Monumenten en landschappen

2.4.2.1 Bescherming als monument

Het decreet van 3 maart 1976 tot bescherming van monumenten en stads- en dorpsgezichten vormt de juridische basis. Op 14 december 2001 werd een nieuw besluit van de Vlaamse Regering houdende vaststelling van het premiestelsel voor restauratiewerkzaamheden aan beschermde monumenten goedgekeurd. Het besluit van de Vlaamse regering van 14 juli 2004 behandelt de onderhoudspremie. De mogelijkheden en voorwaarden tot het verkrijgen van de premies zijn erin vastgelegd.

In principe komt een relatief brede waaier aan onderhoudswerken in aanmerking voor een onder-houdspremie, waaronder dakwerken, onderhoud en herstellen van gevels, verstevigen van funde-ringen, waterhuishoudingswerken, herstel en beheer van KLE’s, parkbossen, bossen, struwelen, open vegetaties, dijken en wallen, …, voor zover deze uiteraard het duurzaam behoud bevorderen van het onroerend beschermd erfgoed. Indien aan alle voorwaarden is voldaan wordt een premie van 40% uitgekeerd (met maximumbedrag), die kan oplopen tot 80% voor monumenten zonder economisch nut (‘ZEN-monumenten’).

Regelmatig onderhoud moet de regel zijn, restauratie de uitzondering. Wanneer minder zware middelen of onderhoudswerkzaamheden ontoereikend blijken, kan restauratie noodzakelijk zijn en hiervoor voorziet de Vlaamse overheid de restauratiepremie (tot 80 % voor overheid).

In 1982 werd het volledige Fort 4, met uitzondering van de recent opgerichte loodsen en installa-ties, opgenomen in het ontwerp van lijst van beschermde monumenten. Op 11 mei 1984 volgde de wettelijke bescherming als monument van Fort 4 (oude delen, zijnde binnenfort, droge gracht, con-tre-escarpe, escarpe, ingang, hoofdfront, caponiere, halve caponieres links en rechts, officierenge-bouw en totale aanleg gevormd door buitenglacis, grachten en aarden wallen).

Ten noorden van het park (< 200 meter) zijn nog twee beschermde monumenten aanwezig: ‘Het kasteel Cantecroy en omgeving’ (slot, omwalling met bastions, toegangsgebouw, kapel en hoeve) en ‘De Cantecroylaan’.

De aanduiding van de beschermde monumenten is weergegeven op Kaart 2.4.b.

2.4.2.2 Bescherming als landschap

Op 9 juli 2003 stemde het Vlaams Parlement in met het Europese landschapsverdrag. Volgens dat verdrag is het landschap een essentieel bestandsdeel van de leefwereld van volkeren, als uitdruk-king van de verscheidenheid van hun gemeenschappelijk cultureel en natuurlijk erfgoed en als basis voor hun identiteit.

Het instrumentarium waarmee aan landschapszorg kan gedaan worden, werd geoperationaliseerd met drie uitvoeringsbesluiten bij het decreet betreffende de landschapszorg van 1996. Die uitvoe-ringsbesluiten, die op 4 april 2003 door de Vlaamse regering werden goedgekeurd, regelen het beheer in de beschermde landschappen en voegen verder een aantal algemene beschermings-voorschriften toe aan het besluit van 3 juni 1997. De uitvoeringsbesluiten regelen verder ook de rol van een beheercommissie en geven uitgebreide toelichting bij het premiestelsel voor de opmaak van een parkbeheerplan en de uitvoering van beheerwerkzaamheden.

Sinds 1984 (Besluit: 11 april 1984; Belgisch Staatsblad: 18 september 1984) is Fort 4 beschermd als landschap. Het gebied is omschreven als ‘oude delen van Fort 4’. Waarbij de bescherming van toepassing is op de historische gebouwen, de bermen en de gracht.

