HOOFDSTUK I INLEIDING
3.2 De meerwaarde van La France d ’outre-mer voor het ontstaan
3.2.2 De tweede Franse koloniale golf en haar gevolgen voor
De overzeese gebieden die Frankrijk na het Congres van Wenen bij het Verdrag van Parijs terugkreeg, waren van relatief kleine omvang en hadden bovendien
25
Voorts is na de afschaffing van de slavernij bij decreet van 4 maart 1848 het civiele en politieke Franse staatsburgerschap verschaft aan de ingezetenen van deze vier oude koloniën. Bovendien kreeg ieder oud overzees gebied een eigen conseil général, waarvan de vertegenwoordigers vanaf 1870 rechtstreeks werden gekozen. Faberon, Ziller 2007, p. 18. Zie over de ontwikkeling van het Franse burgerschap in de overzeese gebiedsdelen Hoofdstuk VI van dit proefschrift.
26Faberon, Ziller 2007, p. 31-32:“Dès 1838, le conseil colonial de la Guadeloupe émit le vœu
de voir la colonie devenir un département. Lors du débat sur l’adoption du sénatus-consulte du 3 mai 1854, qui réglait le régime des colonies, le sénateur d’Audiffret-Pasquier fit une proposition du même ordre. Le sénateur de la Martinique Lareinty intervient dans le même sens en 1865. Sous la IIIe République, les conseils généraux de la Martinique et de la Guadeloupe demandèrent la transformation de leur colonie en département par trois fois, en 1874, 1881 et 1882. Dès 1890, les sénateurs Isaac, de la Guadeloupe, et Allègre, de la Martinique, déposèrent au Sénat une proposition de loi «ayant pour objet de régler l’organisation des colonies de la Guadeloupe et de la Martinique» en vue de leur classement en départements français. En 1891, un projet de loi similaire fut depose devant le Sénat au nom du Gouvernement, par Jules Roche, minister du Commerce et de l’Industrie. Une autre proposition dans ce sens fut déposée en 1915 par les deputes Boisneuf, de la Guadeloupe et Lagrosillière, de la Martinique, puis en 1919 par le député de la Martinique Lémery et par le même, devenu sénateur, le 25 janvier 1923. Toutes ces initiatives restèrent sans succès.”
27Faberon, Ziller 2007, p. 31 e.v.
28Art. 1 La Loi de départementalisation du 19 mars 1946 (n° 46-451) luidt:“Les colonies de
la Guadeloupe, de la Martinique, de la Réunion et de la Guyane française sont érigées en départements français.”
economisch gezien een geringe betekenis.29 Onder andere vanwege het onbe-
hagen hieromtrent begonnen de Fransen in de negentiende eeuw aan een nieuwe koloniale expansie in Afrika, Azië en de Oceanië. De veroveringen gedurende deze negentiende-eeuwse avonturen waren immens.30 Gebieden als Algerije, Laos, Cambodja, Vietnam, Nieuw-Caledonië, Tahiti, Madagascar, Mayotte en andere kwamen onder Frans bewind te staan.31 De rechtsbetrekking tussen deze gebieden die waren veroverd tijdens de deuxième empire colonial en het moederland verschilde van de rechtsbetrekking die het moederland had met de vier oude koloniën Guadeloupe, Martinique, Guyana en La Réunion. De oorzaak van dit verschil lag aan verschillende factoren, waarvan er twee hieronder beknopt worden toegelicht.
Ten eerste was de bevolking van het overgrote deel van de veroverde gebieden in de tweede koloniale golf, zoals Cambodja en Vietnam, in beginsel homogener dan de bevolking in de vier oude koloniën. Voor de Franse kolonisatie hadden deze nieuw veroverde gebieden namelijk, in tegenstelling tot les vieilles colonies, enige vorm van staat- en natievorming gekend met als gevolg een eigen culturele traditie en religieus gebruik. Het was derhalve moeilijker om deze gebieden in te lijven en te assimileren met de Franse metropool. Onder andere om deze reden werd daar ook van afgezien.
