Hoofdstuk 3 De TROS-programmering van het eerste half jaar
3.6 De identiteit van de TROS
Twee maanden na het verschijnen van de eerste televisie-uitzending was de TROS tevreden met zijn imago van ‘breekijzer in het gesloten omroepbestel’.378 De entree van de TROS in het omroepbestel was inderdaad niet zonder slag of stoot gegaan. De vraag is hoe de eerste halfjaarprogrammering vorm gaf aan de identiteit van de omroep, oftewel: Wat was de tastbare manifestatie van de persoonlijkheid van de TROS?
De TROS wist goed wat voor programma’s ze wilde maken, wat voor uitstraling ze wilde hebben en vooral ook wat ze niet wilde. De omroep wilde programma’s met ontspanning, ontwikkeling en duiding maken, vrij van politieke of andere invloeden. Het belangrijkste was misschien nog wel dat de omroep programma’s wilde maken waarin het grootste deel van het Nederlandse volk zich zou kunnen vinden. De omroep zou zeggen waar het op stond en de gemeenschap steunen die hard werkte en die Nederland leefbaar wilde houden.
Informatieve programma’s met ontwikkeling en duiding bleven gedurende de eerste zes maanden echter vrijwel uit. Alleen de actualiteitenrubriek Kompas, die slechts drie keer werd uitgezonden, was zo’n programma waarin de identiteit van de TROS duidelijk naar voren kwam. In het volgende hoofdstuk kom ik hierop terug en zal ik o.a. de bevindingen geven van de analyse van een aflevering van Kompas. Zo zal blijken dat het programma de kijker rechtstreeks aansprak, waardoor de kijker zich gemakkelijk met de omroep kon identificeren.
In tegenstelling tot het aantal informatieve programma’s was het amusementsaandeel in de programmering van de TROS aanzienlijk. Met amusementsshows, muziekprogramma’s, fictieve series, actieseries en interactieve programma’s wist de omroep voor een divers amusementaanbod te zorgen. Met amusementsprogramma’s werden de
377
‘Boerenpartij wil eigen omroep oprichtten’ in: Het Parool (13 april 1967).
378
meeste kijkers bereikt, en in die zin bediende de TROS inderdaad het grootste deel van het Nederlandse volk.
Volgens de voorzitter van de omroep moest de TROS veel programma’s van het populaire genre uitzenden om zo snel mogelijk 100.000 leden te werven. Dat bleek overigens behoorlijk goed te lukken: Intussen bleven we maar groeien en ik mag in alle
bescheidenheid wel zeggen, dat de korte praatjes die ik af en toe hield, daartoe het nodige hebben bijgedragen. Het spelen van de ‘underdog’ werkte uitstekend. Dat ik in mijn studententijd heb leren acteren, kwam goed van pas wanneer de TROS naar onze mening weer onheus bejegend was. En vooral het ‘Calimero-effect’ deed wonderen: ‘Zij zijn groot en ik is klein’.379
De TROS-programmering kenmerkte zich door het hoge amusementsgehalte. Door een informatief programma als Kompas te vergelijken met twee actualiteitenrubrieken van de VARA en de NCRV, wordt duidelijk hoe de TROS duiding gaf aan nieuws. In het volgende en laatste hoofdstuk staat deze vergelijking centraal.
379
Hoofdstuk 4 Programmavergelijking
In het vorige hoofdstuk heb ik de eerste half jaar programmering van de TROS geanalyseerd. In dit laatste hoofdstuk vindt het tweede deel van de analyse plaats, door te kijken naar de identiteit van de VARA, de NCRV en de TROS. Hiervoor worden drie actualiteitenrubrieken van de omroepen op verschillende onderdelen met elkaar vergeleken. Ik heb gekozen voor actualiteitenrubrieken omdat deze een verhelderend beeld kunnen geven over de identiteit van een omroep. Omdat de rubrieken duiding aan nieuws willen geven maken ze keuzes wat betreft inhoud, stijl en techniek.
