Identiteitsgroepen tot 2000

De Russischtalige minderheid in Estland vormt geenszins een homogene groep. Er zijn verschillen te onderscheiden op gebied van burgerschap, houding ten opzichte van de staat, moment van immigratie, culturele subgroep et cetera. De belangrijkste verbindende factor van deze verschillende groepen is uiteraard de Russische taal en, in mindere mate, de Russische cultuur en geschiedenis. Voor de indeling in verschillende groepen zal (aanvankelijk) gebruik gemaakt worden van de terminologie van de Estse socioloog Aksel Kirch.¹⁷⁷ Hij maakt, voornamelijk op basis van eigen identificatie en houding ten opzichte van Estland, onderscheid tussen drie verschillende groepen in de Russischtalige minderheid. Zijn uitgangspunt is dat sinds de val van de Sovjet-Unie de Russischtaligen in Estland een nieuwe identiteit moesten formuleren. Deze identiteit en de verandering ervan vormden de basis voor het proces van integratie in de Estse samenleving. In zijn onderzoek onderkent hij verschillende maten en snelheden van integratie in de Estse samenleving die geïdentificeerd worden als gedeeltelijke identiteitsveranderingen. De basis voor deze analyse ligt in het werk van Karina Korostelina, die onderzoek deed naar identiteitsvorming op de Krim.¹⁷⁸ Zij definieert identiteit als een systeem dat bestaat uit kernidentiteiten, tijdelijke identiteiten en

situationele identiteiten.¹⁷⁹ In dit systeem zijn kernidentiteiten zeer stabiel, dominant en langdurig en veranderen ze eigenlijk enkel bij zeer ingrijpende sociale veranderingen. Sommige kernidentiteiten houden gedurende iemands gehele leven stand. De tijdelijke identiteiten daarentegen zijn inconsequent en veranderen regelmatig. Situationele identiteiten, ten slotte, zijn gekoppeld aan concrete situaties en dus daarvan afhankelijk. Zij vormen de ‘bouwstenen’ voor de constructie van tijdelijke identiteiten en dientengevolge van de kernidentiteiten. Hierbij is het interessant om op te merken dat een kernidentiteit kan blijven voortbestaan terwijl de corresponderende sociale groep of constructie reeds vergaan of vernietigd is en zich op eenzelfde wijze blijven manifesteren. Dit verschijnsel is goed waarneembaar in verschillende voormalige Sovjetrepublieken (inclusief Estland) waar de ‘Sovjetidentieit’, ondanks het niet meer bestaan van het ‘Sovjetvolk’, tot op heden een leidende kernidentiteit is onder de oudere bevolking.¹⁸⁰

Kirch neemt deze analyse mee en onderscheidt in de Russischtalige minderheid van Estland drie verschillende en mobiele identiteitsgroepen: Estse Russen, Diasporarussen en Baltische Russen.¹⁸¹ Deze groepen zijn in principe gebaseerd op een kernidentiteit die bezig is zichzelf opnieuw te definiëren. De wijze, richting en mate van herdefiniëring verschillen per groep. Kirch stelt dat tijdens de significante sociale veranderingen in de jaren ’90 een groep van naar schatting 120.000 Russischtaligen een redelijk gelijke koers qua identificatie heeft ingezet. Deze groep, die de naam

177

Terminologie ontleend aan, onder andere: Kirch, Aksel, ‘Russians in contemporary Estonia – different strategies of the integration in to the nation-state’ (Tallinn 2000).

178

Karina V. Korostelina, ‘Readiness to fight in Crimea: How it interrelates with National and Ethnical Identities’, in: Peacock, James L., Patricia M. Thornton en Patrick N. Inman (red), Identity Matters, Ethnic and Sectarian

Conflict (New York en Oxford, 2007) 49 -72.

179 Korostelina, ‘Readiness to fight in Crimea’ 50-51.

180

Korostelina, ‘Readniness to fight in Crimea’ 52.