Ten tweede had het Franse Parlement, de Assemblée nationale, een ietwat afstandelijke houding ten opzichte van de totstandkoming van wet- en regelgeving die van toepassing zou zijn op de nieuw veroverde gebieden. Die gereserveerde houding van de Assemblée nationale is te herleiden tot art. 27 van de Franse Grondwet van het Tweede Keizerrijk in 1852.32 Hierin werd de bevoegdheid inzake de totstandbrenging van wet- en regelgeving die in de koloniën zou gelden, gedelegeerd aan de Franse Senaat. In 1852, bij de totstandkoming van de Franse Grondwet voor het Tweede Keizerrijk, had Frankrijk exclusief gezag over La Réunion, Guadeloupe, Martinique en Algerije. In art. 27 werd geregeld dat bij een
29Manuel Covo,‘Race, Slavery and Colonies in the French Revolution’, in: David Andress
(red.), The Oxford Handbook of the French Revolution, Oxford 2015.
30
Voor een opsomming van de gebieden die Frankrijk in de negentiende eeuw heeft veroverd, zie Faberon & Ziller 2007, p. 18 e.v.
31
Voor de Tweede Wereldoorlog bestond het Franse rijk uit 64 miljoen ingezetenen, van wie 41 miljoen zich bevond op de Franse metropool. Faberon & Ziller 2007, p. 19.
32Art. 27 Franse Grondwet-1852 luidde: “Le Sénat règle par un sénatus-consulte: 1° La
constitution des colonies et de l’Algérie; 2° Tout ce qui n’a pas été prévu par la Constitution et qui est nécessaire à sa marche; 3° Le sens des articles de la Constitution qui donnent lieu à différentes interprétations.”
sénatus-consulte,33 een decreet afkomstig van de Franse Senaat, een structurele
regeling zou worden getroffen met betrekking tot het Franse recht dat op de oude koloniën zou gelden. Deze regeling heeft op 3 mei 1854 het licht gezien onder de naam‘Sénatus-consulte du 3 mai 1854 qui règle la constitution des colonies de la Martinique, de la Guadeloupe et de la Réunion’. Hoewel formeel-juridisch de rechtspositie van de overzeese koloniën bij Senaatsdecreet werd geregeld, valt op dat de genoemde sénatus-consulte in art. 2 bepaalde dat onder andere het burgerlijk recht, het strafrecht, de uitoefening van politieke rechten en de gehele juridische organisatiestructuur van de Franse metropool ook gelding had op de oude koloniën.34 Materieel heeft de Assemblée nationale dus sinds deze sénatus- consulte van 1854 invloed gehad op het Franse overzeese recht, door middel van het toepasselijk verklaren van deze rechtsgebieden op deze gebieden. Formeel is, zoals in het navolgende zal blijken, het onderscheid tussen les vieilles colonies, die aldus onder de reikwijdte vielen van de hierboven genoemde sénatus-consulte, en de nieuwe koloniën pas in 1946 gemaakt. Het mag echter duidelijk zijn dat het overgrote deel van het Frans metropolitaanse recht op grond van de sénatus- consulte uit 1854 van toepassing is op in ieder geval de oude koloniën. Dit gebeurde krachtens art. 2 Senaatsdecreet door middel van de uitbreiding van de werkingssfeer van relevante rechtsgebieden naar les vieilles colonies.35
Het zijn onder andere deze verschillen tussen de oude koloniën en de nieuwe koloniën die hebben geleid tot de beslissing in 1946 om de vier oude koloniën definitief integraal deel te laten uitmaken van het departementale systeem van de Franse metropool.36 De vier oude koloniën werden Franse overzeese departe-
33Deze term is te herleiden tot het Latijnse senatus consultum– een rechtsbron die afkomstig
was van de Senaat.
