4. Immigratie en Leitkultur
4.4 Deutschland schafft sich ab
In 2010 publiceerde de SPD-politicus Thilo Sarrazin zijn boek Deutschland schafft
sich ab waarin hij zich kritisch uitliet over de beperkte mate waarin de met name Turkse
immigranten in Duitsland waren ingeburgerd. Sarrazin stelde dat er binnen de islamitische Turkse gemeenschap geheel andere waarden werden aangehangen dan bij de Duitse rechtstaat hoorden. Zo zouden vrouwen een achtergestelde positie hebben ten opzichte van
141 Jörg Lau, ‘”Ihr müsst euch bekennen“‘, Die Zeit 01-04-2004. 142 J. Bittner, ‚Wer hat Angst vorm Muselman?‘, Die Zeit 09-06-2004.
143 T. Hildebrandt en J. Lau, ‚Patriotisch, christlich, gut?‘, Die Zeit 25-11-2004. 144 Ibidem.
145 Statistisches Bundesamt, Bevölkerung und Erwerbstätigkeit. Ausländische Bevölkerung sowie
Einbürgerungen Fachserie 1 Reihe 2 (27-10-2005) gevonden op:
https://www.destatis.de/DE/Publikationen/Thematisch/Bevoelkerung/MigrationIntegration/AuslaendBevoelker ung2010200047004.pdf?__blob=publicationFile op 20-06-2014.
mannen, zouden zij bovenmatig betrokken zijn bij criminaliteit en zou er een groeiende tendens zijn richting conservatieve en fundamentalistische stromingen binnen de Islam.146
Naast de kritiek die Sarrazin kreeg naar aanleiding van de conclusies in zijn boek kwam hij vooral in opspraak door een uitspraak die hij in een interview met het tijdschrift Lettre
International had gedaan waarin hij zei dat de Turkse migranten nauwelijks bijdroegen aan
de Duitse economie. Volgens Sarrazin zou de productieve functie van de overgrote meerderheid van de Turkse allochtonen slechts bestaan uit het uitbaten van groente- en fruitzaken en bestond er ook geen perspectief dat hier verandering in zou komen.147 In een
artikel in Die Zeit noemde redacteur Werner Perger de uitspraken en de conclusies in het boek van Sarrazin ‘Radikalpopulismus’ en ‘Vulgärdarwinismus’. In het artikel trok hij ook een vergelijking tussen andere rechtspopulisten in Europa die eveneens Islamkritisch waren, zoals Geert Wilders. Hij vond dat hoewel Wilders ook ontegenzeggelijk islamofoob was, hij toch niet vergeleken kon worden met Thilo Sarrazin. Deze betoogde namelijk in zijn boek dat intelligentie voor 50% tot 80% genetisch bepaald is. Doordat de geboortecijfers onder migranten, die volgens Sarrazin voor een groot gedeelte wat betreft sociale positie tot de onderlagen van de samenleving behoorden en dus ook een lagere gemiddelde intelligentie hadden, aanzienlijk hoger waren dan die van de hogere lagen van de samenleving met een hogere intelligentie zou de algehele gemiddelde intelligentie van de Duitse bevolking dientengevolge ook lager worden.148 Voor Perger was dit een duidelijk bewijs van racisme.
Iets dat Wilders volgens Perger niet verweten kon worden.149 Sarrazin onderbouwde zijn
aannames over de erfelijkheid van intelligentie door te verwijzen naar wetenschappelijke studies die dit volgens hem zouden aantonen. Verschillende wetenschappers hebben later echter deze aannames bestreden omdat hij selectief gebruik maakte van de bevindingen uit deze onderzoeken om zijn conclusies te onderbouwen. Enkele wetenschappers verweten Sarrazin hierop het wetenschappelijk onderzoek te simplistisch weer te geven en populistisch om te gaan met enkele bevindingen uit deze onderzoeken.150 Binnen de SPD
ontstond een hevige discussie over of Sarrazin uit de partij gezet moest worden. De voorzitter van de SPD en de huidige vicekanselier Sigmar Gabriel voerde na het verschijnen
146 T. Sarrazin, Deutschland schafft sich ab. Wie wir unser Land aufs Spiel setzen (München 2010) 260-265.
147 F. Berberich, ‚Klasse statt Masse. Von der Haupstadt der Transferleistungen zur Metropole der Eliten‘, in: Lettre International no 86 (2009) 199.
