Gespecialiseerde versus branchevreemde verkooppunten

Zoals in paragraaf 3.1.1 al werd genoemd, wordt onderscheid gemaakt tussen gespecialiseerde winkels en branchevreemde verkooppunten. Waar de boekhandel voornamelijk boeken verkoopt en daarmee als een boekenspecialist wordt beschouwd, bieden de branchevreemde boekwinkels ook of overwegend andere producten aan. Het is dan ook zinvol om beide verkoopkanalen eerst individueel te bespreken en dan met elkaar te vergelijken.

Boekwinkels

Van de vier geselecteerde boekhandels bleek alleen Boekhandel Libris van weinig relevantie voor mijn onderzoek: de vier geselecteerde titels waren niet aanwezig en alleen de als fantasy gerecenseerde young adult-titel Hollow City (Miss Peregrine’s Peculiar Children, #2) van Ransom Riggs stond tussen de Engelse literatuur. Een groot deel van het aanbod bestond uit non-fictie en er was een ramsj-afdeling, wat alles bij elkaar impliceert dat hier noch expliciet, noch impliciet fantasy wordt verkocht.

Broese Boekverkopers had als enige alle geselecteerde titels op voorraad. Met in totaal 5 grote boekenkasten en 2 grote tafels gewijd aan ‘fantasy’ en ‘fantasy/sf’ was dit ook de enige winkel met een fantasy-afdeling. Wel lagen er meer origineel Engelstalige boeken (zo’n 3,5 kast en ⅓ van de tafels) dan Nederlandse titels (zo’n 1,5 kast en ⅔ van de tafels). Op de tweedehands-afdeling waren nog 6 kasten met fantasy te vinden, waarin Engels, Nederlands en anderstalig door elkaar stonden. Ook was 1 van de 7 etalageramen volledig aan Engelstalige fantasyboeken gewijd, met onder andere de box-sets van George R.R. Martins serie. Overigens stond Robocalyps van Daniël H. Wilson in de kast voor fantasy/sf, ondanks de afwijkende NUR-code: bij Broese heeft men het boek dus inderdaad zelf geduid (zie paragrafen 2.2.5 en 2.3.3).

Boekhandel Erven J. Bijleveld en Literaire Boekhandel Lijnmarkt presenteerden hun fantasyboeken minder expliciet. Bijleveld had De oceaan onder de literatuur geplaatst, evenals verschillende boeken van J.R.R. Tolkien. Bovendien bevonden zich in de kasten ‘Engels/Amerikaans’ verschillende Engelstalige fantasyboeken. Fantasy werd dus niet expliciet onder die noemer gepresenteerd, maar bevond zich wel in een niet te verwaarlozen hoeveelheid in de winkel. Dat gold ook voor de Literaire Boekhandel: De oceaan stond tussen de ‘vertaalde literatuur’, net als de boeken van J.R.R. Tolkien. De Noorderlicht-trilogie was onder ‘young adult: 15+’ te vinden.

Branchevreemde verkooppunten

De branchevreemde verkooppunten verkochten eveneens verschillende elders als fantasy aangemerkte titels, zonder deze echter zelf expliciet zo te noemen. Bij AKO stond Het spel der tronen in de originele Engelstalige versie op een plank tussen ‘Bestsellers’ en ‘Engelse thrillers’. Young adult-fantasy stond overal: Vampire Academy #6 van Richelle Mead was bijvoorbeeld onder ‘Nederlandse spanning’ te vinden. Bruna’s winkelinrichting was iets geordender. In de anderhalve kast ‘Spanning’ stonden verschillende titels van Luitingh Fantasy en Het spel der tronen lag op een aparte tafel – samen met thrillers, andere fantasyboeken en young adult-fantasy. In de twee kasten met Engelse boeken waren diverse bekende fantasytitels te vinden.

Bij V&D en de Bijenkorf werden minder Engelstalige titels aangetroffen. V&D had De oceaan onder ‘Romans’ gezet en Het spel der tronen onder ‘Spanning’. In deze laatste kastenwand bevonden zich ook enkele andere fantasyboeken, alfabetisch op auteursnaam geordend. Er was slechts één plank met Engelse boeken, waaronder ook enkele fantasytitels. De Bijenkorf plaatste De oceaan onder ‘Literatuur’ en de filmeditie van Het spel der tronen onder ‘Spanning’, op een van de twee

60

planken met alleen fantasyboeken. Fantasy werd hier wel gedeeltelijk apart gezet onder ‘Spanning’, maar niet verder gemarkeerd. Engelse titels waren er niet.

