257 De Bijloke, Programma 2007-2008, 67. 258 Ibid., 73. 259 Ibid., 79. 260 De Bijloke, Programma 2008-2009, 41. 261 Ibid., 50.
Meestal staat het programma centraal, met de toevoeging van het belang van de dirigent en eventuele solisten. Logisch, want hun interpretatie maakt de uitvoering van een compositie bijzonder. Als de drie orkesten afzonderlijk worden bekeken, valt op dat deFilharmonie vrij „degelijke‟ programma‟s brengt, het Symfonieorkest
Vlaanderen avontuurlijkere programma‟s heeft en het Brussels Philharmonic verschillende samenwerkingsverbanden is aangegaan.
Bij de concerten van deFilharmonie wisselen twee dirigenten elkaar af, Philippe Herreweghe en Jaap van Zweden, en zij presenteren het grote symfonische
repertoire: Brahms, Sibelius, Beethoven, Mendelssohn, Bruckner. In beide seizoenen staat het orkest één keer onder leiding van een gastdirigent en bij bijna alle
concerten treedt een solist op, waaronder violist Sergej Katsjatrian, tenor Christoph Prégardien en cellist Jean-Guihen Queyras.262 Overigens geeft deFilharmonie ieder seizoen ook een aantal kinderconcerten in De Bijloke.263
Het Symfonieorkest Vlaanderen presenteert in seizoen 2007-2008 meerdere gastdirigenten naast chef-dirigent Etienne Siebens; in 2008-2009 is dit er één. Gastdirigent Jonas Alber brengt een programma samen met het Chinese Dragon Ensemble, waarin symfonische muziek uit Centraal-Azië centraal staat met werken van Borodin, Rimski-Korsakov en de Maleisisch-Chinese componist Kee-Yong Chong. Gastdirigent Otto Tausk presenteert onder andere een nieuw werk van de jonge Vlaamse componiste Annelies Van Parys. Siebens brengt in één concert jazz, blues en klassieke muziek samen, met werken van Bernstein, Gershwin en Weill. Solisten zijn er bij ieder concert, onder anderen celliste Quirine Viersen, violiste Patricia Kopatchinskaja en vier vocalisten van het Collegium Vocale Gent.264
Bij het Brussels Philharmonic werd de samenwerking met Richard Egarr al genoemd. In de programmaomschrijvingen (vooral in die van 2008-2009) wordt de
samenwerking met solisten en gastdirigenten dan ook benadrukt. „De vele gezichten van het Vlaams Radio Orkest krijgen gestalte in een gevarieerde reeks‟, aldus De Bijloke.265 De Britse gastdirigent David Atherton brengt een louter Brits programma, het orkest heeft een samenwerkingsverband met de conservatoria van Gent en
262 De Bijloke, Programma 2007-2008, 64-68 en De Bijloke, Programma 2008-2009, 40-43.
263 De Bijloke, Programma 2007-2008, 85 en De Bijloke, http://www.debijloke.be voor de kinderconcerten in 2008-2009 (geraadpleegd op 4 augustus 2010).
264 De Bijloke, Programma 2007-2008, 70-74 en De Bijloke, Programma 2008-2009, 44-47. 265 De Bijloke, Programma 2007-2008, 76.
Havana (Cuba) opgezet, jazzpianist Jef Neve voert zijn eerste klassieke
pianoconcerto uit en het orkest presenteert een programma met tangoaccordeonist Gwen Cresens.266
Uit bovenstaande blijkt dat de programma‟s van de drie orkesten van elkaar verschillen: deFilharmonie richt zich op het „ijzeren‟ symfonische repertoire, het Symfonieorkest Vlaanderen brengt ook onbekender en nieuw repertoire en het
Brussels Philharmonic zoekt de samenwerking met musici uit andere (sub)genres. De Bijloke heeft hiermee drie orkesten in huis die allen symfonisch repertoire
presenteren, maar zich daarin ook van elkaar onderscheiden (collectieve inhoudslogica).
4.13 Conclusie
Wanneer de programmering van De Oosterpoort en De Bijloke met elkaar vergeleken wordt, blijkt dat De Oosterpoort meer de nadruk legt op de musici, ensembles en orkesten en De Bijloke meer op het repertoire. Het NNO neemt binnen de
programmering van De Oosterpoort een belangrijke positie in en er wordt aanvullend geprogrammeerd, met een focus op kamermuziek. De Bijloke lijkt meer invloed uit te (willen) oefenen op de programmering, door voorstellen te doen aan ensembles en musici of door hen aan elkaar te koppelen. Daarbij is De Bijloke met meerdere orkesten, ensembles en musici langlopende samenwerkingsverbanden aangegaan, terwijl De Oosterpoort alleen standaard het NNO in de programmering opneemt en geen invloed op de programmering van het orkest kan uitoefenen. Hierop kan gezegd worden dat De Oosterpoort meer neigt naar de collectieve inhoudslogica en De Bijloke meer naar de singuliere contextlogica.
Beide podia programmeren relatief gezien veel kamermuziek en brengen middels verschillende subgenres onderscheid aan in de programmering. In de omschrijving van de kamermuziekprogramma‟s ligt de nadruk op de musici. Het verschil tussen de podia is dat De Oosterpoort daarbij de beroemde, getalenteerde of anderszins unieke status van de musici belicht, terwijl De Bijloke een combinatie maakt van het
voorstellen van de musicus of het ensemble en het informeren over bijzonder repertoire, een bepaalde tijdsperiode of de eigen rol die het podium in de
266 De Bijloke, Programma 2007-2008, 76-80 en De Bijloke, Programma 2008-2009, 48-51. Zie ook Jef Neve, http://www.jefneve.be en Gwen Cresens, http://www.gwencresens.be (geraadpleegd op 4 augustus 2010).
totstandkoming van het programma zou hebben gespeeld. De Oosterpoort richt zich meer op de reputatie van de musici en volgt daarin de singuliere contextlogica. Voor De Bijloke is de status van de musici en ensembles ook belangrijk, maar het podium kijkt daarnaast naar hun programma‟s en hoe deze binnen de totale programmering van De Bijloke passen. Dat neigt meer naar de collectieve inhoudslogica.
In de paragraaf over koren en oude muziek zijn de subgenres koren, authentiek (De Oosterpoort) en musica antiqua (De Bijloke) behandeld. Beide podia leggen in de programmaomschrijvingen van deze subgenres de nadruk op het repertoire.
Opvallend, want de meeste programma‟s bevatten bekende stukken van beroemde componisten. De Oosterpoort heeft voor het grootste deel bekend repertoire
geprogrammeerd en benadrukt dat ook. Alleen wanneer er minder bekende werken en componisten op het programma staan, gaat de aandacht meer uit naar de musici en ensembles en hun bijzondere status. Deze werkwijze past binnen de collectieve inhoudslogica. In de toelichtingen van De Bijloke worden de componisten en hun werk meestal in een context geplaatst; ten aanzien van andere componisten of tegen de achtergrond van de periode waarin zij werkzaam waren. Hier is ook de collectieve inhoudslogica van toepassing. Als er bekend werk op het programma staat, gaat de aandacht meer uit naar het ensemble of de solisten. Dit is precies andersom bij De Oosterpoort.
De Oosterpoort programmeert naast het NNO vooral kamerorkesten. Deze worden vooral geboekt om hun uitstekende reputatie en hoge kwaliteit (singuliere
contextlogica). Het repertoire is uiteenlopend en de orkesten verschillen in
samenstelling waardoor ze een aanvulling vormen op het NNO. Als het om de totale programmering van orkesten gaat, volgt De Oosterpoort meer de collectieve
inhoudslogica. De Bijloke programmeert ieder jaar dezelfde symfonieorkesten, maar deze onderscheiden zich van elkaar in repertoirekeuze, solisten en samenwerkings-verbanden en vullen elkaar ook aan, net als bij De Oosterpoort.
