Checklist risicoanalyse integriteit
II. Acties en maatregelen
Vanuitmijn verantwoordelijkheid vooreengoed openbaarbestuurwilik verbeteringen in het bestaandeinstrumentarium aanbrengen en nieuwe instrumententoevoegen, zowel op hetvlakvan integriteitalsde aanpakvan bestuurlijke problemen. Daarbij gaat hetnietalleenom hetde-escaleren van probleemsituatiesmaarookom hetvoorkómen ervan. Wantoverde hele linie geldt: voorkomenis beterdan genezen.
De actiesen maatregelen die ik voorstelzijn totstandgekomen naaraanleiding van devele en intensievegedachtewisselingendie er -zoalsikhiervooruiteen hebgezet- in de achterliggende periode metbetrokkenpartnerszijn geweest. De voorstellenzijneropgerichtdateeniederde roldie hij inhetopenbaarbestuur heeft, adequaat kan vervullen. Hetzietdaarom zowelopdatwatgemeenten zelf kunnen doen alsop hetgeengedaan kanworden methulpvananderen. Zezijn alsvolgtte rubriceren:
1: Versterkenwatgemeentenzelf kunnen doen a. Bewustwordingenondersteuning gemeenten b. Screeningvan kandidatenvoor bestuurlijke functies
c. Bepalingen inzake belangenverstrengeling bij detijd brengen d. Ondersteuning burgemeesterbij integriteitsverantwoordelijkheid e. Stabiliteitgemeenteraad waarborgen
2: Samen besturen effectievermaken
a. Versterking positie commissarisvande Koning b. Bestuurlijktoezichtterplaatse
c. Oplossen aanhoudende integriteitsconflicten 1.Versterken watgemeenten zelfkunnen doen
Mijn voornaamste inzetis eropgerichtdatgemeenten zelfinstaatzijnte waken overde integriteitvan hetlokaal bestuuren datzij zelfinstaatzijn bestuurlijke problemen hethoofd te bieden.
a. Bewustwording enondersteuninggemeenten
Hetbelangvan integriteitmoetvanafhet momentdatiemand zich kandideert vooreen volksvertegenwoordigende ofbestuurlijke functieonderde aandacht worden gebracht.Ten aanzienvan volksvertegenwoordigershebben bijuitstek politieke partijeneen rol: zijstellende kandidatenlijsten samen. Om hen te ondersteunen bij hetvraagstukvan integriteitis vanuit mijndepartementde handreiking Integriteitstoetsing kandidatendecentralepolitiekepartijen
ontwikkeld. Daarnaast iserde handreiking Integriteitpolitiekeambtsdragersdie zicht richtop hetdecentraal bestuur. Eenen anderheefttotdoel het'goede gesprek'metkandidaten tefaciliteren.
Inaansluiting hieropzal ik, samen metrelevante partners, een'escalatieladder' ontwikkelen die inzichtelijkmaaktopwelkewijze gemeentenaanhoudende bestuurlijke problemen kunnen voorkomenenop welkewijze eensituatie (met hulpvan anderen) kan wordengede-escaleerd. Het isvan belangdat politici weten watzijzelfkunnen doen om bepaalde problemen hethoofd te bieden maar ookdatzij weten op welkewijze andereactoren ingeschakeld kunnenworden.
Een dergelijke'escalatieladder'kan daarbij behulpzaam zijn.
Pagina5van10
b. Screeningvan kandidaten voorbestuurlijke functies
Ikvind hetvan belangdatbij debenoemingvanwethoudershet kunnen
overleggen van een Verklaring OmtrenthetGedrag een benoembaarheidsvereiste wordt,conform hetscreeningsprofielvoor politiekeambtsdragers. Datvergt wijzigingvan deGemeentewet, waartoe ikeenwetsvoorstelzal voorbereiden.
Daarnaast is hetzowel voorde kandidaatalshetbestuurvan meerwaardeom een risicoanalyseop de kandidaat telaten uitvoeren. Meteen dergelijke
risicoanalyse komen eventuele kwetsbaarheden in beeld; deuiteindelijkeweging vandie risico's vraagtvervolgens omeen politiekoordeel. Veelal worden voor dergelijke risicoanalyses marktpartijen ingeschakeld die eigen standaarden hanteren en nietaltijd beschikken overeen vergunningop basisvandeWet particulierebeveiligingsorganisaties en recherchebureaus. Omdit proces beterte faciliteren ben ik bezigeen'basistoetsintegriteit'teontwikkelen. Daarin worden ondermeerde mogelijke belangenvan de kandidaattransparantgemaakt en opgegevenopleidingen en diploma'sgecheckt. Daarnaast is hetvan belangdat de procedureen rolverdeling rond risicoanalysevan kandidaat-bestuurderseenduidig envoorallebetrokkenen transparantis. Bijde uitwerking van de basistoetszal ik ditaspect betrekken.
