6 Estse integratiepolitiek
6.3 Integratie in de Estse samenleving 2000-2007
Zoals hierboven vermeld vloeide in maart 2000 uit het document van 1998 het Staatsprogramma ‘Integratie in de Estse samenleving’. Dit programma beschrijft de handelingen die ondernomen dienden te worden tegen de problemen die in het document beschreven zijn. Op basis van de onderwerpen waar de Estse overheid bezorgd over was, is een plan ontwikkeld. Het programma ging vanzelfsprekend uit van de constitutie en de burgerschaps-, vreemdelingen- en taalwet en vormde de leidraad voor het beleid in de jaren 2000 -2008. Daarom zal dit programma in dit hoofdstuk worden geanalyseerd.
De belangrijkste doelen en objectieven van het programma zijn redelijk onomwonden. Een belangrijk uitgangspunt is de premis dat Estland beschouwd dient te worden als een land waarin naast verenigende, algemene kenmerken er ook ruimte is voor taalkundige en culturele diversiteit. Dit uiteraard binnen de grondwettelijke principes van de bescherming van de Estse taal en cultuur. In andere woorden betekent de integratie in de Estse maatschappij dus aan de ene hand een
84
harmonisering van de samenleving – het scheppen en promoten van datgene dat alle leden van de
samenleving verbindt en aan de andere hand het bieden van de mogelijkheid om etnische verschillen
te behouden. Het is belangrijk om te onderkennen dat volgens dit programma de integratie een bilateraal proces is, waarin ‘zowel Esten als niet-Esten gelijkwaardig participeren in de harmonisering
van de samenleving.’305 Dit dubbele concept wordt beschreven als het principe van cultureel
pluralisme, waarin de samenleving in eerste instantie gereguleerd wordt door een
gemeenschappelijke kern die de leden van de samenleving bindt, zoals gedeelde menselijke en democratische waarden, een gemeenschappelijke (Eststalige) informatieomgeving, gemeenschappelijke overheidsinstituties en een besef van de Estse geschiedenis en cultuur. Hiernaast bestaan andere talen, tradities, religies en levensstijlen die niet per se gedeeld worden door de andere leden van de gemeenschap en dus in de private sfeer vallen. In de persoonlijke sfeer is er de ruimte om deze elementen te cultiveren en voort te zetten.
Op basis van dit uitgangspunt steunt het programma een sociaal integratieproces op drie integratiegebieden die, niet onverwachts, sterk met elkaar verbonden zijn. Ten eerste is er de
linguïstisch-communicatieve integratie, dat wil zeggen het (her-)creëren van gemeenschappelijke
informatiesfeer en een Eststalige omgeving in de Estse samenleving, met behoud van culturele diversiteit en wederzijdse tolerantie.306Het tweede gebied is de juridisch-politieke integratie, dat neerkomt op het tot stand brengen van een bevolking die loyaal is aan de Estse staat en het terugbrengen van het aantal statelozen.307 Het vergroten van de politieke participatie onder de bevolking is uiteraard een onderdeel van dit gebied. Ten derde benoemt het programma de
socio-economische integratie, waarmee een grotere sociale mobiliteit en een verbeterde
concurrentiepositie wordt nagestreefd, ongeacht etnische of linguïstische herkomst.308 In andere woorden betekent dit het verkleinen van de socio-economische kloof tussen de meerder- en de minderheid van Estland.
Van deze drie gebieden ligt de nadruk en de concentratie op het eerstgenoemde, de linguïstisch-communicatieve integratie. In andere woorden, de Estse taal is het voornaamste uitgangspunt van de integratieaanpak. Op basis van dit uitgangspunt en de hierboven geformuleerde integratiegebieden zijn vier subprogramma’s opgesteld die hiermee corresponderen en die deze in de praktijk trachten te brengen. Het eerste subprogramma is ‘Onderwijs’ (‘Haridus’), dat in overeenstemming is met het zogeheten Doel A, dat bepaalt dat kinderen na het basisonderwijs een gemiddeld niveau van het Ests hebben en daarmee sociaal competent zijn en Doel B, dat adolescenten na het afronden van het secundair onderwijs een dusdanig niveau hebben dat ze volledig sociaal en professioneel kunnen functioneren in de Estse taal.309Het tweede subprogramma, ‘Onderwijs en Cultuur van Etnische Minderheden’ (‘Etniliste vähemuste haridus ja kultuur’) vertolkt het recht op een pluriforme samenleving door te bevestigen dat ‘etnische minderheden de mogelijkheid hebben om onderwijs in hun moedertaal te krijgen en hun cultuur te behouden’.310 Het
305
‘ühiskonna ühtlustumisest võtavad võrdselt osa nii eestlased kui mitte-eestlased’, Riiklik Programm
“Integratsioon Eesti ühikonnas 2000 – 2007”, 5.