148 T. Sarrazin, Deutschland schafft sich ab (München 2010) 93.
149 W.A. Perger, ‚Sarrazin ist nicht der deutsche Wilders‘, Die Zeit 07-09-2010. 150 E. Stern, ‚Was heiβt hier erblich?‘, Die Zeit 02-09-2010 ;
Zie ook: H. Rindermann en D. Rost, ‘Was ist dran an Sarrazins Thesen?’, Frankfurter Allgemeine
van het boek in een artikel in Die Zeit een vurig pleidooi voor het uitzetten van Sarrazin uit de partij.151 Ook kwam zijn positie in de Raad van Bestuur van de Bundesbank onder druk
te staan en werden hem bepaalde taken ontnomen naar aanleiding van met name zijn uitspraken in Lettre International.152 Ondanks de hevige kritiek die Sarrazin aanvankelijk
kreeg naar aanleiding van zijn uitspraken en zijn boek, kreeg hij later ook veel bijval, onder andere van oud-bondskanselier en uitgever van Die Zeit Helmut Schmidt (SPD). In een interview met BILD-Zeitung zei Schmidt het niet met alle inzichten van Sarrazin eens te zijn maar onderschreef wel diens conclusies met betrekking tot de bereidwilligheid en het vermogen van de Turkse immigranten om in de Duitse maatschappij te integreren.153 Zijn
boek werd het best verkochte boek in Duitsland in de categorie non-fictie sinds de Tweede Wereldoorlog. Een teken dat de ideeën in het boek toch ook op veel instemming onder de bevolking konden rekenen.
Dankzij het succes van het boek van Sarrazin laaide de discussie over de immigratiepolitiek weer op. Zo werd bijvoorbeeld het verbod op het dragen van een boerka op de politieke agenda gezet door de CSU. Minister van Binnenlandse Zaken Thomas de Maizière (CDU) liet echter al snel weten dat dit wat hem betreft niet te bespreken viel. Politiek redacteur Jörg Lau zei hierover in zijn blog op Zeit-Online dat hij daarmee bewees dat de grote volkspartijen in Duitsland zich in tegenstelling tot die in de buurlanden vooralsnog niet lieten verleiden tot rechts-populisme.154 Toch was er onder de redacteurs
van Die Zeit onenigheid over of een rechts-populistische partij ook in Duitsland voet aan de grond zou kunnen krijgen. Volgens enkele peilingen van het opiniepeilingbureau TNS
Emnid zou een nieuwe partij rechts van de CDU een kiezerspotentieel van 20% kunnen
bereiken. En 17% zou op een nieuwe partij stemmen die door Thilo Sarrazin geleid zou worden.155 In oktober 2010 richtte de oud-CDU politicus René Stadtkewitz een rechts-
populistische partij op genaamd Bürgerrechtspartei für mehr Freiheit und Demokratie, kortweg Die Freiheit. Stadtkewitz was uit de CDU gezet omdat hij een anti-Islam bijeenkomst had georganiseerd waarbij hij Geert Wilders had uitgenodigd om een toespraak te houden. De belangrijkste punten van de partij waren een immigratiestop met name uit Islamitische landen en meer directe democratie door middel van volksraadplegingen.156 Al
151 S. Gabriel, ‚Welch hoffnungsloses Menschenbild!‘, Die Zeit 15-09-2010. 152 ‚Bundesbank entmachtet Sarrazin‘, Die Zeit 13-10-2009.