Conclusie
Doen de Belgen het beter? De discussie omtrent deze vraag was de aanleiding voor deze scriptie. Door de programmering van een Vlaams en Nederlands muziekpodium met elkaar te vergelijken, kan op kleine schaal iets gezegd worden over de
verschillen en overeenkomsten in de selectiemethodes van deze twee podia en in hoeverre de podiumprogrammering beïnvloed wordt door het overheidsbeleid. Dit als eventuele opmaat voor verder onderzoek naar podiumbeleid in Vlaanderen en
Nederland.
Hoe is de klassieke-muziekprogrammering van De Oosterpoort en De Bijloke
opgebouwd en welke factoren hebben daarbij een rol gespeeld? Deze vraag werd in de inleiding gesteld. Van beide podia is de programmering over twee seizoenen bekeken en vergeleken. De selectielogica‟s van Gielen verduidelijken hoe keuzes in de programmering tot stand komen. Ook helpen de logica‟s om een vergelijking te maken tussen de twee podia.
De Oosterpoort en de Bijloke zijn beide concertpodia die een belangrijke plek binnen de gemeentelijke infrastructuur innemen. De Oosterpoort heeft samen met de Stadsschouwburg al een stevige positie verworven in de Groningse culturele infrastructuur, terwijl De Bijloke nog volop in ontwikkeling is en steeds nieuwe initiatieven ontplooit. Een verschil tussen deze twee podia is dat De Oosterpoort niet alleen klassieke muziek, maar ook pop- en wereldmuziek programmeert. Bovendien maken ook andere kunstdisciplines zoals theater, cabaret en dans onderdeel uit van de programmering, in samenwerking met de Stadsschouwburg. De Bijloke
programmeert hoofdzakelijk klassieke muziek, met enkele uitstapjes naar jazz en wereldmuziek. De podia hebben gemeenschappelijk dat zij in hun stad dé plek zijn waar mensen kunnen genieten van een hoogstaand klassieke muziekaanbod. Een overeenkomst in de programmering is dat beide podia de concerten indelen in subgenres of reeksen.
Beide podia zijn gemeentelijke instellingen. De Oosterpoort wordt gesubsidieerd door de gemeente Groningen en de Bijloke is een vzw (vereniging zonder winstoogmerk), die structureel gesteund wordt door de gemeente Gent. Bovendien wordt de Bijloke ook financieel ondersteund door de provincie Oost-Vlaanderen en de Vlaamse Gemeenschap, in tegenstelling tot De Oosterpoort, die alleen gemeentesubsidie
krijgt. Zowel de Nederlandse als de Vlaamse overheden hechten veel belang aan de positie die de podia binnen de culturele infrastructuur innemen. Uit de beleidsnota‟s werd opgemaakt dat alleen de gemeente Groningen een duidelijke visie heeft op de programmering van De Oosterpoort, die voor elk wat wils moet zijn en waarin het NNO nog steeds een prominente rol speelt. Als de podia het overheidsbeleid zouden volgen, is de verwachting dat zij proberen hun positie te verstevigen.
Wanneer de programmering van De Oosterpoort en De Bijloke inhoudelijk vergeleken wordt, lijkt de programmering van De Bijloke meer uitgebalanceerd, hoewel beide podia naar evenwicht in de programmering streven. Verschillende subgenres zijn allemaal ongeveer even vaak vertegenwoordigd en de diversiteit tussen de
subgenres is groter dan bij De Oosterpoort. Daar ligt de focus op kamermuziek, dat het grootste deel van de programmering inneemt, samen met het symfonische aanbod, waarvan het NNO de meeste programma‟s uitvoert. Een ander verschil is dat De Bijloke met haar artistieke partners in overleg gaat over de programmering. Ook brengt het podium musici en ensembles samen en profileert zich met dergelijke unieke samenwerkingsverbanden. De Oosterpoort werkt wel samen met Groningse musici en instellingen, bijvoorbeeld bij het organiseren van een festival, maar in de reguliere programmering komen Groningse musici en ensembles vaak in de
gastprogrammering terecht.
De podia passen allebei meerdere selectielogica‟s toe. Om nu te zien of er een selectielogica is die door de podia het meest gebruikt wordt en in hoeverre de podia zich laten leiden door de selectielogica‟s van de overheden, zijn in onderstaand schema de logica‟s toegelicht met voorbeelden uit de programmering. Hierbij staat OP voor De Oosterpoort en DB voor De Bijloke, zodat de verschillen en
singuliere
inhoudslogica singuliere contextlogica collectieve inhoudslogica collectieve contextlogica
OP: programma‟s afzonderlijk beoordelen DB: eigen voorkeuren neerleggen bij musici
DB: selecteert talentvolle musici voor samenwerking OP: podium gebouwd voor NNO
DB: aandacht voor componist en repertoire OP: reputatie van musici, ensembles en orkesten DB: bijzondere uitvoering van (on)bekend werk OP: gemeente Groningen > breed aanbod en NNO OP: aanvullend programmeren bij NNO
DB: stad Gent > Bijlokesite en uitbouwen muziekcentrum OP: provincie Groningen > cultuurconvenant OP: festival OnWings!
OP: programmering in balans (subgenres) DB: evenwicht binnen programmering DB: provincie Oost-Vlaanderen > spreiding en samenwerking OP en DB: NL en Vlaamse overheid > posities podia DB: inhoudelijke samenwerking met podia versterkt positie
DB: initieert
samenwerking tussen musici en ensembles DB: componisten geïnspireerd door elkaar en tijdsperiode
OP: verschillend symfonisch repertoire DB: symfonieorkesten onderscheiden zich van elkaar
OP: benadrukt en vergelijkt bekend repertoire
OP: Groningse musici plek op podium geven OP: Club Klassiek en Business Club
DB: profileert zich met samenwerkingsverbanden
Opvallend is dat beide podia het meest de collectieve inhoudslogica volgen. Een verschil is dat De Bijloke daarnaast de singuliere inhoudslogica toepast, terwijl De Oosterpoort meer de collectieve contextlogica gebruikt. Dit sluit aan bij de eerdere veronderstelling dat De Bijloke inhoudelijk meer ruimte neemt om de programmering naar eigen inzicht samen te stellen. De Oosterpoort volgt meer de collectieve
selectielogica‟s van de overheden en zoekt de samenwerking met lokale
(doel)groepen om zich beter te profileren. De Bijloke wordt door de overheden juist gestimuleerd om samenwerking te zoeken en doet dit zowel inhoudelijk als
strategisch met andere instellingen. In de tabel is ook te zien dat de podia veel met elkaar gemeen hebben. Of de Belgen het beter doen is in ieder geval niet te zeggen. Daarvoor is verder vergelijkend onderzoek nodig.
Literatuurlijst
Boeken
Boorsma, Miranda. Kunstmarketing. Hoe marketing kan bijdragen aan het maatschappelijk functioneren van kunst, in het bijzonder van toneelkunst in Nederland. Amsterdam: Boekmanstichting, 1998.
Gielen, Pascal. Kunst in netwerken. Artistieke selecties in de hedendaagse dans en de beeldende kunst. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2008.
Grout, Donald J. & Claude V. Palisca. Geschiedenis van de westerse muziek. Amsterdam: Olympus, 2002.
Hoeven, Quirine van der. De grens als spiegel. Een vergelijking van het cultuurbestel in Nederland en Vlaanderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2005.
Jónás, Zsuzsa. Het gras is altijd groener. Een vergelijking van het
cultuurbeleid van Nederland en Vlaanderen met bijzondere aandacht voor de plaats van popmuziek. Amsterdam: Boekmanstichting, 2005.
Sadie, Stanley John, ed. The New Grove Dictionary of Music and Musicians. New York: Grove, 1980.
Willemze, Theo. Algemene Muziekleer. Utrecht: Het Spectrum, 1998.
Willemze, Theo. Spectrum Muzieklexicon. Utrecht: Het Spectrum, 1975.
Artikelen
Anciaux, Bert. Beleidsnota Cultuur 2004-2009. Brussel: 2004.