In de nabije omgeving (< 200 meter) van het park zijn nog twee beschermde dorpsgezichten of landschappen aanwezig: ‘Omgeving huizen Lindelei 6-8’ in het westen’ en ‘De omgeving het de oude delen van het kasteel Cantecroy’ in het noorden.

De aanduiding van de beschermde landschappen is weergegeven op Kaart 2.4.b.

2.4.2.3 Traditionele landschappen

Op de Landschapscomposietkaart (Decoster K. et al., 2002) (Kaart 2.4.d) is Fort 4 te zien als park-gebied met een fort en in het noorden en het zuiden een walgracht. Ten noorden van de grote gracht bevindt zich een beboste zone.

2.4.2.5 Landschapsatlas

Op 16 april 1996 werd een landschapsdecreet van kracht waardoor het mogelijk is landschappen te beschermen omwille van hun historische, socio-culturele, natuurwetenschappelijke of estheti-sche waarde.

De Landschapsatlas geeft een overzicht van historisch waardevolle elementen in het landschap.

De atlas is waardevol als inventaris en bestaat uit een cartografisch gedeelte en een beschrijving van de elementen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen puntrelicten, lijnrelicten, ankerplaat-sen en relictzones. De atlas bevat méér dan de wettelijk beschermde monumenten, landschappen en dorpsgezichten, maar heeft geen juridische waarde. Het recent goedgekeurde erfgoeddecreet laat, zoals hiervoor aangegeven, echter toe elementen van de ankerplaatsen mee in een RUP op te nemen.

Relictzones zijn gebieden met een sterk wisselende oppervlakte waarvan de landschappelijke waarde door de eeuwen heen goed bewaard is gebleven. De erfgoedwaarde is er hoog. De ver-schillende landschapselementen die er voorkomen hebben nog een duidelijke samenhang: ze zijn nog relatief weinig aangetast door grootschalige ingrepen die het gevolg waren van de Industriële Revolutie. Het landschap van voor de Industriële Revolutie is er nog herkenbaar.

Ankerplaatsen zijn de meest landschappelijke waardevolle gebieden van Vlaanderen. In deze ge-bieden is de samenhang van de erfgoedwaarden het grootst. Ze zijn ofwel uitzonderlijk gaaf geble-ven ofwel zeer herkenbaar voor een bepaalde tijdsperiode of ze zijn op Vlaams niveau uniek. Hun waarde kan ook liggen in een combinatie van gaafheid, herkenbaarheid en uniciteit.

Bijna het volledige Fort 4 is aangeduid als relictzone (R10020) “Fortengordel rechter oever” (zie Kaart 2.4.e). De andere forten binnen de relictzone zijn Fort 2, 3, 6, 8 en het Fort van Merksem.

Binnen het fort komt tevens een puntrelict voor (P10394) “.

Beschrijving van de aanwezige waarden volgens de landschapsatlas:

 Historische waarde:

De forten 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8 maken deel uit van fortengordel, daterend van 1859. Het zijn bakstenen forten met een reduit in de keelgracht. Met uitzondering van Fort 8 zijn alle for-ten aangepast of gemoderniseerd. De structuur is vaak nog goed herkenbaar, maar is soms ten dele aangetast door bebouwing op of rond het fortlichaam.

Fort Merksem is een bakstenen fort met een reduit en natte gracht. Dit fort is onderdeel van de uitbreiding van de fortengordel (1870-1880). De structuur is goed herkenbaar en re-latief gaaf. Momenteel staan er gebouwen op fortlichaam dat omringd is door volkstuintjes.

Archeologische vondsten zijn aardewerk uit de ijzertijd en Romeinse tijd nabij Fort 7 en een boomstamwaterput (waarschijnlijk volle middeleeuwen) op Fort 6.

 Verstoring:

Bebouwing van het fortlichaam.

 Esthetische waarde:

Duidelijk waarneembare bouwwerken (ook temidden van verstedelijkt gebied) met een herkenbare ruimtelijke samenhang.

