Lakennijverheid van Amsterdam

Dit hoofdstuk gaat in op de textielnijverheid van Amsterdam. Er wordt hierbij gekeken naar historische gegevens en archeologische gegevens. Op deze manier wordt er getracht een duidelijk beeld te krijgen, hoe de textielnijverheid erin Amsterdam uit heeft gezien en welke productiestappen Amsterdam heeft gekend. Ook wordt er van de gevonden Amsterdamse textielloden uit Zwolse bodem een verspreidingskaart gemaakt, om een mogelijk patroon te krijgen van de verspreiding van textielloden.

4.2.1 Historische gegevens Amsterdam

In Amsterdam was niet echt sprake van een lakenproductie. Men hield zich voornamelijk bezig met de aankoop van laken en wolproducten.110 Deze werden aangekocht in binnen- en buitenland, waarna er een verfdeelbewerking in Amsterdam plaatsvond.

Deze ververijen en drukkerijen stonden bekend om hun hoogstaande kwaliteit binnen de lakennijverheid. Het zegelhuis van Amsterdam bevond zich tot het eind van de zestiende eeuw in het stadhuis op de Dam. In dit zegelhuis werd het laken onderworpen aan een strenge controle. De kloppen op de loden gaven opmerkingen aan. De letters D, DD en DDD gaven aan dat het laken te dun was.111 De letters 0, 00 en 000 gebruikte men als het laken te oneffen was geweven. Net als bij meerdere steden wil de opdruk van het staallood in de loop van de tijd nogal eens wijzigen. Er zijn ook loden bekend met opdruk met de stadsnaam AMSTERDAM (catnr. TW0017). De wat oudere loden hebben een jaartal.112

Op de achterzijde staan vaak teksten die te maken hebben met het verven van de stof. Amsterdam maakt ook gebruik van een gildeteken op de achterzijde van zijn loden met de tweekoppige adelaar. Die stond voor het lakenverversgilde. Teksten die men aantreft op de achterzijde zijn ‘GEBLAAUWD of DUBBELGEBLAAWT’ (TW0020 en TW0031).113 Blauw was de verplichte onderkleur voor zwart en/of gemengde kleuren.

Amsterdams Swart is een type lood dat veel voorkomt (TW0015). Ook zijn er afbeeldingen bekend met een Koggeschip (TW0027 en TW0035). Die staan op de wat oudere loden. Ook zijn er loden met op de voor- en achterzijde het stadswapen; al dan niet met

lengteaanduiding en/of huismerk. Ook zijn er loden bekend met jaartal, al dan niet met randschrift. Het jaartal 1607 is het meest gebruikte jaartal op de Amsterdamse staalloden.114

110 Van Oostveen 2013, 8-20. 111 Baart 1977, 110-1251. 112 Baart 1977, 110-125. 113 Krook 2004, 45-53. 114 Krook 2004, 45-53.

Vestiging lakennijverheid in Amsterdam

Figuur 25 geeft op een historische kaart van Amsterdam weer, waar de raamvelden zich bevonden. Het is bekend dat er ververijen zijn geweest. Deze zijn niet te koppelen aan de huidige kaart noch aan de historische kaart. Dit komt omdat er veel nieuwbouw is gekomen in het gebied.115

Figuur 23 Historische kaart Amsterdam (bron Hogenberg & Braun, 1973).

Datering aan de hand van het Amsterdams stadswapen

Aangezien Amsterdam haar stadswapen op de lakenloden afbeeldt, kan hieraan een

datering gegeven worden, omdat beschreven staat welk wapen in welke tijd gebruikt werd. Het stadswapen werd onder andere gebruikt voor belangrijke documenten die werden voorzien van een zegel.116 Het Amsterdams wapen komt op de lakenloden voor in verschillende vormen. In de veertiende en vijftiende eeuw worden alleen de drie andreaskruisen weergegeven. Op de keerzijde staat een gotische letter en op de grote staalloden wordt een koggeschip afgebeeld. Pas in de zestiende eeuw wordt het wapen aangepast en worden twee klimmende leeuwen toegevoegd en wordt boven het wapen met de drie andreaskruisen een kroon toegevoegd. De leeuwen staan aan weerskanten van het stadswapen. Deze aanpassing is in gebruik tot ongeveer het eerste kwart van de

negentiende eeuw. Pas na 1813 komt het oude wapen weer terug met een klein

stadswapen, tijdelijk veranderd, omdat de Nederlanden nu onder het Franse rijk vallen. Na

115 Krook 2003, 57-65. 116 Krook 2003, 57-65.

1830 komt het oude wapen terug met een kleine aanpassing, namelijk dat de

leeuwenkoppen de andere kant op kijken. Dit keer staan de koppen niet meer gericht op het wapen maar van het wapen af. Dit verandert echter: na 1898 worden de wijzigingen in de stand van de leeuwenkoppen weer aangepast en kijken de koppen weer in de richting van het stadswapen. Na 1947 wordt er nog een laatste verandering doorgevoerd: onder het wapen worden drie woorden toegevoegd. De woorden ‘heldhaftig’, ‘vastberaden’ en ‘barmhartig’ refereren aan de Tweede Wereldoorlog.117

4.2.2 Archeologische bronnen Amsterdamse textielloden uit Zwolse bodem

Omschrijving typen loden Amsterdam

De blauwgeverfde lakens werden al voor 1413 gekeurd. In 1584 werden er twee nieuwe staallappen toegevoegd. Er waren nu drie kwaliteitsniveaus: ‘stael’, ‘anderhalf stael’ en ‘dobbelstael’. Bij de laatste keuring werd besloten welke soort naam het lood kreeg. Het gewone ‘stael’ was het kleinste in de reeks van drie. Dit betekent dat het ‘dobbelstael’ het grootste was in haar soort. Van elk staalkeur zijn loden teruggevonden en ze zijn te

onderscheiden in verschillende typen en formaten.118 Staalloden

Op de voorzijde van de loden staat het Amsterdams stadswapen met de drie andreaskruisen en aan weerskanten een klimmende leeuw gericht met het hoofd naar het wapen. Boven het stadswapen staat de kroon.