306
‘Keelelis-kommunikatiivne integratsioon’, Integratsioon 2000 – 2007, 5
307
‘Õiguslik-poliitline integratsioon’, Integratsioon 2000 – 2007, 6.
308
‘Sotsiaal-majanduslik integratsioon’, Integratsioon 2000 – 2007, 6.
309 Integratsioon 2000 – 2007, 28 -43.
310
‘Etnilistel vähemustel on võimalused emakeelsehariduse saamiseks ja oma kultuuri säilitamiseks.’, Integratsioon 2000 – 2007, 6. Op de regels rondom en de veranderingen in de instructietaal op Estse scholen zal in hoofdstuk 10 uitgebreid worden ingegaan.
85 derde subprogramma, ‘Het Leren van Ests aan Volwassenen’ (‘Täiskasvanute eesti keele õpe’), heeft als doel dat er ook voor volwassen niet-Esten mogelijkheden moeten zijn om hun kennis van het Ests, en daarmee hun sociale en culturele competentie te vergroten. Het laatste subprogramma, getiteld ’Sociale Competentie’ (’Ühiskonnapädevus’), heeft als streven dat de gehele Estse bevolking volledig sociaal competent is. Dit streven is opgedeeld in drie onderdelen,311 waarin A ten doel stelt dat ’de Estse inwoners actief betrokken zijn bij de ontwikkeling van de civil society ongeacht hun nationaliteit of moedertong’.312 Onderdeel B is meer idealistisch van aard en stelt dat ’de houdingen van de Esten en de niet-Esten bijdragen aan het behalen van de voornaamste doelen van het staatsprogramma’.313 Het laatste onderdeel, C, heeft tenslotte het doel ’het verbeteren van de situatie van groepen onder de bevolking die speciale sociale hulp behoeftig zijn’.314 Onderder sociale competentie is aldus gespecificeerd dat het geldt voor de gehele samenleving, ook voor zij die in meerdere mate hulpbehoevend zijn.
311
Integratsioon 2000 – 2007, 60 -73.
312‘ Eesti elanikud osalevad aktiivselt kodanikuühiskonna arendamisel sõltumata nende rahvusest ja emakeelest’, Integratsioon 2000 – 2007, 6.
313
‘Eestlaste ja mitte-eestlaste hoiakud on riikliku programmi põhieesmärkide saavutamist soodustavad’, Integratsioon 2000 – 2007, 6.
314
‘Tõsiste sotsiaalsete erivajadustega elanikkonna gruppide olukorra paranemine’, Integratsioon 2000 – 2007, 6.
86
6.4 Integratie in de Estse samenleving 2008 – 2013
Op het staatsprogramma van 2000 volgde in april 2008 het Eesti Lõimumiskava 2008 – 2013, oftewel de Estse Integratiestrategie 2008 – 2013.315 Deze strategie zal in deze paragraaf worden besproken en daarbij zal speciale aandacht zijn voor waarin het afwijkt van zijn voorganger uit 2000. Uit de strategie een veranderde visie op de samenleving en onderkent het verschillen in de aanpak? Uiteraard is de evaluatie van de voorganger van even groot belang. Wat als eerste opvalt aan het document is dat er gekozen is voor een andere bewoording van het plan zelf. Het belangrijkste in deze verandering is de vervanging van de woorden ‘integratsioon’ en ‘programm’ door de samenstelling ‘lõimumiskava’. Niet alleen heeft de term ’kava’ een meer planmatige, strategische context dan ’programm’, het woord is zonder meer ’Estser’ van aard. Vergelijkbaar is het latinisme ’integratsioon’ vervangen door het meer Estse ’lõimumis’. Mogelijkerwijs is deze verandering voortgekomen uit, voornamelijk van Russische kant komende, kritiek dat Estland unheimische West-Europese normen en concepten toepaste die niet bij het land zouden passen.316 Desalniettemin lijkt de strategie een andere, meer Estse toon aan te willen slaan.