34Art. 2 van deze sénatus-consulte luidt:“Les lois, décrets et ordonnances ayant force de loi
ne peuvent être modifiés que par des sénatus-consultes, en ce qui concerne, 1° l’exercice des droits politiques; 2° l’état civil des personnes; 3° la distinction des biens et les différentes modifications de la propriété; 4° les contrats et les obligations conventionnelles en général; 5° les manières dont s’acquiert la propriété par succession, donation entre vifs, testament, contrat de mariage, vente, échange et prescription; 6° l’institution du jury; 7° la législation en matière criminelle; 8° l’application aux colonies du principe de recrutement des armées de terre et de mer.” Faberon, Ziller 2007, p. 41.
35
De ingezetenen van de oude koloniën zijn daarnaast in een eerder stadium betrokken geweest bij de uitoefening van burgerschapsrechten. Zie daarover meer in Hoofdstuk VI van dit proefschrift.
36Jacques Dumont, ‘La quête de l’égalité aux Antilles: la départementalisation et les
manifestations des années 1950’, Le Mouvement social, no230, 2010; Justin Daniel,‘Cadre institutionnel et vie politique outre-mer’, Pouvoirs 2005/2, no113; Stéphane Diémert,‘Le droit de l’outre-mer’, Pouvoirs 2005/2, n. 113.
menten (Départements d’outre-mer – DOM).37 Op grond van art. 73 Franse
Grondwet-1946 was het Franse recht van de metropool in beginsel integraal van toepassing op de overzeese departementen en konden bij wet uitzonderingen worden gemaakt op deze hoofdregel.38 De overige koloniën, die waren veroverd gedurende de tweede koloniale golf in de negentiende eeuw, kregen verschil- lende statussen toebedeeld, waarvan voor dit onderzoek de belangrijkste de zogenoemde territoires d’outre-mer (TOM) zijn.39 Voor deze TOM gold uit kracht van art. 74 Franse Grondwet-1946:
“Les territoires d’outre-mer sont dotés d’un statut particulier tenant compte de leurs intérêts propres dans l’ensemble des intérêts de la République. Ce statut et l’organisation intérieure de chaque territoire d’outre-mer ou de chaque groupe de territoires sont fixés par la loi, après avis de l’Assemblée de l’Union française et consultation des assemblées territoriales.”
In tegenstelling tot de DOM, hadden de Franse TOM volgens de genoemde bepaling ieder een afzonderlijk statuut, bij wijze van een organieke wet,40 waar
37Men noemt dit ook wel de‘départementalisation de 1946’. De preambule van de Franse
Grondwet van 1946 stelt:“La France forme avec les peuples d’outre-mer une Union fondée sur l’égalité des droits et des devoirs, sans distinction de race ni de religion.
L’Union française est composée de nations et de peuples qui mettent en commun ou coordonnent leurs ressources et leurs efforts pour développer leurs civilisations respectives, accroître leur bien-être et assurer leur sécurité.
Fidèle à sa mission traditionnelle, la France entend conduire les peuples dont elle a pris la charge à la liberté de s’administrer eux-mêmes et de gérer démocratiquement leurs propres affaires; écartant tout système de colonisation fondé sur l’arbitraire, elle garantit à tous l’égal accès aux fonctions publiques et l’exercice individuel ou collectif des droits et libertés proclamés ou confirmés ci-dessus.”
De preambule van de Franse Grondwet van 1946 heeft op grond van de preambule van de Franse Grondwet van de Vijfde Republiek (1958) rechtskracht:
“Le peuple français proclame solennellement son attachement aux Droits de l’Homme et aux principes de la souveraineté nationale tels qu’ils ont été définis par la Déclaration de 1789, confirmée et complétée par le préambule de la Constitution de 1946, […].”