Bij burgemeesterskandidaten wordtnaslag doordeAIVDen de Belastingdienst gedaan. Descreeningvoorburgemeestersga ikaanscherpen. Ikberaad mij nog op dewijzewaarop datvorm krijgt. Eénvande mogelijkheden is hetaanwijzen van defunctie van burgemeesterals vertrouwensfunctie (metdan als
consequentiedatereen veiligheidsonderzoekwordtgedaan). Eenandere optie is datdevertrouwenscommissiedeeerdergenoemde'basistoets integriteit'ook bij kandidaat-burgemeesterstoepast. Bijde uitwerking hiervan beraad ik mijook op descreening vanwaarnemend burgemeesters en loco-burgemeesters.
Ministerievan
Metbetrekking totraadsleden geldtdat hetwettelijkvastleggen vaneen VOG als benoembaarheidsvereiste een inperking isvan hetgrondwettelijk verankerde passiefkiesrecht(artikel 4). Wel kunnen politieke partijen inhet kadervan de kandidaatstelling verlangendatbetrokkene eenVOGkan overleggen. Dat gebeurt ookal bijverschillende politieke partijen. Ik vinddateenwenselijke praktijk.
c. Bepalingeninzakebelangenverstrengeling bijde tijdbrengen
De Gemeentewetbevateenaantal voorschriftenvoorpolitieke ambtsdragersom belangenverstrengelingtegen te gaan. Zomag eenraadslid nietdeelnemenaan eenstemming over"een aangelegenheid die hem rechtstreeksofmiddellijk persoonlijk aangaatofwaarbij hijalsvertegenwoordigeris betrokken" (artikel 28). Eris, mededooruiteenlopenderechterlijkeuitspraken, de nodige
onduidelijkheidontstaan overdemateriële betekenisvan deze bepaling inrelatie tot hetgekozenmandaat vande volksvertegenwoordiger. Ik kom meteen wetsvoorstelom deze norm te verhelderen zodattoepasbaarheid ervan inde gemeentelijke praktijkeffectieverwordt.
Verderis metbetrekking tot (private)rechtsbetrekkingentussen een raadslid of wethouderen de gemeentevoorzien ineen bepaling betreffende verboden handelingen (artikel 15 resp. artikel41c). Ookis bepaald welkefuncties methet raadslidmaatschapen wethouderschaponverenigbaarzijn (artikel 13 resp. artikel 36b). Hiermeewordtde zuiverheid inde bestuurlijkeverhoudingen geborgd. Deze bepalingen kunnen oponderdelen verbeterdworden. Zo mageen raadslid geen ambtenaarzijnvan degemeentewaar hij raadslid ismaarhet is nietin alle
Pagina6van10
gevallen uitgesloten werkzaam tezijn bijeensamenwerkingsverband waarophet raadslidinvloed uitoefent. Dat roeptvragen opinde bestuurlijke praktijk. Ikzal daartoe meteen voorstelkomen.
Zoalseerderindeze briefaan bod is gekomen, geldtbij hetverrichtenvan een verboden handelingdooreen raadslid, datde raad betrokkene vanzijn
lidmaatschapvervallen kanverklaren (artikel X8 Kieswet). Daarkande raad toe overgaannaeenschorsing van betrokkenedoordevoorzitterofambtshalve.
Tegen dat besluit kan betrokkenein beroep bijde Afdeling bestuursrechtspraak van deRaad vanState. Het isde vraag ofermeerdanwel andersoortige gedragingen grond zouden moeten kunnen vormenvoorschorsing vaneen volksvertegenwoordiger. Datzal ikin dekomende tijd onderzoeken, met inachtneming van degrenzen dieverbonden zijnaan beperking van hetpassief kiesrecht.