Gelijk zijn voorganger zit de onderbouwing van de strategie verscholen in de Estse grondwet, volgens welke de Staat de taak heeft de Estse natie, taal en cultuur te behouden en gelijktijdig alle inwoners de mogelijkheid te geven hun nationale identiteit te cultiveren.317 Voorts wordt er gestipuleerd dat bij de samenstelling van de strategie specifiek rekening gehouden is met huidige strategische ontwikkelingsplannen en principes van staatsveiligheid.318 Hierop volgt een beknopte opsomming van de meest voorname juridische verdragen en verklaringen waaraan de strategie voldoet.319Tevens wordt nogmaals de dualiteit van de Estse integratie benadrukt, het streven van een multiculturele maatschappij met een sterke en gemeenschappelijke democratische waarden, in de Estse en Eststalige context. Een verandering ten opzichte van het programma van 2000 is dat er een grotere nadruk lijkt te zijn op de openbare participatie van de minderheden. Al met al worden zeven principes (põhimõtted) gestipuleerd die de kern van de strategie vormen. Deze zijn als volgt:
1. De inachtneming van de Europese kernwaarden320
Estland is een lidstaat van de Europese Unie en een deel van de Europese culturele ruimte, wat betekent dat het beleid op alle gebieden, ook integratie, niet enkel bijdraagt aan de democratische ontwikkeling van Estland maar van de gehele unie. De strategie is om die reden gebaseerd op de meest fundamentele Europese waarden: democratie, de rechtsstaat, het recht op zelfbeschikking en het respect voor mensenrechten en culturele diversiteit.
315 De Eesti Lõimumiskava 2008 – 2013 *‘Estse Integratiestrategie 2008 -2013’+ is in volledigheid te vinden op
http://www.kul.ee/webeditor/files/integratsioon/Loimumiskava_2008_2013.pdf
316 Zie onder andere het artikel ‘Integracija umerla! Da zdravstvuet Integracija! [De Integratie is dood! Leve de Integratie!] (N.N., 5 november 2010) op Forum Podmoga / Baltija.eu (een informatieportaal van de Russische gemeenschap van Estland) http://www.baltija.eu/news/read/13405.
317
Eesti Lõimumiskava 2008 – 2013 (2008), 3.
318 Eesti Lõimumiskava 2008 – 2013 (2008), 3.
319
De voornaamste worden genoemd, in tegenstelling tot het document uit 2000 waarin alle betrokken wetten apart genoemd worden.
87 2. De Estse taal als gemeenschappelijke taal in de publieke sfeer321
Beheersing van de Estse taal is een van de belangrijkste voorwaarden voor succesvolle integratie. De gemeenschappelijke taal voorziet erin dat iedereen de mogelijkheid heeft om op gelijke basis te participeren in het maatschappelijk leven. Het uiteindelijke doel van de strategie is dat de gehele bevolking van Estland in de officiële taal kan en zal communiceren. 3. Het versterken van de Staatsidentiteit322
Het doel van integratie is het versterken van een gemeenschappelijke Estse staatsidentiteit323, gebaseerd op het gedeelde besef dat Estland een democratische rechtsstaat is op basis van grondwettelijke principes. Iedere inwoner van het land dient de waarde van Ests burgerschap inzien en tegelijkertijd de verschillende culturen respecteren. 4. Alle inwoners betrekken bij de ontwikkeling van de maatschappij324
Voor een succesvolle integratie is het imperatief dat iedere inwoner van Estland de mogelijkheid en de wil heeft om actief te participeren in de ontwikkeling van de democratische maatschappij. Dit geldt voor alle niveaus van het sociale en openbare leven. In het kielzog van de bevolkingsafname is een efficiënt en consistent gebruik van al het potentieel van de bevolking is noodzakelijk voor het behoud van een sterke democratie. 5. Gelijke kansen325
De basis van succesvolle integratie ligt besloten in het besef dat essentiële waarden, zoals mensenrechten, gelijke behandeling voor de wet, welvaart, sociale zekerheid, onderwijs, gezondheidszorg en de mogelijkheid tot ondernemerschap gelden voor alle inwoners van Estland.
6. Het vermijden van etnische scheiding326
Een resultaat van succesvolle integratie is de sterke reductie van de vele problemen die veroorzaakt worden door maatschappelijke scheiding op basis van herkomst of taal. Het dichten van de kloof tussen bevolkingsgroepen en het slechten van taalbarrières is essentieel om maatschappelijke isolatie te voorkomen.
7. Integratie als proces komt begint op persoonlijk niveau en betrekt de gehele samenleving327 Succesvolle integratie kan enkel bereikt worden door de individuele wil en inzet van iedere inwoner van Estland. Het is de rol van NGO’s, lokale overheidsinstituties en staatsorganisaties om deze wil en inzet te bevorderen, te stimuleren en te steunen door middel van het creëren van een gunstig juridisch, economisch, sociaal en intellectueel klimaat.