38Art. 73 Franse Grondwet-1946:“Le régime législatif des départements d’outre-mer est le
même que celui des départements métropolitains, sauf exceptions déterminées par la loi.”
39Naast de DOM en de TOM waren er nog twee andere statussen in het Franse overzeese
recht anno 1946: de territoires associés en de états associés. Zie daarvoor art. 60 Franse Grondwet-1946:“L’Union française est formée, d’une part, de la République française qui comprend la France métropolitaine, les départements et territoires d’outre-mer, d’autre part, des territoires et Etats associés.” De états associés betroffen staten waarover de Franse Republiek gedurende een periode protectoraat uitoefende, zoals Vietnam en Cambodja. De territoires associés waren namens de Verenigde Naties geassocieerde staten met de Franse Republiek, die als het ware werden voorbereid op hun onafhankelijkheid.
de werkingssfeer van het Franse metropolitaanse recht werd geregeld.41 In de
meeste statuten was ervoor gekozen, gezien de losse band van de TOM met de Franse metropool en hun specifieke interesses, het Franse metropolitaanse recht een beperkte gelding te verlenen op deze gebieden.
Sinds de grondwetsherziening van 2003 is het nodige veranderd aan het oorspronkelijke onderscheid tussen de DOM en TOM. Thans kent het Franse overzeese recht vier verschillende smaken, te weten:
(1) départements et regions d’outre-mer – DrOM; (2) collectivités d’outre-mer – COM;
(3) de eilandengroep Nouvelle Calédonie; en tot slot (4) terres australes et antarctiques françaises – TAAF.
De positie van de DrOM (Guadeloupe, Frans-Guyana, Martinique, Réunion en Mayotte) wordt geregeld in art. 73 van de huidige Franse Grondwet.42 Hoewel
de Franse wetten en reglementen in beginsel volledig van toepassing zijn op de DrOM, kan vanwege de omstandigheid dat deze gebieden overzee liggen en aan bepaalde karakteristieken voldoen de toepassing van de Franse wetgeving worden aangepast.43 Art. 74 Franse Grondwet is gewijd aan de COM (Saint
Barthélemy, Saint Martin, Saint Pierre en Miquelon, Wallis en Futuna en Frans Polynesië). Ieder van deze overzeese gebieden heeft in beginsel een eigen
41Renée Rimbon-Ngango, Le régime juridique des DOM en droit français et en droit
communautaire (1946-2006) (thèse pour le doctorat en droit public), Université de Paris I– Panthéon-Sorbonne 2006 stelt op p. 6:“La loi française n’est applicable aux TOM que par disposition expresse, suivant le principe de la spécialité législative. Par ailleurs, l’organisation des TOM peut déroger à la constitution, ce qui n’est pas possible pour les DOM. En somme, du point de vue juridique, le seul point commun entre les DOM et les TOM serait le statut de citoyen français de leur population” [mijn cursivering, GK]. Over de juridische en politieke status van de DOM respectievelijk TOM, zie Hoofdstuk VI van dit proefschrift. Ten aanzien van het DOM-TOM onderscheid vervolgt de auteur op p. 282:“La politique coloniale de la France a toujours balancé entre deux orientations opposées: l’une visant à la assimilation progressive à la métropole (situation des «quatre vieilles»), l’autre consacrant la spécificité des territoires et des populations concernées (situation des autres colonies). Les DOM eux, sont visés par la première tendance. L’éloignement de ces derniers du continent ne détermine nullement leur position au sein de la nation française.”
42Over de DOM, zie: Rimbon-Ngango 2006, in het bijzonder Première Partie (‘Echec de
l’assimilation égalitaire (1946-2006)’). Hierin wordt onder meer aandacht geschonken aan de complexiteit van deze assimilatieoperatie.