153 H.J. Vehlewald, ‚Was läuft bei der Migration schief, Helmut Schmidt?‘, BILD-Zeitung 23-11- 2010.
154 J. Lau, ‚Innenminister will kein Burka-Verbot in Deutschland‘, Die Zeit 04-05-2010. 155 A. Funk, ‚Die Nichtpartei der Grummeldeutschen‘, Die Zeit 06-09-2010.
vanaf het begin stuitte de partij op veel tegenstand en afkeer. De partij moest haar eerste partijdag afzeggen omdat zij geen locatie konden vinden voor het evenement.157 En al snel
bleek dan ook dat deze partij geen ‘gat op rechts’ zou gaan opvullen.
Het meest rechtse gedeelte van het politieke spectrum werd dus nog steeds opgevuld door de CSU. Ook zij reageerden op de populariteit van het boek van Sarrazin door het immigratievraagstuk weer op tafel te brengen. De minister-president van Beieren Horst Seehofer (CSU) pleitte bijvoorbeeld voor een immigratiestop uit ‘fremden Kulturkreisen’. Hij doelde hiermee met name op immigranten uit landen met een islamitische achtergrond. Volgens Seehofer was het logisch dat bij de integratie van immigranten uit Turkije of Arabische landen meer problemen kwamen kijken dan bij de integratie van immigranten uit andere Westerse landen. Er zou derhalve een (voorlopige) stop op immigratie uit deze landen moeten komen. Tegelijkertijd zouden diegenen die reeds in Duitsland waren en niet voldoende geïntegreerd waren ‘harder aangepakt’ moeten worden.158 Seehofer kreeg voor
zijn voorstellen veel kritiek. Vanuit verschillende linkse partijen werd hem populisme verweten en vanuit de Turkse gemeenschap in Duitsland kwam de kritiek dat Seehofer zou proberen om Sarrazin te overtreffen.159 Ook vanuit de coalitiepartners CDU en FDP stuitten
de uitspraken van Seehofer op veel kritiek. CDU-politicus Bülent Arslan verweet hem dat hij Duitsers en Turken van elkaar vervreemdde met deze uitspraken.160
Ook Die Zeit distantieerde zich in diverse opiniestukken van de voorstellen van Seehofer. In een opiniestuk betoogde redacteur Jörg Lau dat de voorstellen van Seehofer ‘populisme uit angst voor het volk’ zijn. Bovendien stelde Lau dat Duitsland wel degelijk immigranten uit ‘andere Kulturkreisen’ nodig heeft. Er was volgens hem in Europa een dringend tekort aan technisch hoogopgeleide mensen, dus deze zouden uit andere regio’s zoals met name China, Japan en Zuid-Korea gehaald moeten worden. Volgens Lau bedoelde Seehofer echter impliciet natuurlijk niet deze groep immigranten maar had hij het uitsluitend over immigranten met een islamitische achtergrond. Lau vond daarom dat Seehofer zichzelf met deze uitspraken naast Geert Wilders plaatste en zich derhalve ook schuldig maakte aan diens ‘xenophobie’.161 Op een gegeven moment werd de kritiek op
Seehofer zo groot dat zelfs binnen zijn eigen partij, de CSU, de onvrede over het optreden van de partijleider groeide. Naar buiten toe steunde de CSU Seehofer, maar achter de
157 ‚“Die Freiheit“ muss Parteitag absagen‘, Die Zeit 11-01-2011.