Eenverdergaandestap, die hieropaansluiten ikdaaromopdeze plaatsnoem, is dereeds bestaande mogelijkheidtotontzetting uithet kiesrechtdoorde
strafrechterofhet verbodom een bestuurlijke functieuitteoefenen. Ik zal, mede in overleg metde ministervanJustitieenVeiligheid, nagaan watde
mogelijkheden zijn omdegrondslagen voorontzetting uit hetkiesrecht en het verbodop hetuitoefenen van een bestuurlijke functiete verruimen. Datzalten aanzienvanontzetting uithet kiesrechtook devraag omvattenofde
grondwettelijkeeisvaneen daadwerkelijkopgelegdevrijheidsstrafvan ten minste eenjaar(artikel 54,tweedelid, Grondwet) aanpassing behoeft.
Ministerievan Deburgemeesterbevorderteen goedebehartiging vande gemeentelijke aangelegenheden. Tot die bredezorgplichtbehoort het bevorderenvande bestuurlijkeintegriteitvan degemeente (artikel 170,tweede lid. Gemeentewet), watbrederis dan bijvoorbeeld deroldie hij alsvoorzittervan de raadheeft met betrekking totonverenigbare betrekkingenenverboden handelingen (artikel X5, tweedelidenartikelX8, eerste lid. Kieswet). Bijhetexpliciterenvande taakvan de burgemeestermetbetrekking totintegriteitis erdestijdsvoorgekozen de burgemeestergeenspecifieke bevoegdhedenop dit terreintoe te kennen. DeVNG en hetNederlandsGenootschapvan Burgemeesters hebbenexplicietaandacht voordeze regeling gevraagd. Dekomendetijd zal nadere gedachtewisseling daaroverplaatsvinden, ook in relatietot de grondwettelijkepositievan deraad.
e. Stabiliteitgemeenteraadwaarborgen
Soms hangen bestuurlijke problemensamen methetveelvuldig optreden van afsplitsingen van raadsfracties. Afsplitsingenzijn mogelijk omdatde Grondwet uitgaatvan heteigen mandaat van het raadslid: leden vande raadstemmen zonder"last" (artikel 129, zesde lid). Uw Kamerheeftevenwel recent maatregelengenomen omafsplitsingen teontmoedigendoormiddel van
aanpassing van hetreglementvanorde. Ditzou watmij betreftop vergelijkbare wijze in hetreglementvan ordevoorgemeentenvorm en inhoud kunnen krijgen.
Ditpunt betrekik inhet bijzonder bijdeoverleggen metde VNG.
Een anderesituatie iswanneer raadsleden omredenenvan hardnekkige
bestuurlijkeconflicten hunzetels niet meerinnemen. Datverhoudtzich moeizaam totdeeisvan de wetgeverdateengemeenteraadvan een bepaalde omvang moet zijngeletophetaantal inwoners (artikel 8Gemeentewet). Omin dergelijke situatiesweerte komen toteenvoltalligegemeenteraad kan wordenaangesloten
Pagina7van10
bijeen bestaandevoorziening indeKieswet. DeKieswet bepaaltdatindien raadsleden hunzetel niet innemenen daarvanafstand doen, devolgende
kandidaten op dezelfde lijstdezetel kunnen innemen. Nemenook dezepersonen dezetel niet indan stelthetCentraal Stembureau vastdatergeenpersonen van debetreffendelijst beschikbaarzijn; in datgeval kunnen devrijgekomen plaatsen overdeandere partijenverdeeld worden. Dit kan nu echteralleen in gemeenten van 13 raadsledenofminder, dus bijgemeenten metmaximaal 10.000 inwoners (artikel W4 Kieswet). Demogelijkheid om zetelste herverdelen isingegeven door andereomstandighedendan deze problematiek, maardezewettelijke
mogelijkheid kan naarmijnoordeelookbruikbaarzijn inhet geval raadsledenom redenen van hardnekkigebestuurlijke conflicten hun zetels niet innemen. De beperking dat herverdelingalleen mogelijkis ingemeenten metminderdan 10.000inwoners, wil ikdaarom wijzigen doormeteen voorsteltot wijzigingvan deKieswette komen.
Komengemeenten zelfniettoteenoplossing bij integriteitskwesties of
bestuurlijke problemendan is hulpvan buiten hetgemeentebestuur aangewezen.
Erdientdaneen effectiefinstrumentarium ingezette kunnen worden om samen metandere actorendeze problemen opte lossen. