3. Derde Majdanek-proces
3.2.5 De merrie en bloedige Brigitta: Nederland en het beeld van de terechtstaande
Aufseherinnen De Volkskrant
Toen het vonnis voor de overige negen beklaagden werd uitgesproken, stond er in De
Volkskrant een artikel met de titel: “Majdanek-proces stelt teleur”275. In het artikel wordt kort de demonstatie behandeld die de dag voor de uitspraak van het vonnis gehouden werd. De aanwezige Duitsers zouden demonsteren tegen fascisme en de manier waarop het proces gevoerd werd. De demonstratie werd geleid door een voormalige kampgevangene en een soldaat van het Duitse leger. Ook zouden personen op de tribunen na het vonnis dingen geroepen hebben als: “dit is een grof schandaal”276 In het artikel worden ook internationale protesten genoemd die naar aanleiding van het proces ontstonden, voornamelijk in Israël en Polen.277
Naast de vermelding van de protesten, behandelt het artikel verder voornamelijk de uitspraak en de beklaagden. Van Hermine Ryan-Braunsteiner en Hildegard Lächert wordt specifiek vermeld wat voor straf ze kregen, waarvan ze beschuldigd werden en hun bijnamen worden ook genoemd. Van de andere personen, allemaal mannen, worden alleen de namen genoemd en wat voor straf ze kregen. Verder wordt er nog vermeld dat de voorzitter van de Joodse gemeenschap in West-Berlijn de vonnis een belediging vond voor nazislachtoffers. Ook staat er aan het einde van het artikel nog dat dit het langste nazi-proces is uit de West- Duitse geschiedenis, maar ook het duurste.278
Analyse
De auteur van het artikel vermeld specifiek de moord van een kwart miljoen Joden, Russen en Polen in het kamp en geeft ook, net als The New York Times en The Guardian, de mening van de voorzitter van de Joodse gemeenschap in West-Berlijn. Dit is ook logisch omdat er in de tijd van het Majdanek-proces ook meer aandacht was voor andere slachtoffergroepen, zoals de Joden, in Nederland. Dit is dus anders dan bij het artikel over het Ravensbrück-proces waar niks over de verschillende slachtoffergroepen wordt vermeld, maar wel overeenkomstig
274 Rowland, ‘Reading the female perpetrator’
275 Auteur onbekend, ‘Majdanek-proces stelt teleur’, De Volkskrant (1 juli 1981) p.5 276 Ibidem
277 Ibidem 278 Ibidem
met het artikel uit De Volkskrant van 1979 waar ook de Joodse slachtoffers specifiek worden vermeld.
Beide artikelen over het Majdanek-proces bespreken de protesten die naar aanleiding van de vrijspraak van 1979 en de uitspraak van de vonnissen in 1981 ontstonden, maar het artikel uit 1981 gaat er verder niet heel uitgebreid op in. Wel worden nog specifiek internationale protesten genoemd die gedurende het proces ontstonden. Dit laat zien dat er meer landen waren die zich zorgen maakte over het proces en de uitkomst daarvan, maar over specifieke Nederlandse protesten of zorgen over het vonnis, wordt niks vermeld.
In het artikel wordt onderscheid gemaakt tussen de mannelijke en vrouwelijke kampmedewerkers. Zo begint het artikel met de zinnen: “De kampbewaakster van het voormalige concentratiekamp Majdanek, Hermine Ryan (61), is dinsdag voor de rechtbank in Düsseldorf veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Zeven andere kregen straffen variërend van drie tot twaalf jaar.”279 Alleen Hermine Braunsteiners naam wordt hier dus specifiek vermeld, maar dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat zij de enige was die een levenslange gevangenisstraf kreeg. Verderop in het artikel wordt er wel wat over Braunsteiner vermeld wat haar erg onmenselijk en wreed doet overkomen: “De voormalige kampbewaakster Hermine Ryan, bijgenaamd “de merrie” omdat ze de gevangenen zo hard trapte met haar zware laarzen, werd beschuldigd van moord op 1.181 gevangenen en betrokkenheid bij de moord op 705 anderen.”280 Dit is dus ongeveer dezelfde opmerking als in het artikel van The Guardian stond.
Ook Hildegard Lächert wordt in een kwaad daglicht gesteld: “Hildegard Laechert (61) kreeg de op een na langste straf van twaalf jaar. Ze stond bekend als “bloedige Brigitta” en placht door het kamp te lopen met een Duitse herder aan de ene en een zweep in de andere hand.”281 Dit schetst een uitermate autoritair en wreed beeld van Lächert. Van de andere mannelijke aangeklaagden worden verderop in het artikel wel de namen en straffen vermeld die ze kregen, maar er wordt verder niks over eventuele bijnamen gezegd of over de daden die er voor zorgden dat ze veroordeeld werden. Hermine Braunsteiner en Hildegart Lächert komen beide erg wreed en onmenselijk over met deze uitspraken. Beide vrouwen hadden de macht om de gevangen te mishandelen, terwijl dit officieel alleen voor de mannelijke SS- bewakers zou zijn weggelegd. Dit past bij Pzyrembels282 bevindingen dat interactie en de
279 Ibidem 280 Ibidem 281 Ibidem
schending van de gender stereotypen ervoor zorgden dat vrouwen als Ilse Koch als beestachtig en onvrouwelijk werden gezien. De beide vrouwen deden immers het werk van de mannelijke bewakers en straalde autoriteit uit wat zeker voor een schending van de gender stereotypen kan hebben gezorgd.
Conclusie
Centraal in dit onderzoek stonden de vrouwen die terecht stonden tijdens het Ravensbrück- en het Majdanekproces en het beeld van hen in krantenartikelen van vijf verschillende kranten uit vijf landen. Aan de hand van deze krantenartikelen werd getracht te onderzoeken of de vrouwen net als Ilse Koch en Irma Grese als beestachtig en wreed werden beschouwd en hoe zij overkwamen in de media. Ook werd er onderzocht of de vrouwen anders overkwamen in de twee verschillende periodes; de periode van het Ravensbrück-proces, dat zich vlak na de Tweede Wereldoorlog afspeelde, en de periode van het Majdanek-Proces, dat plaatsvond midden in de Koude Oorlog. De artikelen werden verder gebruikt om te onderzoeken welke elementen, op het gebied van relatie ten opzichte van West-Duitsland en omgang met de Holocaust, uit de geschiedenis van de vijf landen terug te vinden waren in de artikelen.
Vooral op het gebied van omgang met de Holocaust en de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog kwamen de artikelen in de meeste gevallen wel overeen met de literatuur hierover. In alle artikelen over het Ravensbrück-proces werd niks over de Joodse slachtoffers bericht. Als er al slachtoffers genoemd werden dan waren dit veelal de eigen slachtoffers of werden algemener alleen geallieerde slachtoffers genoemd. Vergelijken we dit echter met de artikelen over het Majdanek-proces, berichtten ineens wel alle onderzochten kranten, behalve
Neues Deutschland, over de Joodse slachtoffers. Dit kon in het geval van Nederland, de
Verenigde Staten en West-Duitsland ook verklaard worden omdat deze landen tussen de twee processen een ontwikkeling doormaakten op het gebied van slachtofferherdenking waardoor de Holocaust een centrale rol ging spelen in de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. In de artikelen van Neues Deutschland over het Majdanek-proces werd geen aandacht geschonken aan de Joodse slachtoffers, ook dit is verklaarbaar aangezien er tijdens het bestaan van de DDR geen aandacht was voor de Holocaust en de Joodse slachtoffers. The
Guardian berichtte hier wel over, maar in Groot-Brittanië had de Holocaust nog geen centrale
rol in de herinnering aan de oorlog in die tijd, wel was er al meer kennis over de Jodenvervolging.
De houding ten opzichte van West-Duitsland en de omgang met de processen kwam bij de meeste artikelen minder sterk naar voren. De artikelen waren in de meeste gevallen feitelijke weergaven van de vonnissen van de processen, waar weinig ruimte was voor opinie. Toch waren er wel een paar uitzonderingen. Vooral de auteurs van de twee artikelen uit Die
Zeit over de vrijlating en het eindvonnis van het Majdanek-proces waren erg duidelijk over
wat ze van de processen vonden. De auteurs vonden dat de processen veel te laat plaatsvonden en waren daarom ook erg kritisch, dit past ook bij het West-Duitsland van die
tijd waar meer kritiek was op het verleden en de omgang daarmee. Ook de artikelen uit Neues
Deutschland over het Majdanek-proces waren kritisch en lieten doorschemeren dat de auteurs
van mening waren dat de Bondsrepubliek te kort schoot in de afrekening met het verleden en het bestraffen van de daders, iets wat heel erg past bij de kritiek die de DDR ook openlijk uitte op West-Duitsland. Eén van de artikelen uit The Guardian uitte ook het wantrouwen ten opzichte van het Majdanek-proces en het vonnis en maakt duidelijk dat de democratische geloofwaardigheid van het land hierdoor in het geding kwam. Ook dit is iets wat paste bij de voorzichtige omgang van Groot-Brittannië met West-Duitsland en het scepticisme of het land zich tot volwaardige democratie zou ontwikkelen.
In de meeste artikelen kwam het beeld van de vrouwen die terecht stonden tijdens de processen, niet overeen met het beeld dat heerste van vrouwen als Ilse Koch en Irma Grese. Het lijkt alsof de meeste kranten weinig tot geen interesse hadden in het feit dat er ook vrouwen terecht stonden tijdens de twee processen en de focus lag meer op het feit dat er oorlogsmisdadigers terecht stonden die gruwelijke daden op hun geweten hadden. Vooral in de artikelen over het Ravensbrück-proces werd eigenlijk weinig tot geen onderscheid gemaakt tussen de terechtstaande mannen en vrouwen. In deze artikelen werd vaak alleen vermeld of de beklaagden mannelijk of vrouwelijk waren en soms zelfs dat niet eens. In De Volkskrant werd Carmen Mory “de zwarte engel”283 genoemd, maar een verklaring voor deze bijnaam werd niet gegeven.
Ook in de artikelen over de vrijspraak van 1979 werd zeker niet in elk artikel aandacht besteed aan de terechtstaande vrouwen en lag de focus voornamelijk op de protesten die ontstonden naar aanleiding van de vrijspraak. In het artikel in die Zeit werden zelfs überhaupt geen namen van de vrijgesproken kampmedewerkers vermeld. De artikelen in Neues
Deutschland en The New York Times benoemden deze wel, maar er werd geen onderscheid
gemaakt tussen de mannen en vrouwen die vrijgesproken werden. In The Guardian en De
Volkskrant werd wel extra aandacht besteed aan een aantal van de vrijgesproken vrouwen en
werden o.a. hun daden vermeld , maar het beeld dat hierdoor van hen gecreëerd werd is niet te vergelijken met het beeld dat heerste van vrouwen als Ilse Koch en Irma Grese.
De artikelen over het vonnis van 1981 waren in het geval van The Guardian en De
Volskrant wel erg negatief over de veroordeelde vrouwen Hermine Ryan-Brainsteiner en
Hildegard Lächert en het beeld van het dat in de artikelen werd gecreëerd kwam wel enigszins overeen met het beeld dat heerste van bijvoorbeeld Ilse Koch. Beide kwamen ze in de
artikelen wreed, beestachtig en masculien over. Ook het artikel in Die Zeit ging in op de wrede daden van Lächert en Ryan-Braunsteiner, maar omdat de daden van één van de mannelijke veroordeelden daar ook werden vermeld, was er niet echt een onderscheid tussen de veroordeelde mannen en vrouwen. Neues Deutschland en The New York Times waren verder niet echt negatief over de veroordeelde vrouwen.
In een paar artikelen werd dus wel een wreed, onmenselijk en onvrouwelijk beeld gecreëerd van twee van de veroordeelde vrouwen in het Majdanek-proces. Dit beeld kwam overeen met het beeld dat heerste van Ilse Koch en Irma Grese en de mythe die rondom deze vrouwen bestond. Omdat dit maar het geval was bij twee van de vijftien artikelen, valt toch te concluderen dat in de onderzochte kranten uit de vijf verschillende landen, over het algemeen geen afwijkend of masculien beeld van de vrouwen die terecht stonden in het eerste Ravensbrück-proces en het derde Majdanek-proces, werd gecreëerd en dat de vrouwelijke beklaagden in de meeste gevallen net zo werden weergegeven als de mannelijke. De kranten leken vooral interesse te tonen in het feit dat er oorlogsmisdadigers, ongeacht mannelijk of vrouwelijk, terecht stonden die de moord op geallieerde en later ook Joodse slachtoffers op hun geweten hadden en in de protesten die ontstonden naar aanleiding van het vonnis van het Majdanek-proces.