158 ‚Seehofer gegen Zuwanderer aus „fremden Kulturkreisen“‘, Die Zeit 09-10-2010. 159 ‚Türkische Gemeinde fordert Entschuldigung von Seehofer‘, Die Zeit 11-10-2010. 160 ‚“Seehofer hat ein Tabu gebrochen“‘, Die Zeit 11-10-2010.
schermen zouden enkele partijleden Seehofer graag hebben vervangen door toenmalig Minister van Defensie Karl-Theodor zu Guttenberg.162
Een jaar later constateerde Jörg Lau dan ook dat zelfs tijdens het opgelaaide integratiedebat geen succes was weggelegd voor rechts-populisme in Duitsland. Dat noch CSU, noch Die Freiheit invloed heeft kunnen uitoefenen op beleid toonde volgens Lau aan dat rechts-populisme in Duitsland tot mislukking gedoemd bleef. Dat de partij Die Freiheit zelfs in haar thuisbasis van de Berlijnse wijk Pankow bij de verkiezingen aldaar onder de 1% bleef steken bewees dat de partij volledig mislukt was. Lau schreef hierover dan ook het volgende:
“Damit kann das Thema Rechtspopulismus in Deutschland (als parteipolitische Kraft) erst einmal begraben.“163
Weer een jaar later schreef Jörg Lau nog steeds optimistisch te zijn over de status van rechts-populisme en rechts-extremisme in Duitsland. Er was nu echter wel iets veranderd dat hem zorgen baarde. Volgens Lau was er weliswaar geen politieke vertegenwoordiging van rechts-populistische of rechts-extremistische sentimenten in de maatschappij, maar toch voelden veel minderheidsgroepen zich de laatste jaren niet meer op hun gemak in Duitsland. Hij merkte bij steeds meer Turkse, Arabische en Joodse Duitsers een dalend gevoel van vereenzelviging met de Duitse staat. Het opnieuw opgelaaide debat over de integratie van immigranten onder invloed van het boek van Sarrazin en onder meer ook de uitspraken van Seehofer hadden volgens Lau veel minderheden vervreemd van Duitsland met als gevolg dat steeds meer van deze mensen ervoor kozen om Duitsland te verlaten ten koste van de Verenigde Staten, Israël of hun land van oorsprong. Ook het aan het licht komen van de serie moorden gepleegd door de NSU (National Socialistischer Untergrund) op negen Duitsers van buitenlandse afkomst en één politieagente en met name het uitgebreide falen van de officiële instanties hierbij hadden het gevoel van veiligheid van immigranten ernstige schade berokkend. Volgens Lau heeft derhalve juist het integratiedebat een averechtse werking gehad op de integratie van immigranten met vooral een islamitische achtergrond. Dientengevolge zijn veel goed geïntegreerde immigranten voor Duitsland verloren gegaan en hebben ook velen van diegenen die wel in Duitsland bleven zich afgesloten van de Duitse maatschappij.164
162 R. Birnbaum, ‚Die CSU wendet sich von Seehofer ab‘, Die Zeit 13-10-2010.
163 J. Lau, ‚Der verdiente Untergang der Rechtspopulisten von der „Freiheit“‘, Die Zeit 20-09-2011. 164 J. Lau, ‚Die Vergiftung der deutschen Integrationsdebatte‘, Die Zeit 22-10-2012.