43Code général collectivités territoriales. Bijzonder aan de DrOM is dat een DrOM zowel
een departement als een région is. Zie daarover: Faberon, Ziller 2007; Jean-François Auby, Droit des outre-mers, Issy-les-Moulineaux Cedex: LGDJ 2018; Jean-Philippe Thiellay, Le droit des outre-mers, Paris: Dalloz 2011.
separaat statuut, dat een Franse organieke wet is.44 In deze organieke wetten
staat onder welke voorwaarden en op welke wijze de Franse wetten en reglemen- ten van toepassing (of juist niet van toepassing) zijn op deze gebieden.45Nouvelle
Calédonie heeft na de Franse Grondwetswijziging van 20 juli 1998 een aparte titel in de Franse Grondwet (Titre XIII – Dispositions transitoires relatives à la Nouvelle-Calédonie).46 Het is de Loi no 99-209 organique du 19 mars 1999 relative à la Nouvelle-Calédonie die de rechtspositie van Nouvelle Calédonie reguleert. In deze wet worden de bevoegdheden van de Republiek onderscheide- lijk Nieuw-Caledonië opgesomd.47 Met betrekking tot de TAAF geldt uit kracht van art. 72-3, laatste alinea, Franse Grondwet dat de wet regelt wat hun juridische positie is.48
Hoewel het traditionele onderscheid DOM-TOM met betrekking tot het Franse overzeese recht aan vele veranderingen onderhevig is geweest,49 is het wel
aanleiding geweest binnen de toenmalige Europese Economische Gemeenschap (EEG) om een onderscheid te maken tussen enerzijds overzeese gebieden van lidstaten die nauwe banden onderhouden met het moederland en anderzijds overzeese gebieden die een losse band hebben met het moederland.50 Hieronder
wordt toegelicht op welke wijze dit van het Franse systeem afkomstige onderscheid in het Gemeenschapsrecht is opgenomen.
44In de praktijk komt het erop neer dat de rechtspositie van sommige COM in één organieke
wet is vastgesteld. Alleen voor Frans-Polynesië en Wallis-et-Futuna is een regeling in een afzonderlijke organieke wet getroffen. De regelingen inzake Saint-Pierre-et-Miquelon, Saint Martin en Saint-Barthélemy zijn krachtens een organieke wet (Loi organique no2007-223 du 21 février 2007 portant dispositions statutaires et institutionnelles relatives à l’outre-mer) samengevoegd in de Code général des colllectivités territoriales. Zie: Hoogers, Karapetian 2019.
45Zie over art. 73 jo. 74 Grondwet van 1958: Jean-Yves Faberon,‘La France et son outre-
mer: Un même droit ou un droit différent?’, Pouvoirs 2005/2 (no113).
46Zie voor een uiteenzetting van de rechtspositie van de DrOM, COM en Nieuw-Caledonië in
het Franse constitutionele bestel: Hoogers, Karapetian 2019, Hoofdstuk 2, paragraaf 2 (‘Les collectivités territoriales: DrOM, COM en Nieuw-Caledonië’). Zie ook: Faberon, Ziller 2007.
47Zie art. 6-2 jo. 22 Loi no
99-209 organique du 19 mars 1999 relative à la Nouvelle- Calédonie.
48Loi n° 55-1052 du 6 août 1955 portant statut des Terres australes et antarctiques
françaises et de l’île de Clipperton.
49Zie: Faberon, Ziller 2007; F. Mélin-Soucramanian, L’outre-mer français: un «modèle» pour
la République?, Bordeaux: Université Montesquieu 2008. Hierbij valt op dat, hoewel het in 1946 geïntroduceerde DOM/TOM-onderscheid niet meer relevant is voor Frankrijk sinds de Grondwetsherziening van 2003, dit onderscheid binnen de Europese Unie nog steeds zijn waarde heeft behouden via de UPG/LGO-regeling. J.-P. Thiellay, Le droit des outre-mers, Paris: Dallox 2011; J.-F. Auby, Droit des outre-mers, Issy-les-Moulineaux Cedex: LGDJ 2018.