Anciaux, Bert. Subsidiëring in de periode 2007-2009 van kunstenorganisaties en organisaties voor kunsteducatie binnen de muzieksector. Brussel: 2006.
Boogaarts, Inez. “Voor mij zedde gij ongelooflijk schoon.” Boekman 67. Vlaanderen en Nederland. (2006): 8-16.
Boorsma, Miranda. “Marktwerking in de kunstwereld.” In State of the Art. 15 jaar denken over kunst en kunstbeleid. Red. Quirijn van den Hoogen, Rieks Bos en Iris Nutma, 105-131. Groningen: Uitgeverij Passage, 1998.
Bots, Pieter. “Verrijkend grensverkeer.” Boekman 67. Vlaanderen en Nederland. (2006): 56-60.
Berg, Yvonne van den, René van der Pluijm, Marijke van der Woude en Peter Sikkema.Cultureel ondernemerschap De Oosterpoort & De Stadsschouwburg (intern document). Groningen: 2006.
Gemeente Groningen. Cultuurstad Groningen, gewoon bijzonder! Cultuurnota en reader. Groningen: 2008.
Gemeente Groningen. Discussienotitie Over de grens. Groningen: 2007.
Gemeente Groningen. In het oog, in het hart. Deel 1 en 2. Groningen: 2004.
Laan, Medy van der. Uitgangspuntenbrief Cultuur. Den Haag: 2003.
Leeuwen, Arthur Docters van, Wim Deetman, Ivo Opstelten, Marco Pastors en Roel in ‟t Veld. Een kwestie van uitvoering. Vernieuwingsagenda voor de presterende overheid. 2003.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Kunst van Leven. Den Haag: 2007.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Subsidieplan Kunst van Leven 2009-2012. Den Haag: 2008.
Noordelijk cultuurconvenant. Grenzen Overschrijden. Cultuurvisie Noord-Nederland 2009-2012. Groningen: 2007.
Provincie Groningen. Cultuurnota 2009-2012. Stroomversnelling II. Groningen: 2008.
Provincie Oost-Vlaanderen. Algemeen Beleidsprogramma 2007-2012. Provincie Oost-Vlaanderen: Voor ieder van ons. Gent: 2007.
Stad Gent. Cultuurbeleidsplan 2008-2013. Er stroomt een Nijl door Gent.
Twaalfhoven, Anita. “Redactioneel.” Boekman 67. Vlaanderen en Nederland. (2006): 2-3.
Websites
Accordeondag Frisse Wind. http://www.frisse-wind.nl (geraadpleegd op 27 februari 2009).
Amsterdam Sinfonietta. http://www.sinfonietta.nl (geraadpleegd op 3 augustus 2010).
L‟Arpeggiata, Christina Pluhar. http://www.arpeggiata.com (geraadpleegd op 16 juli 2010).
De Ashton Brothers. http://www.ashtonbrothers.nl (geraadpleegd op 31 oktober 2009).
Beleidswebsite Bert Anciaux. http://www.ministeranciaux.be (geraadpleegd op 14 juni 2009).
De Bijloke, Muziekcentrum Gent. http://www.debijloke.be (geraadpleegd van 12 augustus 2008 t/m 4 augustus 2010).
Brussels Philharmonic. Vlaams Radio Orkest.
http://www.brusselsphilharmonic.be (geraadpleegd op 3 augustus 2010).
Cappella Amsterdam. http://www.cappellaamsterdam.nl (geraadpleegd op 6 juni 2010).
De Centrale, intercultureel centrum. http://www.decentrale.be (geraadpleegd op 5 augustus 2009).
Champ d‟Action. http://www.champdaction.be (geraadpleegd op 5 augustus 2009).
Circa, Cultuurcentrum Gent. http://www.circagent.be (geraadpleegd op 23 mei 2009).
Collegium Vocale Gent. http://www.collegiumvocale.com (geraadpleegd op 5 augustus 2009).
Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland. http://www.cvn.be (geraadpleegd op 24 januari 2009).