 Socio-culturele waarde:

In het kader van de Vesting Antwerpen wordt in 1859 een fortengordel van acht forten ge-bouwd die de agglomeratie tegen een bombardement moet beschermen en een ver-schanst kamp afbakent waarin het veldleger kan bivakkeren. De forten liggen 2 km uit me-kaar en minimum 2,8 km van de omwalling verwijderd. Na 1906 zijn de forten 1 tot 7 aan-gepast. In het kader van de uitbreiding van de Vesting Antwerpen wordt tussen 1870 en 1880 de fortengordel uit 1859 uitgebreid met de oprichting van Fort Merksem op de rech-teroever en Forten Zwijndrecht en Kruibeke op de linkeroever. Tevens wordt er een defen-sieve dijk gebouwd. De forten zijn na 1907 met beton versterkt.

 Beleidswenselijkheden:

Behoud en vrijwaring van forten.

2.4.2.6 Ruimtelijke landschapskenmerken

Het historische aspect in de Landschapsatlassen is cruciaal voor de landschapszorg, omdat hierin de complementariteit zit met aanverwante beleidsdomeinen (natuurbehoud; zachte recreatie, ...).

Maar alle structurerende landschapselementen– en componenten zijn van belang, ook deze zon-der relictwaarde (bijvoorbeeld steile randen, beekdalen, getuigenheuvels, hoogstamboomgaarden, boscomplexen, … ). Daarom werd in 2000 - aanvullend op de Landschapsatlas - een inventarisatie uitgevoerd van ruimtelijke landschapskenmerken van bovenlokaal (= provinciaal) en Vlaams be-lang om hun doorwerking te vinden in de ruimtelijke structuurplanning en de landschapszorg.

Bij de Ruimtelijke Landschapskenmerkenkaart vormt het uitoefenen van een ruimtelijk structure-rende invloed het belangrijkste criterium. Indien een landschapskenmerk voldoet aan één (of meer) van de drie onderstaande vereisten, leidde dit tot opname van dit landschapskenmerk als ruimtelijk (structurerend) kenmerk:

 Het landschapskenmerk heeft door zijn aanwezigheid een invloed (gehad) op de opbouw, ruimtelijke configuratie en/of organisatie van het (omringende) landschap. Het is eigenlijk ruimtelijk structurerend in oorzakelijke zin.

 Het landschapskenmerk is visueel dominant aanwezig in het landschap en heeft een ba-kenfunctie (dit komt uiteraard frequenter voor in open en halfopen dan in gesloten land-schappen). Het landschapskenmerk is hierdoor ruimtelijk belangrijk, alhoewel het niet ruim-telijk structurerend is in oorzakelijke zin. Dergelijke landschapskenmerken kunnen ruimte-begrenzend zijn, een (positieve of negatieve) blikvanger zijn of een oriënterende functie hebben.

 Het landschapselement, of meestal de cluster landschapselementen, is zo kenmerkend, zo identiteitsbepalend dat het oriënterend wordt in die zin dat het landschapskenmerk duide-lijk maakt in welke streek/landschap iemand zich bevindt. Het gaat vaak om grootschalige landschapskenmerken. Ook deze landschapskenmerken of clusters van landschapsken-merken zijn ruimtelijk belangrijk zonder de facto structurerend te zijn in oorzakelijke zin.

Op Figuur 2-3 is Fort 4 (groene vlak) aangeduid als park te midden van het verstedelijkte gebied van Antwerpen (rood gearceerd). De belangrijkste structuurelementen in de omgeving zijn de ste-delijke woonkern van Antwerpen ten noorden en de andere forten van de fortengordel ten oosten en ten westen. De roze vlakken symboliseren industriezones, maar deze hebben geen directe

in-Figuur 2-3 Kaart met de ruimtelijke landschapskenmerken