3. Distributie: boekhandel en bibliotheek
3.1 De boekhandel
In deze paragraaf worden eerst de verschillende elementen van boekverkoop belicht, zoals de vaste boekenprijs en hoe uitgeverij en boekhandel elkaar benaderen. Vervolgens verken ik in paragraaf 3.1.1 de verschillende typen boekverkopers. In paragraaf 3.1.2 stel ik vast wat ik binnen deze thesis onder een boekhandel versta en licht ik mijn gekozen steekproef van Utrechtse boekhandels toe; in paragraaf 3.1.3 verklaar ik de gekozen titelselectie voor mijn inventarisatie. Paragraaf 3.1.4 presenteert tot slot de resultaten.
De boekhandel is vaak de primaire klant van de uitgeverij en de belangrijkste bron van boeken voor de particuliere koper. Abstract bezien is de boekhandel dus een doorgeefluik tussen uitgeverij en lezer, zoals Van Rees & Dorleijn impliceren met hun schema. Bij nadere beschouwing functioneert de boekhandel echter net zomin als een neutrale transportband als de uitgeverij een neutrale materiële producent is (zie paragraaf 1.2). Boekhandelaren kopen niet klakkeloos het nieuwe aanbod in, maar selecteren zelf wat bij hun lezers en/of in hun winkel lijkt te passen. Net als de uitgeverij (zie paragraaf 1.3.2) moet immers ook een boekhandel de juiste doelgroep aanspreken met zijn assortiment, wat de investering in pand en titels rendabel maakt. Uitgeverijen proberen op hun beurt boekhandelaren te overtuigen van het succes van de nieuwe titels, waarvoor in het bijzonder de (meer)jaarlijkse catalogi in het leven zijn geroepen.
Voor in Nederland uitgegeven titels geldt een vaste boekenprijs. Dat betekent dat de uitgeverij een bepaalde verkoopprijs vaststelt, waar door de boekhandel niet van mag worden afgeweken. Hiermee wordt prijsconcurrentie voorkomen en een divers titelaanbod bevorderd: minder winstgevende, maar wellicht toch cultureel betekenisvolle boeken kunnen zo toch worden bekostigd.115 De prijs van een nieuwe uitgave moet minimaal een week voor de publicatiedatum
aan het Commissariaat voor de Media worden doorgegeven. Of het hierbij om een uitgave in eigen beheer gaat, waar het boek verkrijgbaar is of waar de opbrengst naartoe gaat, doet er niet toe. De wetgeving geldt voor alle gedrukte Nederlandse en Friese boeken en bladmuziek van alle Nederlandse uitgeverijen; alleen e-books zijn uitgesloten van de vaste boekenprijs.
De vaste prijs geldt alleen voor de lezer, de eindafnemer. De boekhandel zelf krijgt korting van de uitgeverij: dit bedraagt meestal zo’n 40% op de vastgestelde vaste verkoopprijs, maar kan variëren van 10-60%.116 Wie meer inkoopt, krijgt over het algemeen ook meer korting. Wel betaalt
de boekhandel in de meeste gevallen zelf voor de levering van de bestelde titels – dit zijn de zogenaamde ‘uitslagkosten’.
CB (voorheen bekend als Centraal Boekhuis) is een belangrijke tussenspeler voor de levering van boeken. Hun gigantische magazijn voorziet in een opslagplaats voor talloze titels, en het bedrijf zorgt voor verzekerde distributie, vervoer en facturatie.117 Bovendien kunnen boeken
ook pas na bestelling via een snelle POD-dienst worden gedrukt, waardoor een uitgeverij de initiële oplage van een titel laag kan houden. De uitgeverij loopt hierbij minder risico om door tegenvallende verkoopcijfers met voorraden te blijven zitten.118
Wat de distributie van boeken betreft is CB dan ook een essentiële speler in het Nederlandse literaire veld: met 2.500 aangesloten boekverkopers in Nederland en Vlaanderen is het bedrijf voor een serieuze uitgeverij bijna niet te omzeilen. CB opent de weg naar de reguliere boekhandel, boekhandelketens en ook de grote online boekverkopers. Directe bestellingen bij de uitgeverij worden veelal door CB afgehandeld.