Cultuurgids Avro. Gustav Leonhardt - klavecinist, organist, dirigent.
http://cultuurgids.avro.nl/front/detailklassiek.html?item=aae180896c85d852f 356874e233a6d80 (geraadpleegd op 19 juli 2010).
Encyclo. Online encyclopedie. http://www.encyclo.nl/begrip/spitant (geraadpleegd op 29 juli 2010).
deFilharmonie. http://www.defilharmonie.be (geraadpleegd op 17 mei 2009) en http://www.kfovv.be (geraadpleegd op 3 augustus 2010).
Fretwork. http://www.fretwork.co.uk (geraadpleegd op 7 augustus 2009).
Gemeente Groningen. http://gemeente.groningen.nl en
http://www.cultuurnota.groningen.nl (geraadpleegd op 21 mei 2009).
Gent Cultuurstad. Ziek. Tussen lichaam en geest.
http://www.erfgoedcelgent.be/item.php?itemno=19_140 (geraadpleegd op 9 mei 2009).
The Gents. http://www.thegents.nl (geraadpleegd op 6 juni 2010).
De Groningsche Muziekvereeniging. http://www.kamermuziek-groningen.nl (geraadpleegd op 3 augustus 2009).
Gwen Cresens. http://www.gwencresens.be (geraadpleegd op 4 augustus 2010).
Haydn Jeugd Strijkorkest. http://www.hjso.nl (geraadpleegd op 3 augustus 2010).
Internationaal Blazersfestival OnWings! http://www.onwings.nl (geraadpleegd op 10 augustus 2009).
Jef Neve. http://www.jefneve.be (geraadpleegd op 4 augustus 2010).
Jeugd en Muziek Vlaanderen. Muziekeducatieve organisatie. http://www.jeugdenmuziek.be (geraadpleegd op 30 juli 2010).
Jonathan De Ceuster, http://www.jonathandeceuster.com (geraadpleegd op 7 augustus 2009).
De Klarinet. http://deklari.net (geraadpleegd op 10 augustus 2009).
Kunstraad Groningen. http://www.kunstraadgroningen.nl (geraadpleegd op 21 mei 2009).
Liber unUsualis. Ensemble for Early Music. http://www.liberunusualis.com (geraadpleegd op 16 juli 2010).
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
http://www.minocw.nl/cultuur (geraadpleegd van 17 t/m 24 mei 2009).
Muziekcentrum Nederland.
http://www.muziekcentrumnederland.nl/klassiek/nieuws/artikel/artikel/2838/ /volgende/2/ (geraadpleegd op 19 juli 2010).
De Oosterpoort & De Stadsschouwburg Groningen. http://www.de-oosterpoort.nl (geraadpleegd van april 2008 t/m augustus 2010).
De Oosterpoort & De Stadsschouwburg zakelijk.
http://www.oosterpoortzakelijk.nl (geraadpleegd van 3 mei t/m 4 augustus 2009).
Politiek-digitaal.nl. Een kwestie van uitvoering.
http://www.politiek-digitaal.nl/uploads/209/een_kwestie_van_uitvoering.pdf (geraadpleegd op 26 januari 2009).
Parlement & Politiek. Drs. W.J. (Wim) Deetman.
http://www.parlement.com/9291000/biof/02606 (geraadpleegd op 26 januari 2009).
Parlement & Politiek. Mr. A.W.H. (Arthur) Docters van Leeuwen.
http://www.parlement.com/9291000/biof/09400 (geraadpleegd op 26 januari 2009).
Parlement & Politiek. Drs. M.G.Th. (Marco) Pastors.
http://www.parlement.com/9291000/biof/03060 (geraadpleegd op 26 januari 2009).
Provincie Groningen. http://www.provinciegroningen.nl (geraadpleegd op 24 mei 2009).
Provincie Oost-Vlaanderen. http://www.oost-vlaanderen.be (geraadpleegd van 17 t/m 24 mei 2009).
Raad voor Cultuur. http://www.raadvoorcultuur.nl (geraadpleegd op 24 mei t/m 14 juni 2009).
Roel in ‟t Veld. http://roelintveld.nl (geraadpleegd op 26 januari 2009).