181

Aksel Kirch, ‘Russians in contemporary Estonia – different strategies of integration in to the nation state’ (Tallinn 2000) 6.

55

Estse Russen krijgt¹⁸², is een sterk op Estland georiënteerde groep.¹⁸³ Deze groep tracht op het gebied van opinie en mindset dicht bij de etnische Esten te staan en distantieert zich duidelijk van de ‘Russische Russen’. Ze trekken een grens tussen deze en hun eigen groep door zichzelf ondubbelzinnig als aparte etnische groep te presenteren met een eigen ‘zelf’ en zelfidentificatie.¹⁸⁴ Op deze wijze vertonen de Russische Esten gelijkenissen met bijvoorbeeld Franstalige bevolking van Canada of de Zweedstaligen in Finland, die ook zeer dicht bij de titulaire bevolking van hun land staan maar, voornamelijk door middel van taal, cultuur en zelfbewustzijn, hun eigen identiteit blijven benadrukken en uitdragen.¹⁸⁵

De tweede groep volgt aanvankelijk dezelfde gemeenschapsscheidingen, namelijk de Russische taal, geschiedenis, cultuur of, in een breed begrip, de Russische beschaving. Deze barrières vormen overigens een belangrijk obstakel in de integratie. Wat de tweede groep echter onderscheid van de Estse Russen is dat zij, in de regel, Estland niet beschouwen als hun enige thuisland. Om die reden kunnen zij worden aangeduid als Diasporarussen, of, minder gebruikelijk, met de in Rusland gangbare terminologie, landgenoten buiten de grenzen.¹⁸⁶ Deze groep streeft er in de regel uiterlijk gezien wel naar om dichter bij de Estse gemeenschap te staan, maar heeft ‘dankzij’ de taalbarrière en een gebrek aan adequate informatie moeite om een goed beeld te krijgen van de houdingen en opinies van deze Esten.¹⁸⁷ De gevoelens van een aanzienlijk deel van deze groep met betrekking tot Rusland en de geschiedenis worden deels vergeleken met die van de neonimperialisten in Rusland zelf. Dat wil zeggen, ze kennen een zekere vorm van Groot-Russisch chauvinisme, eventueel gepaard met een lichte sovjetnostalgie. Deze nostalgie naar de socialistische tijd werd aan het einde van de jaren ’90 (onder deze groep) echter niet breed gedragen.¹⁸⁸

Ten slotte is er een derde, relatief grote groep, die voornamelijk bestaat uit bezitters van het grijze paspoort (250.000 in 2000). Deze groep heeft een zeer diverse en onduidelijke identiteit ten opzichte van etniciteit, cultuur en houding ten opzichte van de staat en wordt daarom vaak aangeduid als

Baltische Russen.¹⁸⁹ Wat deze groep verbindt is dat de leden zich overwegend met Rusland identificeren. In deze groep is weinig enthousiasme voor integratie in de Estse samenleving of voor het leren van de Estse taal. Dit is tevens de groep die voor een aanzienlijk deel bestaat uit de oudere Russischtalige bevolking die het grootste deel van het leven heeft doorgebracht in de Sovjet-Unie. De onwil tot het leren van Ests is aldus te verklaren vanuit een nostalgie naar de Estse SSR en simpelweg een te hoge leeftijd om een moeilijke taal als het Ests te leren.

182 De term ‘Estse Russen’ (Ee: Eesti Venelased) wordt tevens veel gebruikt in verschillende alledaagse situaties, zoals overheidscommunicatie en de media. Zie, onder andere: Jevgenia Garanža, ‘Eesti Venelased – oht või võimalus?’ *‘Estse Russen – bedreiging of kans?’+, Eesti Päevaleht 14 mei 2008.

183 Kirch, ‘Russians in contemporary Estonia’ 6.

184

Kirch, ‘Russians in contemporary Estonia’ 7.