Literatuur
Arad, Gulie Ne’eman, ‘USA’, in: Knigge, Volkard en Frei, Norbert, Verbrechen Erinnern,
Die Auseinandersetzung mit Holocaust und Völkermord (München 2002) pp.199-217
Bloxham, Donald, ‘Confronting Nazi Atrocities at the End of the War: A Transnational Perspective’. in: Riera, Monica en Schaffer, Gavin, The lasting War, Society and Identity in
Britain, France and Germany after 1945 (New York 2008) pp.157-172
Free, Frank van, In de schaduw van Auschwitz, Herinneringen, beelden, geschiedenis (Rotterdam 1995)
Frei, Norbert ‘Der Nürnberger Prozeß und die Deutschen’, in: Wette, Wolfram en Ueberschär, Gerd R., Kriegsverbrechen im 20. Jahrhundert (Darmstadt 2001) pp.477-492
Hanhimäki Jussi M., en Westad, Odd Arn‚ ‘Mitterand and Thatcher on German unification, December 1989’, in: The cold war: a history in documents and eyewitness accounts (2003), pp.609-612
Heise, Ljiljana, KZ-Aufseherinnen vor Gericht. Greta Bösel – “another of those brutal types
of women”? (Frankfurt 2009)
Helm, Sarah, If this is a Woman, Inside Ravensbrück: Hitler’s Concentration Camp for
Women (London 2015)
Herf, Jeffrey, Divided memory : the Nazi past in the two Germanys (London 1997)
Herkommer, Christina, ‘Frauen im Nationalsozialismus – Ein diskursgeschichtlicher überblick’, Theresienstädter Studien und Dokumente, 14 (2007) pp.288-327
Kretzer, Anette, NS-Täterschaft und Geschlecht. Der erste britische Ravensbrück-Prozess
1946/47 in Hamburg (Berlin 2009)
Kushner, Tony, ‘Belsen for Beginners: The Holocaust in British Heritage’, in: Riera, Monica en Schaffer, Gavin The lasting War, Society and Identity in Britain, France and Germany
after 1945 (New York 2008) pp.226-247
Leggewie, Claus, ‘A Laboratory of Postindustrial Society, Reassessing the 1960s in Germany’, in: Fink, Carole, Gassert Philipp en Junker, Detleft, 1968: The World
Transformed, pp.277- 294 (Cambridge 2013)
Lichtenstein, Heiner, Majdanek (Frankfurt 1979)
Lower, Wendy, Hitler’s Furiën. Vrouwelijke beulen in de killing fields van de Holocaust (Antwerpen 2013)
Mailänder, Elissa, Female SS Guards and Workaday Violence. The Majdanek concentration
Morina, Christina, ‘The ‘Bystander’’ in Recent Dutch Historiography in: German History, Vol. 32, No. 1 (2014) pp.101-111
Müller-Münch, Ingrid, Die Frauen von Majdanek. Vom zerstörten Leben der Opfer und der
Mörderinnen (Hamburg 1982)
Novick, Peter, The Holocaust in American Life (New York 2000)
Ooijen, Iris van en Raaijmakers, Ilse, ‘Competitive or multidirectional memory? The interaction between postwar and postcolonial memory in the Netherlands’, in: Journal of
Genocide Research, 14:3-4 (2012) pp.463-483
Overesch, Manfred, Buchenwald und die DDR oder die Suche nach Selbstlegimation. (Göttingen 1995)
Przyrembel, Alexandra, ‘Transfixed by an Image. Ilse Koch, the ‘Kommandeuse of Buchenwald’, German History 19 (2001) pp.369-399
Reichel, Peter, ‘Auschwitz’, in: Etienne Francois & Hagen Schulze, Deutsche
Erinnerungsorte. Eine Auswahl (München 2005) pp.309-332
Rowland, Antony ‘Reading the Female Perpetrator’, Holocaust Studies. A Journal of Culture
and History, 17 (2011) pp.145-161
Sharples, Caroline, ‘Holocaust on Trial: Mass Observation and British Media Responses to the Nuremberg Tribunal, 1945-1946’, in: Ibidem en Jensen, Olaf Britain and the Holocaust,
Remembering and Representing War and Genocide (New York 2013) pp.31-51
Sharples, Caroline & Jensen, Olaf: Introduction, in: Sharples, Caroline en Jensen, Olaf,
Britain and the Holocaust, Remembering and Representing War and Genocide (New York
2013) pp.1-11
Steinbacher, Sybille, Volksgenossinnen. Frauen in der NS-Volksgemeinschaft (Göttingen 2007)
Weckel, Ulricke en Wolfrum, Edgar, Bestien und Befehlsempfänger, Frauen und Männer in
NS-Prozessen nach 1945 (Göttingen 2003)
Weinke, Annette, Die Vervolgung von NS-Tätern im geteilten Deutschland.