Bij Subcultures en ’t Lab waren Nederlandse boeken juist een zeldzaamheid, al lag bij ’t Lab het vijfde deel van de Harry Potter-reeks afgeprijsd op tafel en stond bij Subcultures het kinderboek Spokenjagers van Martin Kroon in de kast. Naast Engelstalige fantasytitels van bekende auteurs, hadden beide winkels ook een ruim assortiment aan boeken die zich in de wereld van verschillende fantasygames afspelen – zoals de tientallen titels over de wereld van Warhammer Fantasy Battles. Deze boeken zijn thematisch op verschillende ‘fantasy tabletop’-spellen gebaseerd en worden zelden tot nooit naar het Nederlands vertaald, maar ze kunnen wel tot het fantasygenre worden gerekend. Subcultures en ’t Lab bleken hierdoor de enige winkels die alleen fantasyboeken aanboden. Subcultures voorziet daarnaast in benodigdheden voor Live Action Role Playing met een fantasy-thema, zoals maskers, harnassen en zwaarden.

Vergelijking

Als deze bevindingen met elkaar worden vergeleken, vallen verschillende dingen op. Allereerst bood de helft van de bezochte winkels meer Engelse dan (vertaalde) Nederlandse fantasytitels aan: dit was het geval bij Boekhandel Erven J. Bijleveld, Broese Boekverkopers, AKO, Subcultures en ’t Lab. V&D en Bruna hadden ongeveer evenveel Engels als Nederlandstalig werk, en alleen de Literaire Boekhandel en de Bijenkorf verkochten meer Nederlandse dan Engelse fantasy. Daarnaast was bij alle winkels de oorspronkelijk Nederlandstalige fantasy sterk ondervertegenwoordigd: alleen Broese had zeker twee titels in de kast staan, terwijl ’t Lab slechts één Nederlands kinderboek uit 2011 aanbood. Broese was bovendien de enige winkel met een aparte fantasy- afdeling.

Opvallend is ook dat beide ‘stiekeme’ fantasyboeken, De oceaan en de Noorderlicht-trilogie, relatief vaker bij de gespecialiseerde boekhandel lagen. Voor Het spel der tronen gold juist het omgekeerde: dit boek was vaker bij branchevreemde winkels te vinden. Dit leidt tot de voorzichtige conclusie dat de gespecialiseerde boekhandel de ‘stiekeme’ fantasy toch weet te waarderen, ondanks de minder impliciete overige paratekst of auteursreputatie. In de NUR-code expliciet als fantasy geclassificeerde boeken vinden juist geen plaats in het assortiment. De branchevreemde verkooppunten lijken eerder gecharmeerd van het populaire Het spel der tronen, in verschillende uitvoeringen – wellicht omdat de serie als een bestseller binnen het genre geldt.

Tot slot verschilde ook de manier waarop de boeken over de kasten waren verdeeld: de branchevreemde verkooppunten leken met categorieën als ‘Spanning’ en ‘Romans’ de algemene NUR-codes te volgen, terwijl de gespecialiseerde boekhandels vaak zelf een categorie kozen. Broese bijvoorbeeld had zowel Robocalyps als De oceaan onder de fantasy geplaatst, in plaats van de NUR- codes ‘Thriller’ en ‘Vertaalde roman’ te volgen. Dit lijkt, zoals de uitgevers zelf ook verwachtten, een verschil in kennis van zaken te impliceren. Ook leidt dit tot de voorzichtige conclusie dat de boekhandel zich sterker op kwaliteitsboeken voor selecte(re) lezersgroepen richt, terwijl de branchevreemde verkoopkanalen eerder op bestsellers voor een groot publiek mikken. Alleen Subcultures en ’t Lab waren wat dat betreft uitzonderingen.