321
´Eesti keel kui avaliku sfääri üleüldine suhtluskeel´
322
´Riigiidentiteedi tugevdamine´
323
‘Riigiidentiteet’, zie: hoofdstuk 4.2.
324 Kõigi elanike kaasamine ühiskonna arendamisse´
325
´Võrdsed võimalused´
326
´Rahvusest tingitud eraldatuse vältmine´
88 Aldus kwam de huidige integratiestrategie tot stand die, zoals in het begin besproken, een derde fase vormt in de Estse integratiegeschiedenis. Net als in de voorgaande fase ligt de nadruk sterk op taalverwerving. De Estse taal is immers de voornaamste drager van de Estse identiteit en tevens de sleutel tot staatsburgerschap en goede posities op de arbeidsmarkt. Nieuw is dat er aanzienlijk meer aandacht is gekomen voor de etnische en culturele verschillen in de samenleving. Naast de overkoepelende Estse identiteit en waarden, die de samenleving dienen te binden, is er ruimte voor het behoud en de ontplooiing van eigen culturele waarden. Er is, in andere woorden, meer respect en begrip voor afwijkende identiteitswaarden, zoals de Russische taal, mits die geen bedreiging vormen voor het collectief geheel. Dit is de basis voor het harmoniserende integratiemodel. De wijze waarop deze vervolgens wordt uitgevoerd is voor een aanzienlijk deel uitbesteed aan verschillende wetgevingen en integratieprogramma’s. De meest vooraanstaande hiervan zijn de taal- en onderwijswetten en de verschillende naturalisatieprojecten. De vorm waarin deze worden uitgevoerd zijn het verlengde van de in de integratiestrategie geformuleerde doelen en wijzen.
6.5 Conclusie
Samengevat kan gesteld worden dat het Estse integratiebeleid in de loop van 2 decennia 3 fases heeft gekend. Het aanvankelijke beleid was voornamelijk gericht op het beschermen en behouden van het Estse volk, hetgeen tevens het afstoten van de Russische minderheid inhield. Onder druk van de internationale gemeenschap, integratie in West-Europa en een interne verandering in de binnenlandse houding ten opzichte van de minderheid is dit beleid tussen 1998 en 2000 geëvolueerd in een integratieaanpak naar Europees model. Daarmee voldeed het Estse integratiebeleid in principe aan de Europese norm.
In 2007 kwam met de rellen rond de Bronzen soldaat een verandering in de perceptie van het minderheidsvraagstuk. De Russischtalige minderheid identificeerde zich sterker met ‘het Russische’ en was meer geneigd een eigen plek op te eisen in de samenleving. Tegelijkertijd werd door voortschrijdend inzicht het voor de Estse politiek duidelijker dat er een belangrijk maatschappelijk potentieel onaangeroerd bleef door de minderheid niet actief te betrekken in de samenleving. Op grond hiervan is in 2008 een nieuwe strategie geformuleerd die een actievere houding heeft.
Het belangrijkste principe hiervan, dat in mindere mate in de voorganger naar voren kwam, is dat van het harmoniemodel. Dat komt erop neer dat er in de Estse staat verschillende maatschappelijke lagen kunnen zijn. Dat betekent dat het streven van de strategie het creëren van een overkoepelende Estse staatsidentiteit is waarin de Estse taal een gemeenschappelijk informatienetwerk vormt. Binnen deze algemeen bindende elementen is ruimte voor het behoud, de uiting en de ontwikkeling van de eigen (minderheids-)identiteit. Op deze wijze wordt het overkoepelende ‘Estse’ beschermd en ontwikkeld zonder dat de persoonlijke identiteit van leden van de minderheid in het gedrang komt. Om dit te bereiken ligt in de strategie 2008 -2013 de nadruk sterk op onderwijs, taalverwerving en het zo veel mogelijk betrekken in de samenleving van verschillende bevolkingslagen.
89 DE BRONZEN SOLDAAT Nikto ne zabyt Ničto ne zabyto Niemand is vergeten Niets is vergeten
-Russisch motto voor de oorlogsherdenking
Ja pomnju! Ja goržus’! Ik herinner! Ik ben trots!
-Motto van de actie ‘Naša Pobeda’329
328
Foto van Peeter Langovits, via: http://president.postimees.ee/130407/esileht/siseuudised/254794_foto.php
329‘Onze Overwinning’, zie: http://9may.ru/.
90