Het Spectra Ensemble. Ensemble voor hedendaagse muziek.
http://www.spectraensemble.com (geraadpleegd op 5 augustus 2009).
Stad Gent. http://www.gent.be (geraadpleegd van 21 t/m 23 mei 2009).
Symfonieorkest Vlaanderen. http://www.symfonieorkest.be (geraadpleegd op 17 mei 2009 en 3 augustus 2010).
Toneelgroep Amsterdam. Er steekt altijd een storm op. Dubbelgesprek met Johan Simons en Ivo van Hove.
http://www.toneelgroepamsterdam.nl/default.asp?path=hclqcw0c (geraadpleegd op 24 januari 2009).
Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond. http://www.brakkegrond.nl (geraadpleegd op 24 januari 2009).
Vlaams Parlement. http://www.vlaamsparlement.be (geraadpleegd op 24 mei 2009).
Vlaamse overheid. http://www.vlaanderen.be (geraadpleegd op 24 mei 2009).
Vlaamse overheid. Departement Cultuur, Jeugd, Sport en Media. Kunsten en erfgoed.
http://www.kunstenenerfgoed.be/ake/view/nl/699788-Kunstendecreet.html (geraadpleegd van 27 januari t/m 14 juni 2009).
Volkskrant Banen. “Ik raak nooit uitgeleerd.” Interview met Janine Jansen (2007). http://www.vkbanen.nl/special/interviews/706021/Ik-raak-nooit-uitgeleerd.html (geraadpleegd op 5 augustus 2010).
VTi (Vlaams Theater Instituut). http://www.vti.be (geraadpleegd op 27 januari 2009).
Wikipedia. Gemeenschap (België).
http://nl.wikipedia.org/wiki/Gemeenschap_(Belgi%C3%AB) (geraadpleegd op 24 mei 2009).
Wikipedia. Erich Korngold. http://nl.wikipedia.org/wiki/Erich_Korngold (geraadpleegd op 29 juli 2010).
Wikipedia. Ivo Opstelten.http://nl.wikipedia.org/wiki/Ivo_Opstelten (geraadpleegd op 26 januari 2009).
Yuri Bashmet. http://www.yuribashmet.com (geraadpleegd op 3 augustus 2010).
Overige bronnen
De Bijloke Muziekcentrum Gent. Programma 2007-2008. Gent: 2007.
De Bijloke Muziekcentrum Gent. Programma 2008-2009. Gent: 2008.
De Bijloke Muziekcentrum Gent. Programma 2009-2010. Gent: 2009.
De Oosterpoort & de Stadsschouwburg Groningen. 2007-2008. Groningen: 2007.
De Oosterpoort & de Stadsschouwburg Groningen. 2008-2009. Groningen: 2008.
De Oosterpoort & de Stadsschouwburg Groningen. 2009-2010. Groningen: 2009.
Interview Yves Rosseel, directeur De Bijloke. 22 januari 2008.
Interview Yvonne van den Berg, programmeur klassiek De Oosterpoort. 27 maart 2008.
Bijlage 1
Overzicht programmering De Oosterpoort 0708
subgenre uitvoerenden valt ook onder:
NNO Brahms kleurt uw herfst
Unbeschreiblich jazzy
Book of Longing Philip Glass Festival
NNO & Prime Philip Glass Festival
Hemelbestormers Klassieke Muziekweek
Culturele uitwisseling met het Oldenburgisches Staatsorchester
The Lord of the Rings (familieconcert)
Meesters in muzikale vertelkunst
Krachtige tegengeluiden
Messiah - amusement of kerkmuziek?
Carte Blanche, met Linda Skride (altviool)
Liefde op het eerste gezicht
Het Hanzevast Nieuwjaarsconcert
Oost-Europese opwarming
Pikant en vurig
Een avond in de opera
Schuberts Negende
Johannes Passion
Topstukken
Friese fado en filmmuziek
Een enorme doos kleurtjes
Dvoráks Zevende
Visioenen
La Traviata
authentiek/ De Nederlandse Bachvereniging - De Keizerin zingt!