115 www.cvdm.nl/vaste-boekenprijs
116 www.vrijeuitgevers.nl/?menu=&page=De_boekhandelkorting 117 www.cb-logistics.nl/markten/media/uitgeverijen/logistieke-diensten 118 www.boekbond.nl/kennisbank/ondernemerszaken/pod
55
Welke titels worden besteld, laat de uitgeverij niet aan het toeval over: naast de prospectussen die de boekhandel meestal drie keer per jaar ontvangt, zijn ook mailings, vertegenwoordigers die de boekhandel bezoeken en inkoopbeurzen van belang. Zelfstandige boekverkopers worden drie keer per jaar uitgenodigd voor de Retail Market, een inkoopbeurs voor het algemene boek.119 Ook Libris, een samenwerkingsverband van zelfstandige boekhandels, en
Blz., het equivalent hiervan voor de kantoorboekhandel, organiseren samen driemaal per jaar een beurs.120 Voor christelijke boeken is er de BCB-beurs.121 De beurzen sluiten aan op de
verschijningsdata van de prospectussen, maar lijken tegenwoordig hun belang ietwat te hebben verloren: het bezoekersaantal neemt geleidelijk af. Rob Dagmar, vertegenwoordiger van Unieboek | Het Spectrum: ‘Mogelijk is men beducht voor de priemende ogen van de vertegenwoordiger, of vreest men te zwichten voor dat boek met die mooie omslag.’122
3.1.1 Verkoopkanalen
De meer of minder gespecialiseerde boekhandel is niet de enige fysieke winkel waar boeken te koop zijn. Naast de reguliere boekhandel valt ook te denken aan winkels die niet hoofdzakelijk boeken aanbieden, maar wel over een redelijk gesorteerd assortiment beschikken. De KVB definieert de boekhandel dan ook vrij breed als ‘een bedrijf waar men boeken kan kopen, met inbegrip van winkels die naast boeken ook andere artikelen (kantoorartikelen, wenskaarten, enz.) verkopen.’123 Er zijn, met andere woorden, verkooppunten gespecialiseerd in boeken, maar ook
branchevreemde verkoopkanalen, zoals supermarkten, warenhuizen en zelfs tankstations.
Daarnaast is de verkoop van verramsjte boeken niet te verwaarlozen. Deze boeken zijn nieuw, maar omdat een titel bijvoorbeeld niet goed loopt wordt de vaste boekenprijs door de uitgeverij opgeheven en de restpartij vaak met grote hoeveelheden tegelijk verkocht. Boekhandel De Slegte was voorheen een belangrijke speler op dit gebied, naast Boekenvoordeel en organisaties zoals het Boekenfestijn. Binnen het literaire veld functioneren ramsjverkopers echter niet zozeer als distributieve speler, maar eerder als een afvoerkanaal van restpartijen. De uitgeverij verdient hier een fractie van de productiekosten mee terug als de verkoop tegenvalt, wat de titel in kwestie nu niet bepaald succesvol maakt.
Wat afvoerkanalen betreft is ook de verkoop van tweedehandsboeken belangrijk, al is dit voor het literaire veld wellicht eerder als een vorm van recycling te beschouwen. Tweedehandsboeken worden voor een groot deel in gespecialiseerde winkels en op incidentele boekenmarkten verkocht. De grootste boekenmarkt van Europa vindt jaarlijks in Deventer plaats.124 Daarnaast verhandelen particulieren zelf de ongewenste elementen uit hun boekenkast,
al dan niet met een gevestigde boekverkoper als tussenpersoon. De uitgeverij krijgt echter weinig mee van deze verkoopcijfers en het boek bevindt zich buiten het reguliere circuit. Tweedehandsverkoop heeft dan ook weinig invloed op het aanbod van de uitgeverij, maar voor boekenliefhebbers, fans en verzamelaars is het een uitkomst: oude titels die nieuw niet meer verkrijgbaar zijn, worden soms toch nog tweedehands verkocht.
Tot slot is er nog een heel andere vorm van boekverkoop: het boek als kastvulling of decoratiemateriaal: ‘Men vindt [boeken] niet alleen in de boekhandels, maar ook in de interieurs
119 www.gau.nuv.nl/activiteiten/retail-market.9569.lynkx 120 Romeny (2013). 121 www.bcbplein.nl/pages/sub/25835/Voorjaarsbeurzen.html 122 Romeny (2013). 123 www.kvb.nl/feiten-en-cijfers/definities 124 www.deventerboekenmarkt.nl
56
van modewinkels, schoenenwinkels, meubelwinkels en wat al niet.’125 De laatste jaren worden met
name antieke boeken graag gezien als interieurverrijking. Men schroomt niet om ‘kunstboeken’ aan te bieden: een metalen frame waartegen de ruggen van echte boeken zijn gelijmd. Het Nederlandse bedrijf Boek2 Antiquariaat verhuurde in 2014 nog boeken voor toneel, beurzen of filmopnamen – per 1, 10 of 20 meter.126 Nieuwe én tweedehandsboeken kunnen ten prooi vallen aan decoratieve
doeleinden, maar met lezen of sociale interactie in het literaire veld heeft dit uiteindelijk weinig van doen.