50Zoals opgemerkt hierboven, is de territoriale werkingssfeer van het EGKS-Verdrag beperkt
geweest tot de grondgebieden van de zes lidstaten in Europa. Italië heeft zonder resultaat voorgesteld om het EGKS-Verdrag ook werking te verlenen in Algerije ‘afin d’assurer l’approvisionnement des aciétries du sud de la pénisule’. Faberon, Ziller 2007, p. 113.
Mede door de omstandigheid dat het EGKS-Verdrag en het EEG-Verdrag verschillende doelen dienden– het EEG-Verdrag bracht een gemeenschappelijke markt tot stand tezamen met de vier vrijheden– ontstond bij de totstandkoming van het EEG-Verdrag de noodzaak bij de Franse Republiek om de eigen overzeese gebieden op enigerlei wijze te betrekken bij deze gemeenschappelijke markt. De beslissing hiertoe liet evenwel enige tijd op zich wachten. Tijdens verschillende bijeenkomsten, zoals de Messina Conferentie van juni 1955 en de bijeenkomst in Brussel in februari 1956, werd de vraag naar een mogelijke rechtsbetrekking tussen de EEG en de overzeese gebiedsdelen van de lidstaten onder het tapijt geveegd. Het was evident dat de mate van verdeeldheid tussen de lidstaten hierover betrekkelijk groot was. Tijdens de Conferentie van Venetië in mei 1956 werd het overzeevraagstuk een belangrijk agendapunt. Tijdens deze conferentie stelde Christian Pineau, de toenmalige Franse minister van Buiten- landse Zaken, voor om de territoriale werkingssfeer van de door het EEG- Verdrag geïntroduceerde gemeenschappelijke markt uit te breiden naar enkele overzeese gebieden van de vier lidstaten.51 In mei 1956 werd hiertoe een
concreet voorstel gedaan – dat in feite was verpakt in een ultimatum aan de overige vijf partners. In dit voorstel werd aangegeven dat de Franse participatie bij het EEG-Verdrag fors zou worden geconditioneerd indien de overige vijf lidstaten niet zouden instemmen met dit voorstel. Met andere woorden, als de overige vijf partners niet instemden met dit voorstel om de overzeese gebieden te betrekken bij de EEG, dan zou de Franse Republiek slechts op een summiere wijze willen deelnemen in de EEG. Het gebrek aan betrokkenheid van de Franse overzeese gebieden zou de EEG derhalve fataal kunnen worden.
De reden voor dit Franse ultimatum ligt in de staatsrechtelijke structuur van de federaal opgezette Communauté française met betrekking tot de overzeese gebieden. Deze kenmerkte zich door het hiervoor toegelichte DOM-TOM onderscheid. Vanuit juridisch-constitutioneel perspectief gebood volgens de Fransen de assimilatie van de overzeese departementen in de Franse metropool in 1946 in feite dat een groot deel van het (toekomstige) Gemeenschapsrecht van toepassing was op de DOM. Als de DOM niet zouden worden geïncorporeerd in de gemeenschappelijke markt, dan zou de départementalisation van 1946 gauw haar betekenis verliezen. Gaston Defferre, toenmalig Minister van Overzeese zaken, meende dat de gezamenlijke deelname van de Franse Republiek inclusief de overzeese gebieden aan de EEG de enige optie was voor Frankrijk om mee te werken aan de totstandkoming en de daadwerkelijke verwezenlijking van de 51
L. Durand-Reville,‘Le problem de l’integration éventuelle des territoires d’outre-mer dans le Marché commun européen’, 12 La nouvelle revue française d’outre-mer, 1956, 514. Dit initiatief van Pineau was reeds voorgesteld door Gaston Defferre. Defferre had aangedrongen op een voorwaardelijke participatie van Frankrijk aan het EEG-Verdrag als de Franse overzeese gebieden niet zouden worden betrokken bij de gemeenschappelijke markt van de