Vergangenheitsbewältigungen 1949-1969 oder: Eine Deutsch-Deutsche
Beziehungsgeschiechte im Kalten Krieg (Paderborn 2002)
Wolff, Lynn, ‘”The mare of Majdanek”. Intersections of History and Fiction in Bernhard Schlink’s der Vorleser’ (2001)
Wolfrum, Edgar ‘Die beiden Deutschland’, in: Wette, wolfram en Ueberschär, Gerd R.,
Zimmerman, Volker, ‘NS-Täter vor Gericht. Düsseldorf und die Strafprozesse wegen nationalsozialistischer Gewaltverbrechen’, in: Justizministerium des Landes Nordrhein – Westfalen, Juristische Zeitgeschichte Nordrhein-Westfalen, Band 10 (Düsseldorf 2001) Krantenartikelen
Auteur onbekend, ‘Ilse Koch is found dead in cell’, The Times (4 september 1967) p.4 Auteur onbekend, ‘Ilse Koch’s sentence reduced’, The Times (17 september 1948) p.3
Auteur onbekend, ‘Todesurteile in Hamburg und Dachau’, Neues Deutschland (4 februari 1947) p.1
Auteur onbekend, ‘11 Nazi camp aides sentenced to hang’, The New York Times (4 februari 1947) p.8
Auteur onbekend, ‘Ravensbruck Camp Trial – Eleven Death Sentences’ , The Guardian, (4 februari 1947) p.8
Auteur onbekend, ‘Vrouwenkamp Ravensbrück – Elf beklaagden ter dood veroordeeld’, De
Volkskrant (4 februari 1947) p.1
Auteur onbekend, ‘BRD:Henker von Majdanek freigesprochen’, Neues Deutschland (20 april 1979) p.1
Auteur onbekend, ‘Heftige Proteste gegen skandalöse Freisprüche’, Neues Deutschland (20 april 1979) p.7
Auteur onbekend, ‘Majdanek – Bilanz eines Todeslagers’, Neues Deutschland (20 april 1979) p.7
Auteur onbekend, ‘Acquittal of Four Ex-Nazis Stirs Angry Protest in Court’, The New York
Times (20 april 1979, 20 april) p.A12
Auteur onbekend, ‘Felle reactie op vrijspraak Nazi-proces’, De Volskrant (20 april 1979) p.5 Auteur onbekend, ‘Skandalöse Urteile im Majdanek-Prozeß’, Neues Deutschland (1 juli 1981) p.1
Auteur onbekend, ‘DKP: Majdanek-Urteil ist eine Provokation’, Neues Deutschland (1 juli 1981) p.5
Auteur onbekend, ‘Skandalöse Urteile im Majdanek-Prozeß’, Neues Deutschland (1 juli 1981) p.1
Auteur onbekend, ‘Protests as Nazi Guards are sentenced’, The Guardian (1 juli 1981) p.6 Auteur onbekend, ‘Majdanek-proces stelt teleur’, De Volkskrant (1 juli 1981) p.5
Buschschluter, Siegfried, ‘Uproar as former SS guards are freed’, The Guardian (20 april 1979) p.8
Knowles, Clayton ’Senators Propose “Bestial” Ilse Koch Stand New Trial’, The New York
Times (27 december 1948) p.1
Seigel, Max H., ‘Queens Woman Called Second Cruelest at Camp’, The New York Times (26 september 1972) p.5
Vinocur, John, ‘Ex-New Yorker Gets Life for Crimes in Nazi Camp’, The New York Times (1 juli 1981) p.A6
Internetlinks
Auteur onbekend, ‘Wochenübersicht’, Die Zeit online Archiv (6 februari 1947)
http://www.zeit.de/1947/06/wochenuebersicht/seite-6 , geraadpleegd op 10 november 2017
Schueler, Hans, ‘Der bittere Preis des Rechts’, Die Zeit online Archiv (1979, 27 april)
http://www.zeit.de/1979/18/der-bittere-preis-des-rechts, Geraadpleegd op 10 november 2017 Strothmann, Dietrich, ‘Im Namen des Volkes?’, Die Zeit online Archiv (3 juli 1981),
http://www.zeit.de/1981/28/im-namen-des-volkes, Geraadpleegd op 10 november 2017