3.1.2 Selectie boekwinkels
De verkoop van boeken kent vele varianten, maar binnen deze thesis richt ik mij primair op de boekverkoop die van belang is voor onderlinge relaties binnen het Nederlandse literaire veld. De boekhandel die nieuwe boeken aanbiedt staat dankzij zijn band met de uitgeverij centraal, maar naast de gespecialiseerde verkooppunten zijn – mits hun boekverkoop enige betekenis heeft – ook de branchevreemde verkoopkanalen relevant. Ik leg de grens bij minimaal twee boekenkasten: winkels als V&D, Bruna en AKO vallen hierdoor binnen de analyse, maar tankstations, HEMA en andere zijdelingse boekverkopers niet. Omdat deze laatste winkels vaak hooguit een enkel verkoopdisplay in de winkel plaatsen, spelen ze een minder grote rol als distributiekanaal.
Vervolgens is het de vraag hoe de distributie van fantasyboeken wordt vormgegeven. Welke winkels bieden fantasy aan en onder welke noemer? Worden er inderdaad geen boeken van kleine zelfstandigen verkocht? Volgen boekhandels de NUR-codes van de uitgeverij, of is er sprake van eigen classificaties? Om deze vragen te beantwoorden, wordt een kwantitatieve analyse uitgevoerd naar de aanwezigheid van een aantal geselecteerde fantasytitels in een representatieve groep boekhandels.
Om tot een goede steekproef te komen, is universiteitsstad en middelgrote provinciehoofdstad Utrecht gekozen: het aantal boekwinkels is hier groot, maar behapbaar. Ook is Utrecht centraal gelegen, waardoor de stad waarschijnlijk een wat nationalere oriëntatie heeft. In 2014 is Utrecht bovendien opnieuw tot meest aantrekkelijke zakenbestemming van Nederland benoemd,127 en in 2012 ontving de stad zo’n 16,94 miljoen dagjesmensen die met name kwamen
‘winkelen voor het plezier’.128 Om deze nationale oriëntatie ook in de steekproef te laten
terugkeren, zijn alleen de winkels in het goed bezochte centrumgebied opgenomen. Dit is het centrale winkelgebied dat zich grofweg tussen de Dom en station Utrecht Centraal bevindt, met inbegrip van winkelcentrum Hoog Catharijne.
Met behulp van Google Maps is een eerste selectie gemaakt van boekwinkels en verkooppunten. Deze lijst is vervolgens aangevuld tijdens een wandeling door het centrum, waarbij ook branchevreemde winkels als V&D en Bijenkorf zijn genoteerd. Ook zijn twee ‘fantasywinkels’ aangetroffen. Subcultures en ’t Lab verkopen met name materiaal voor Live Action Role Playing en fantasygames zoals Magic en Warhammer, maar hebben ook boeken in hun assortiment.
Gespecialiseerde boekwinkels die naar alle waarschijnlijkheid geen van de geselecteerde titels aanbieden, zijn net als bij de inventarisatie van uitgeverijen alvast uit de lijst verwijderd. Hieronder vallen bijvoorbeeld stripwinkels, kinderboekwinkels en de StudyStore die alleen W- boeken en schrijfwaren aanbiedt. In het geval van Bruna, die twee filialen in het centrum heeft, is de grootste winkel gekozen. De resulterende selectie bestaat uit twaalf winkels en is te vinden in bijlage 6, inclusief (web)adres.
125 Baggerman (2013), p19.
126 www.boek2.nl/boekenverhuur.htm
127 Toerisme Utrecht Convention Bureau (2014), p1. 128 Toerisme Utrecht (2014), p1.
57
3.1.3 TitelselectieOm de geselecteerde winkels te vergelijken op hun fantasy-aanbod, zijn op basis van hoofdstuk 2 vier representatieve titels gekozen: een vertaald boek met NUR-code 334, een oorspronkelijk Nederlandstalig boek met NUR-code 334 en twee ‘stiekeme’ fantasyboeken. Juist deze laatste groep is erg interessant, omdat deze boeken mogelijk toch in winkels liggen die normaal gezien geen fantasy aanbieden. Ze vormen ook een uitdaging voor de boekhandel mét fantasy-afdeling: waar plaats je een boek als je niet op de NUR-code kunt afgaan? De selectie is gebaseerd op de lijst met fantasyboeken in bijlage 2, maar als aanvulling zijn ook twee oudere titels opgenomen. Alle boeken zijn uitgaven van reguliere uitgeverijen.
Voor het vertaalde fantasyboek is de keuze gevallen op Het lied van IJs en Vuur 1: Het spel der tronen van George R.R. Martin. Mede dankzij de gelijknamige tv-serie is deze reeks momenteel erg populair, wat ook al in hoofdstuk 1 en 2 ter sprake is gekomen. Voor deze vergelijking is in principe het eerste deel gekozen, waarvan intussen de derde druk uit 2006 in omloop is. In paragraaf 2.3.2 werd echter al opgemerkt dat boekhandels minder vaak alle seriedelen op voorraad hebben, waardoor een ander boek uit de reeks ook wordt meegeteld. Als Nederlandstalig fantasyboek is Maire van Tisa Pescar gekozen. Dit boek is bekend uit bijlage 2; de auteur uit paragraaf 2.4. Mits er fantasy wordt verkocht, ligt het in de lijn der verwachting dat ook Maire daar als recente titel van een reguliere uitgeverij tussen zit.