3.2.2 Specialisten en generalisten

Voor de classificatie in fantasyspecialisten en -generalisten kan de verdeling van boekenkasten of - tafels in de winkel leidend worden geacht. Hieruit volgt dat er slechts twee fantasyspecialisten zijn: Subcultures en ’t Lab. Dat is niet veel, maar het is opvallend dat er überhaupt winkels bestaan die zich slechts aan één genre (en in feite NUR-code) lijken te wijden. Bij andere boekwinkels gaat het vaak eerder om een thematische specialisatie (zoals esoterische boekwinkeltjes), een

61

leeftijdscategorie (kinderboek-winkels) of een bepaalde inkoopvoorwaarde (zoals ramsj). Voor winkels die zich specialiseren in ‘literatuur’ lijkt daarnaast een opnieuw subjectief kwaliteitscriterium te gelden, dat eveneens verschillende NUR-codes niet uitsluit.

Een echte genrespecialist is daardoor zeldzaam, maar wellicht zijn de bestaande specialisten ook iets generalistischer dan ze in eerste instantie lijken. Een winkel die zich onder de noemer van fantasy in de verbeeldingsliteratuur specialiseert, dekt namelijk meestal een bredere reeks aan NUR-codes dan de terminologie in eerste instantie doet vermoeden. Fantasy lijkt momenteel als synoniem voor de verschillende subgenres van de verbeeldingsliteratuur te worden gebruikt, net zoals vroeger sciencefiction de overkoepelende term was waar fantasy onder viel (zie inleiding). Ter illustratie: generalist Broese Boekverkopers had bordjes met ‘Fantasy’ boven de kasten hangen, maar op de planken zelf meldden kleinere bordjes dat het eigenlijk om ‘Fantasy/sf’ ging. Wellicht speelt hier mee dat een verdere fragmentatie in ‘subgenres’ het aanbod niet overzichtelijker zou maken.

Het ligt voor de hand om de aanwezigheid van fantasyspecialisten aan een select publiek of zelfs aan een bepaalde subcultuur toe te schrijven. Dat zou meteen het aanbod van Engelse fantasy verklaren: omdat sommige series halverwege worden stopgezet en het niet rendabel is om alle titels te vertalen, moet dit kleine marktsegment al snel uitwijken naar de oorspronkelijke taal. Toch bestaat er ook onder de generalisten aandacht voor Engelse fantasyboeken. Waar de branchevreemde verkooppunten over een Engelse kast of plank beschikten, lagen hier ook of juist met name fantasyboeken op. Op de fantasy-afdeling van Broese Boekverkopers was het aandeel Engelse boeken zelfs groter dan het aandeel Nederlandstalig werk.

Als zelfs de reguliere en goedlopende verkooppunten Engelse boeken verkopen, gaat het in dezen waarschijnlijk eerder om een significant marktaandeel waarin niet kan worden voorzien door het aanbieden van vertalingen: wellicht zijn er voor de lezer redenen om Engelse fantasy boven Nederlandse te verkiezen, zoals het niet hoeven wachten op een vertaling. Bovendien bleek het fantasygenre niet alleen iets voor select gezelschap te zijn, zoals hoofdstuk 2 en de zeven generalisten in tabel 3 en 4 uitwezen: bijna elke boekhandel en bijna elk branchevreemd verkooppunt beschikte toch over minimaal een paar fantasytitels. Het spel der tronen leek zelfs een ‘mainstream must have’ te zijn: elke branchevreemde generalist bood deze titel in de een of andere uitgave aan, terwijl dit juist de winkels zijn die met name bestsellers lijken te verkopen. Hetzelfde geldt voor De oceaan aan het einde van het pad onder de gespecialiseerde boekhandels.

Hieruit volgt dat er opnieuw twee circuits voor fantasyboeken lijken te bestaan: enerzijds de commercieel aantrekkelijke, breed verkrijgbare en al dan niet onvertaalde Engelse titels voor een groot publiek, en anderzijds de selecte, eveneens gedeeltelijk onvertaalde titels voor een beperktere lezersgroep. Hier zouden dan ook de publicaties van de kleine zelfstandige uitgeverijen onder kunnen vallen, die niet bij via de reguliere verkoopkanalen te verkrijgen zijn. Toch is dit een opvallende constatering: zeker de aanwezigheid van veel Engelse boeken lijkt – afgaande op de bezochte boekenkasten – bij andere genres veel minder voor te komen.