Op de keerzijde van het lood staat wederom het stadswapen, alleen ontbreken hier de leeuwen. Wel staat hier een randtekst die kan variëren:

 AMSTERDAM STAEL;

 AMSTERDAM STAEL 1584;

 AMSTERDAM STAEL 1607.119

Alle types tekst zijn afgebeeld in de catalogus (catnr. TW0028, TW0033 en TW0034). Anderhalf staalloden

Op de voorzijde van het anderhalf staallood staat precies hetzelfde als op de gewone

staalloden, het Amsterdamse stadswapen met twee klimmende leeuwen. De leeuwen kijken weer richting het stadswapen. Boven het stadswapen is de kroon afgebeeld.120

Op de keerzijde van het anderhalf staallood staat weer het stadswapen afgebeeld met de drie andreaskruisen en aan weerskanten een gedeelte van het jaar. Rondom staat randtekst die kan variëren en wordt weergegeven binnen een parelrand:121

 AMSTERDAMS ANDERHALF STAEL122;

 AMSTERDAM ANDERHALF STAEL.

117 Boon 2012, 30-37. 118 Baart 1977, 110-125. 119 Krook 2004, 45-53. 120 Baart 1977, 110-125. 121 Baart 1977, 110-125. 122 Krook 2004, 45-53.

Het eerste type tekst is opgenomen in de catalogus (catnr. TW0030). Dubbelstaalloden

Op de voorzijde van het lood staat in de meeste gevallen de volgende tekst: ‘DUBBEL STAEL GEBLAVT’. Daarnaast is aan beide zijden van de tekst een bladerentak zichtbaar. Boven de tekst staat een kroon.

Op de keerzijde van het lood staat het stadswapen van Amsterdam met de andreaskruisen. Aan weerskanten van het wapen wordt een klimmende leeuw afgebeeld. In Zwolle is van dit lood nog geen enkel exemplaar gevonden.

Nieuw stael

Uit de collectie van Henk Hasselt is een lood bekend, waarop staat nieuw staal. Het gaat om een bijzonder lood. Op de voorzijde van dit lood is het stadswapen van Amsterdam

afgebeeld met de andreaskruisen en naast het wapen twee klimmende leeuwen. Boven het stadswapen wordt de kroon weergegeven. Onder het stadswapen staat de tekst: ‘NIEV STAEL’. Op de keerzijde van het lood wordt hetzelfde afgebeeld echter zit er een verschil in de tekst. Hier staat nu ‘GEBLAEVT’. Op beide zijden wordt een klop afgebeeld; dit zijn twee cijfers. Het is aannemelijk dat het hier gaat om de afkorting van het jaar. In dit geval gaat het om het cijfer 83. Dit staat voor het jaar 1683 (catnr. TW0031).

Verversloden

Naast grote loden zijn er ook deelbewerkingsloden. Deze zijn een stuk kleiner dan de overige Amsterdamse loden. Een voorbeeld van deze kleinere variant zijn de verversloden.123 Op de voorzijde van deze verversloodjes staat het Amsterdamse stadswapen met aan beide zijden een klimmende leeuw die met het hoofd naar het stadwapen gericht staat. Daarnaast

bestaat er ook nog een andere variant met een dubbelkoppige adelaar. Op de keerzijde staat in de meeste gevallen een tekst die kan variëren.124

 AMSTER DAMS SWART;

 AMSTER DAMS SWART (rozet).

Het type zonder rozet is afgebeeld in de catalogus (catnr. TW0015 en TW0017).

Op de keerzijde staat de dubbelkoppige adelaar met de volgende variatie aan randtekst:

 GEBLAUWD SWART.

Dit type is ook afgebeeld in de catalogus (catnr. TW0019).

123 Baart 1977, 110-125. 124 Baart 1977, 110-125.

4.2.3 Verspreidingskaart Amsterdamse textielloden uit Zwolse bodem

Figuur 24 Verspreidingskaart waar de Amsterdamse textieloden zijn aangetroffen (Google Earth).

Bij het samenstellen van deze verspreidingskaart zie hiervoor figuur 26 is geen onderscheid gemaakt tussen de diverse deelbewerkingsloden of eindloden. Dit zou anders zorgen voor een onoverzichtelijke verspreidingskaart. Wat duidelijk te zien is, is dat er een grote hoeveelheid loden van Amsterdam is aangetroffen in de binnenstad van Zwolle. De vindplaatsen die buiten de stad Zwolle liggen, zijn toegekend aan de ‘overige categorie.’ Hiermee wordt bedoeld dat de grond waarin de loden zijn aangetroffen, elders vandaan moet zijn gekomen. Het is aannemelijk dat deze grond tot het stadsafval heeft behoord. Dit houdt in dat men huisvuil dat afkomstig is uit de binnenstad verplaatst heeft naar landerijen in de omgeving om de akkers vruchtbaarder te maken.

In document Zwolle als textielstad? (pagina 47-52)