Als ‘stiekeme’ fantasy zijn de Noorderlicht-trilogie van Philip Pullman en De oceaan aan het einde van het pad van Neil Gaiman gekozen. De Noorderlicht-trilogie kreeg volgens de prospectus NUR-code 302, terwijl het wel fantasy werd genoemd in de aanbiedingstekst (zie paragraaf 2.2). In het boek zelf ontbreekt de code gek genoeg. De oceaan aan het einde van het pad komt weliswaar uit augustus 2013, maar werd ondanks de neutrale NUR-code al eerder genoemd als (internationaal) bekroonde fantasytitel. Dit boek is dan ook waarschijnlijk nog steeds goed verkrijgbaar in Nederland, maar de combinatie van NUR-code, inhoud en auteursreputatie kan twijfel oproepen.
3.1.4 Inventarisatie
Op 5 en 7 augustus 2014 zijn de twaalf geselecteerde winkels bezocht. Waar mogelijk, is met medewerkers gepraat over de rol van genre bij de inkoop van boeken en de door hen gebruikte informatiebronnen voor inkoop en kastplaatsing. In eerste instantie is echter vooral gekeken naar wie er fantasy aanbiedt en hoe; als steekproef zijn de geselecteerde titels gebruikt. In tabel 3 en 4 is te vinden welke winkels deze boeken aanboden en in welke kast ze zich bevonden, indien aanwezig.
Er zijn twee verkooppunten die wel in de lijst zijn opgenomen, maar niet in de tabellen staan. In tabel 3 ontbreekt boekhandel Savannah Bay, omdat deze winkel was gesloten in verband met een verbouwing. In tabel 4 ontbreekt Primera Hoog Catharijne, want dit filiaal verkocht alleen tijdschriften en rookwaren. In totaal zijn er dus tien in plaats van twaalf verkooppunten geïnventariseerd.
De boeken van kleine zelfstandige uitgeverijen werden inderdaad nergens aangetroffen. Bij het beoordelen van het overige fantasy-aanbod in de winkels is hetzelfde criterium als in hoofdstuk 2 gebruikt: een boek geldt als fantasy door de profilering van de uitgeverij (de vermelding van ‘Luitingh Fantasy’ bijvoorbeeld), NUR-code 334, de term ‘fantasy’ in paratekst of winkelinrichting, en/of wanneer het boek door andere literaire spelers fantasy wordt genoemd. In paragraaf 3.2 wordt nader ingegaan op de resultaten.
58
Naam boekhandel Aantalgeselecteerde titels aanwezig
De oceaan (NUR
302) Het lied van IJs en
Vuur 1 (NUR 334) Maire (NUR 334) Noorderlicht- trilogie (NUR 302) Boekhandel Erven J. Bijleveld 1 ‘Literatuur’ X X X Boekhandel Libris 0 X X X X Broese
Boekverkopers 4 ‘Fantasy’ ‘Fantasy’ ‘Fantasy’ ‘Young Adult’
Literaire Boekhandel Lijnmarkt
2 ‘Vertaalde
Literatuur’ X X ‘Young Adult’
Tabel 3: Een inventarisatie van de vier geselecteerde fantasytitels in Utrechtse gespecialiseerde
boekwinkels. Indien aanwezig is de naam van de kast genoemd; indien afwezig voltstaat een ‘X’. Een lichtgekleurde regel indiceert een winkel met < 50% fantasyboeken.
Naam
boekhandel Aantal geselecteerde titels aanwezig
De oceaan (NUR
302) Het lied van IJs en Vuur 1 (NUR 334) Maire (NUR 334) Noorderlicht- trilogie (NUR 302) AKO Utrecht
Hoog Catharijne 1 X Alleen Engelse
uitgave
X X
Bruna
Stationshal 1 X Naamloze tafel X X
De Bijenkorf 2 ‘Literatuur’ Filmeditie
onder ‘Spanning’
X X
Subcultures 0 X X X X
’t Lab 0 X X X X
V&D 2 ‘Romans’ ‘Spanning’ X X
Tabel 4: Een inventarisatie van de vier geselecteerde fantasytitels in Utrechtse branchevreemde
verkooppunten. Indien aanwezig is de naam van de kast genoemd; indien afwezig voltstaat een ‘X’. Een lichtgekleurde regel indiceert een winkel met < 50% fantasyboeken; een donkere regel met > 50%.