Met het uitvoeren van een narratieve analyse en een analyse van de interviewstijl wordt de identiteit van de drie omroepen zichtbaar. Ook zal duidelijk worden hoe de TROS zich kenmerkte ten opzichte van de VARA en de NCRV. De keuze voor de specifieke afleveringen is gemaakt op basis van binnenlandse nieuwsonderwerpen en, helaas onoverkomelijk, de beperkte mogelijkheden om de programma’s te bekijken. Omdat de onderzochte aflevering van de NCRV niet over een politiek onderwerp gaat, kan ik niet analyseren wat de politieke kleur van die omroep is.
In paragraaf 4.1 geef ik toelichting op de analysemethoden. De narratieve analyse en analyse van de interviewstijl van Achter het nieuws komen aan bod in paragraaf 4.2. In paragraaf 4.3 wordt de aflevering van Attentie geanalyseerd en in paragraaf 4.4 Kompas. In de laatste paragraaf zullen de analyses van de drie actualiteitenrubrieken worden vergeleken.
4.1 Analysemethoden
Van de drie functies die een omroep kan uitoefenen staat in dit hoofdstuk de informatieve centraal. Van de eerste halfjaarprogrammering van de TROS was de actualiteitenrubriek
Kompas vrijwel het enige informatieve programma. De omroep wilde met haar
programmering ontspanning, ontwikkeling en duiding geven. In de vele amusementsprogramma’s die de TROS uitzond, kon de kijker inderdaad ontspanning en amusement vinden. Voor ontwikkeling en duiding kon de kijker bij Kompas terecht.
Interessant is te onderzoeken hoe de TROS duiding gaf aan het nieuws en hoe de identiteit van de omroep in het programma naar voren kwam. Door te kijken naar Kompas,
van de NCRV) kan de identiteit van de drie omroepen worden vastgesteld. Van de VARA en de TROS kan ook de politieke kleur worden vastgesteld.
De voorloper van de actualiteitenrubriek was het magazine-achtige achtergrondprogramma, waarin het geluid van de eigen zuil herkenbaar diende te zijn.380 Zoals al kort naar voren kwam in hoofdstuk 1 groeide de behoefte aan actualiteiten en uitzendingen met een voorlichtend politiek karakter naarmate meer Nederlanders televisie keken. In de jaren zestig ontstonden er actualiteitenrubrieken waarin ‘op een meer serieuze, onafhankelijke en vooral “professionele” wijze televisiejournalistiek werd bedreven’.381 Programmamakers kregen meer vrijheid dan voorheen en volgens Prenger leidde dat tot een kritische blik waarmee zij de ontwikkelingen bij de achterban volgden. De kritische blik stond echter niet gelijk aan een neutrale blik.
In 1966, toen de hoogtijdagen van de verzuiling toch al voorbij waren, was de VARA namelijk nog steeds loyaal aan de PvdA. Dat VARA-voorzitter Broeksz in dat jaar binnenskamers te kennen gaf dat de omroep zich moest beschouwen als het ‘propaganda-instituut’ van de PvdA, gaf aan dat de VARA niet geheel kleurloos was of kón zijn. Toch is Prenger van mening dat de redactie van Achter het nieuws met een zekere distantie berichtte over de ontwikkelingen in de partij, hoewel ze positief stond tegenover de vernieuwingen die Nieuw Links wilde doorvoeren.382
Achter het nieuws en Brandpunt, de actualiteitenrubriek van de KRO, waren in
verschillende opzichten voorbeelden voor journalist Dick Houwaart. Houwaart was in 1964 aangesteld als eindredacteur van Attentie. De professionalisering die zich bij andere actualiteitenrubrieken had voltrokken, wat zich vooral had geuit in professionelere verslaggeving en aandacht voor relevante conflicten, moest ook bij de NCRV plaatsvinden.383 Houwaart werd in 1966 ontslagen, omdat onder zijn leiding de berichtgeving over de politieke partijen steeds vaker werd voorzien van commentaar en dat tot politisering zou bijdragen. Ook een aantal andere incidenten leidden tot zijn ontslag.
In 1966 was bij de NCRV dus eenzelfde ontwikkeling gaande als bij de VARA. Terwijl
380
Prenger, “’Rode balletjes” en cinéma vérité’, 160.