En ook andere redacteuren in Die Zeit constateerden een opleving van ‘Ausländerfeindlichkeit’ in Duitsland. Zo weet Maximilian Probst de groei van rechtsradicale sentimenten in de maatschappij aan het feit dat doordat de grote Volkspartijen CDU, SPD en FDP zoveel op elkaar leken er geen alternatief voorhanden was. Duitsers die het niet goed hadden zoals werkelozen en de zogenaamde ‘Wendeverlierer’ in Oost- Duitsland wilden verandering maar konden deze in het bestaande politieke partijenspectrum niet vinden. Zij stonden daardoor volgens Probst steeds meer open voor (rechts-)extreem gedachtegoed.165 Tanja Drückers zag een toename van de ‘salonfähigkeit’ van rechts-
populisme en zelfs rechts-extremisme in Duitsland ontstaan. Om dit te onderbouwen haalde ze diverse studies aan waaronder een studie uit 2010 van de Friedrich-Ebert-Stiftung (gelieerd aan de SPD). Uit deze studie zou onder andere blijken dat 30% van de Duitsers de uitspraak dat buitenlanders naar Duitsland komen om te profiteren van de verzorgingsstaat onderschreef. Ook was het volgens deze studie zo dat 10% van de Duitsers een dictatuur zouden verkiezen boven de parlementaire democratie.166 De resultaten uit dit onderzoek
kwamen volgens Dückers ook overeen met een andere studie van de Duitse socioloog Wilhelm Heitmeyer uit 2011. Ook hij nam een groeiende kloof waar tussen autochtonen en allochtonen en zag een toename van discriminatie ten opzichte van immigranten. Het aantal mensen in Duitsland dat vatbaar zou zijn voor rechtspopulisme was volgens Heitmeyer sterk groeiende.167
Rechts-extremistische partijen zoals de NPD probeerden uit deze toestand van de samenleving munt te slaan door zich gematigder op te stellen om zodoende te trachten een groter kiezerspotentieel aan te spreken. In het herschreven partijprogramma werd meer de nadruk gelegd op populaire voorstellen dan op de extreme ideologie van de partij. Zo zou de partij voortaan pleiten voor de invoering van een minimumloon en voor een toename van het aantal kinderdagverblijven. Daarnaast werd er ook ingezet op de herinvoering van de D- Mark en profileerde de partij zich als anti-islamitisch. Bovendien stuurde de partij aan op een fusie met de eveneens rechts-extremistische partij de DVU.168 Tot deze fusie zou het
uiteindelijk nooit komen omdat de DVU in 2012 opgeheven werd. Wel ging de NPD door met het uitbreiden van de thema’s waarop ze zich lieten gelden. Zo lieten zij zich vanaf 2010 steeds vaker gelden op het gebied van milieuproblematiek. Een thema dat traditioneel voorbehouden was aan linkse partijen als de Grünen en Die Linke. De NPD organiseerde
165 M. Probst, ‚Der falsche Frieden‘, Die Zeit 24-11-2011.
166 T. Dückers, ‚Rechtsextreme in der Mitte der Gesellschaft‘, Die Zeit 21-12-2011. 167 Ibidem;
en zie ook: , Sozialforscher warnt vor „Klassenkampf von oben“‘, Die Zeit 12-12-2011. 168 T. Staud, ‚Weniger Ideologie, mehr Populismus‘, Die Zeit 04-06-2010.
echter steeds vaker demonstraties tegen de bouw van kern- of kolencentrales in Duitsland of over de grens in Polen. Anders dan bij de linkse betogers werden deze demonstraties vervolgens met een nationalistische retoriek ingekleurd. Zo hanteerden zij slogans als ‘Umweltschutz ist Heimatschutz’.169 Al deze ‘populistische’ pogingen ten spijt heeft de
NPD echter op bondsniveau geen succes weten te boeken. Wel heeft de partij sinds de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2014 aldaar voor het eerst een zetel weten te bemachtigen. Maar dit was het resultaat van de afschaffing van de kiesdrempel van 5% voor deze verkiezingen op last van het Bundesverfassungsgericht waardoor dit geen verrassing was.