185 Aksel Kirch en Tarmo Tuisk, ‘Estonians and Russians in Estonia: Is the Soviet Past Still Dominating the Present?’ (Tallinn 2008) 71.

186

Ru: Sootečestvenniki za rubežom. Zie, onder andere, de pagina van de officiële Russische overheidscommissie voor deze ‘landgenoten’ op: http://www.government.ru/gov/agencies/156/.

187 Kirch, ‘Russians in contemporary Estonia’ 7.

188

Kirch, ‘Russians in contemporary Estonia’ 7.

189

De Baltische Russen (vgl. De historische Baltische Duitsers) vormen geen uniek Ests fenomeen, maar zijn te vinden in het gehele Balticum.

56 3.3.2 Identiteitsgroepen in de huidige samenleving

In de jaren 2000 tot heden heeft er een belangrijke verandering plaatsgevonden in de identiteitsontwikkeling van de Russischtalige minderheid in Estland. Deze verandering is voortgekomen uit algemene veranderingen in de maatschappij en een zeer ingrijpende gebeurtenis op het gebied van identiteit: de Bronzen Nacht.190 Het jaar 2007, waarin dit plaatsvond, zal dan ook beschouwd worden als een scharnierpunt in de identiteitsvorming van de minderheid. Tevens is de indeling in de drie groepen die hiervoor gemaakt is niet meer toereikend.

De eerste jaren van de 21^e eeuw werden in Estland gekarakteriseerd door relatieve economische groei en welvaart. Hierdoor werden etnische spanningen aanzienlijk minder en waren er weinig conflicten tussen de etnische Esten en de Russischtaligen. Paradoxaal genoeg leidde deze goede omgang tot angst voor identiteitsverlies bij de radicalere vleugels van beide partijen waardoor de escalatie op de Bronzen Nacht mogelijk was.¹⁹¹ Tijdens deze rellen kwamen de beide etnische groepen lijnrecht tegenover elkaar te staan en werd de identiteitsgrens duidelijk hertrokken. Voor de Esten vertaalde dit zich in een verminderd vertrouwen in de loyaliteit aan de Estse staat van de Russischtaligen en een algemeen wantrouwen naar de groep.¹⁹² Aan de Russische kant was echter een meer interessante verandering gaande. Het lijkt erop dat de Russischtaligen in het algemeen zich meer bewust werden van hun identiteit, of beter gezegd, van de twee voorname aspecten ervan. Zo zijn de Russischtaligen in veel culturele opzichten, zoals taal en gebruiken, aanzienlijk Russisch van aard, maar tegelijkertijd erg Ests, bijvoorbeeld op het gebied van staatsidentiteit.¹⁹³ Deze verandering komt duidelijk naar voren in de verschillen tussen peilingen naar zelfidentificatie uit 2000 en 2008, waaruit blijkt dat er in deze periode een sterke toename is in deze identificatie met de Estse staat.¹⁹⁴ Deze toename is voornamelijk sterk in de tweede generatie. Uit onderzoek uit 2008 blijkt dat van alle niet-Esten ruim 46% de vraag of ze Estland als hun thuisland beschouwen met een volmondig ‘ja’ beantwoorden. Voor de eerste generatie is dit percentage echter 26% en bij de tweede generatie niet minder dan 78%. Wanneer de antwoorden ‘ja’ en ‘grotendeels ja’ samengevoegd worden is de identificatie met Estland als thuisland respectievelijk 66%, 57% en 92% voor de tweede generatie.¹⁹⁵ Tegelijkertijd, echter, is de identificatie met ‘Russisch’ toegenomen over deze gehele groep.¹⁹⁶ Let wel, dit is een culturele identificatie die niet gerelateerd is aan de Russische Federatie. Aldus hebben we te maken met een grote groep Russischtaligen die zich cultureel en taalkundig grotendeels identificeert met ‘het Russische’, maar zich tegelijkertijd ‘Est’ voelt en Estland als thuisland beschouwd. In deze groep lijken de eerder gedefinieerde groepen Estse Russen en Diasporarussen samen te komen met een Russisch-Estse kernidentiteit. Deze kernidentiteit is uiteraard veranderd doordat ten gevolge van de Bronzen Soldaat de tijdelijke en situationele identiteiten sterk geherdefinieerd zijn. De verwachting is dat de beide subgroepen van deze identiteitsgroep de komende jaren nog dichter bij elkaar komen te staan aangezien de taalbarrière een belangrijke

190

Zie: Hoofdstuk 7.