381
Ibidem, 161.
382
Ibidem, 167.
383
Jan Bank, ‘De dramatisering van de nacht van Schmelzer. Televisie en politiek rondom 1966’ in: Stichting Mediageschiedenis, Jaarboek Mediageschiedenis 3 (Amsterdam 1991) 279.
de twee omroepen nog sympathieën koesterden voor respectievelijk de CHU en de PvdA, werden ze geacht hier zakelijker en afstandelijker over te berichten dan ze voorheen gewend waren. Volgens Jan Bank was het ook bij de KRO het geval dat de journalistieke professionalisering ertoe leidde dat er minder rekening werd gehouden met de traditie van loyaliteit aan de zuil. Hoewel de omroepen zich dus in mindere mate identificeerden met de politieke partijen als ze voorheen deden, is het interessant te onderzoeken met wat voor middelen hun politieke kleur, of wat er nog van over was, zichtbaar was.
Om de omroepidentiteit, ofwel de tastbare manifestatie van de persoonlijkheid van de omroep te achterhalen is het noodzakelijk om een itemanalyse uit te voeren op de actualiteitenrubrieken van de VARA, de NCRV en de TROS. De uitgekozen afleveringen zijn: - Achter het nieuws van 8 februari 1967, uitgezonden op Nederland 2 van 20.55 tot 21.20
uur.384
- Attentie van 13 april 1967, uitgezonden op Nederland 1 van 20.20 tot 20.45 uur.385
- Kompas van 26 januari 1967, uitgezonden op Nederland 1 van 21.15 tot 21.25 uur.386
De aflevering van Achter het nieuws ging over de Tweede Kamerverkiezingen van 1967. In het item werden fragmenten getoond van verkiezingsbijeenkomsten van verschillende partijen. De uitzending van Kompas ging ook over deze verkiezingen en bestond uit een reportage met voxpops en interviews met politici. Attentie ging over de financiële problemen van zandboeren in Gelderland en Overijssel en bestond uit een aantal interviews met boeren.
Met behulp van een analyseprotocol wil ik de afleveringen uitgebreid beschrijven. Het protocol dat ik hiervoor zal gebruiken bestaat uit een beeld- en geluidgedeelte en een gedeelte waarin het soort shot beschreven wordt. Links in het schema staan de onderdelen van het item, rechts daarvan het bijbehorende beeld en geluid en daarnaast het soort
384
Achter het nieuws (8 februari 1967), Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Archieven en documentatie, Televisiecollectie, VHS V42536.
385
Attentie (13 april 1967), Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Archieven en documentatie, Televisiecollectie, VHS V45257.
386
Kompas (26 januari 1967), Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Archieven en documentatie, Televisiecollectie, VHS V55822.
shot.387 Omdat de aflevering van Kompas geen tijdcodes bevat, zullen die in dat protocol ontbreken.
Met het uitvoeren van een narratieve analyse en een analyse van de interviewstijl en wil ik kijken wat de identiteit en de politieke kleur van de omroepen is. De narratieve analyse zal ‘verticaal’ worden benaderd, waarbij ik kijk hoe de verschillende delen een geheel vormen, hoe die delen zich tot elkaar verhouden en wat de maatschappelijke context is.388 De narratieve structuur, ofwel de vertelstructuur, kan laten zien welk verhaal de programmamakers willen vertellen. Door o.a. te kijken naar de framing, het uitlichten van bepaalde aspecten in de aflevering, wordt duidelijk wat de impliciete betekenis van een aflevering was.
Omdat de afleveringen van Attentie en Kompas vooral interviews bevatten en deze meer kunnen vertellen over de identiteit van de omroep, bevat dit hoofdstuk ook een interviewanalyse. Door twee analyses uit te voeren wordt de identiteit van de drie omroepen en de politieke kleur van de VARA en de TROS zichtbaar. Door ze uiteindelijk met elkaar te vergelijken zal duidelijk worden hoe de TROS zich kenmerkte ten opzichte van de VARA en de NCRV.