Het valt op dat verschillende redacteuren van Die Zeit zich geregeld zorgen maken over de eventuele opkomst van rechts-populistische partijen in Duitsland. Pogingen van deze partijen blijken echter keer op keer te stranden. Na elke van deze mislukte pogingen wordt dan vervolgens door diezelfde redacteuren opgelucht adem gehaald en wordt het Duitse politieke systeem geroemd om haar vermogen deze stromingen te laten falen. Meerdere redacteuren zien in Duitsland dan een baken van stabiliteit in Europa waar om hen heen de ene na de andere rechts-populistische partij aan invloed wint. Met name rondom de millenniumwisseling kwamen in heel West-Europa namelijk rechts-populistische partijen op. In sommige landen hadden deze partijen zoveel succes dat zij zelfs het beleid van de regeringen hebben kunnen beïnvloeden. Hoewel ook in Duitsland debatten over het immigratiebeleid en de omgang met de multiculturele samenleving oplaaiden hebben hier rechts-populistische partijen tot op heden geen voet aan de grond weten te krijgen. Afgaande op de aanslagen op immigranten en de groeiende onvrede over de integratie van immigranten uit met name islamitische landen ligt dit niet aan een gebrek aan potentieel voor deze partijen. Frank Decker heeft uitvoerig geschreven over waarom in zijn ogen rechts-populistische partijen tot nu toe geen grote successen hebben geboekt. De herinneringen aan de misdaden van de NSDAP gedurende de jaren dertig en veertig van de twintigste eeuw hebben ervoor gezorgd dat er een vijandig klimaat heerst voor rechts- populistische partijen in Duitsland. Partijen die voor immigratiebeperkingen pleiten of de multiculturele samenleving afwijzen worden door andere partijen en de media al snel in verband gebracht met deze zwarte periode in de Duitse geschiedenis. Daarnaast is volgens Decker ook de manier waarop het politieke systeem is ingericht een belangrijke remmende factor voor nieuwe partijen om in het politieke bestel in te treden. In Duitsland geldt tot op
169 R. Fischer, ‚Reaktionärer Umweltschutz – Wie extreme Rechte systematisch Umweltthemen besetzen‘, Die Zeit 21-03-2013.
heden een kiesdrempel van 5% waardoor het voor nieuwe partijen moeilijk is om uit het niets in de Bondsdag te geraken. Aangezien zij niet gerepresenteerd zijn in de Bondsdag is het voor hen ook moeilijk om naamsbekendheid te verwerven zodat zij veelal deze kiesdrempel ook niet halen. Daarnaast ziet Decker in de grote versplintering op rechts een reden voor het uitblijven van succes van één enkele partij aangezien zij het kiezerspotentieel op rechts onder elkaar moeten verdelen.170 De politicoloog Simon Bornschier voegt hier
zelfs aan toe dat die partijen die op rechts stemmen willen vergaren zoals de NPD en de DVU dusdanig extreem zijn dat zelfs voor zeer kritische burgers deze partijen geen geloofwaardig alternatief voor de gevestigde partijen vormen. Slechts een handjevol extremisten met fascistische sympathieën vormen voor deze partijen het kiezerspotentieel.171
Ook Hartleb ziet een moeilijk klimaat voor rechts-populistische partijen in Duitsland. Volgens hem zijn verschillende pogingen tot het oprichten van dergelijke partijen door de directe grote protesten vanuit de samenleving succesvol afgewend. Een goed voorbeeld hiervan is het geval René Stadtkewitz die bij de oprichting van zijn partij Die Freiheit dusdanig gehinderd werd dat de partij eigenlijk al ten dode opgeschreven was nog voor dat deze goed en wel begonnen was.172
Mijns inziens is ook de unieke constructie van de Union een factor die meespeelt bij de vraag waarom deze partijen in Duitsland geen succes hebben. Hoewel de CSU een losstaande partij is, worden zij door de institutionele band die zij met de CDU hebben ook altijd in deze coalitie gezien. Wanneer er een intensivering van het immigratiedebat optreedt in de samenleving springt de CSU in een verondersteld gat op rechts door voorstellen te doen die onder andere door Die Zeit als (rechts-)populistisch gezien worden. Omdat zij een zelfstandige partij zijn kunnen zij deze voorstellen en uitspraken doen zonder dat dit direct ook namens de CDU is. De CDU kan zelfs kritiek leveren op bepaalde voorstellen van de CSU. Doordat de partij echter in de Bondsdag als één partij functioneert worden deze uitspraken indirect ook aan de CDU gelieerd. Ook kiezers buiten Bayern die zich kunnen vinden in deze voorstellen en uitspraken van de CSU, kunnen derhalve toch bij de CDU terecht. Zonder dat de CDU zichzelf sterk op dit thema hoeft te positioneren spreekt de