191 Zie: Hoofdstuk 7. 192

Eva-Maria Asari, ‘Lõimumisega seotud hoiakud Eestis / Attitudes toward integration in Estonia’, in: Saar, Ellu en Kairit Põder (red.), Immigrantrahvastik Eestis/Immigrant population in Estonia (Tallinn 2009) 12 -34, aldaar 14.

193 Vgl. de begrippen riigiidentiteet en kodakonikuidentiteet uit 3.2.2.

194

Asari, ‘Lõimumisega seotud hoiakud Eestis’, 27.

195

Asari, ‘Lõimumisega seotud hoiakud Eestis’, 27.

57 beperking was in de integratie van de Diasporarussen.¹⁹⁷ Daarnaast indiceren de verschillende enquêtes dat het begrip van Estland als thuisland onder de gehele tweede generatie sterk toeneemt. Aldus zal er zich dus een grote groep Russischtaligen vormen waarvan de kennis van het Ests de komende jaren flink zal toenemen.¹⁹⁸Deze groep zal zich echter sterker dan de eerdere Estse Russen identificeren als ‘Russisch’ qua taal en cultuur. De auteur stelt voor om deze groep aan te duiden als ‘Russische Esten’ of, Vene Eestlased (niet te verwarren met de Eesti Venelased, ‘Estse Russen’). Deze term geeft de dualiteit van de identiteit weer, maar heeft als belangrijk verschil dat de semantische waarde omgedraaid is. Met deze naam worden de leden in eerste plaats als ‘Esten’ beschreven (burgers van de Estse constitutionele natie), maar het culturele- of identiteitspredicaat ‘Russisch’. Deze groep heeft, in andere woorden, een duidelijke Estse riigiidentiteet, maar een Russische culturele identificatie. Het verschil met ‘Estse Russen’, waar de Rus de nominator en het Estse de toevoeging is moge duidelijk zijn.

De derde groep, de Baltische Russen zal zich niet met deze groep integreren. Om bovengenoemde redenen is in deze groep de taalverwerving en interesse in de Estse samenleving laag. De verwachting is dat deze groep niet zal toenemen maar geleidelijk zal blijven afnemen. Deze lage aanwas kan verklaard worden vanuit het huidige naturalisatie-, integratie- en onderwijsbeleid. Aangezien het voordeel van staatsburgerschap meer duidelijk wordt is het redelijk te verwachten dat ouders eerder voor naturalisatie van hun pasgeborenen zullen kiezen. Dit proces zal versterkt worden met een mogelijke wetswijziging die dit proces automatiseert.¹⁹⁹ Daarnaast zullen de onderwijshervormingen, die het onderwijs in toenemende mate Eststalig zullen maken²⁰⁰, de kloof tussen de Russen en de Esten verder dichten. De hieruit voorkomende integratie zal ertoe leiden dat de nieuwe generatie Russischtaligen waarschijnlijk positiever tegenover de Estse staat zal staan. De verwachting is dan ook dat de huidige trend, waarin deze groep geleidelijk door natuurlijke sterfte afneemt, zich zal voortzetten.²⁰¹ Wellicht is deze analyse cynisch, maar de werkelijkheid wijst erop dat deze groep voor een groot deel uit oudere leden bestaat die weinig tot geen kans op integratie hebben door hun hoge leeftijd en de moeilijkheid van de Estse taal. Dat is overigens tevens een van de oorzaken van de negatieve houding ten opzichte van de integratie.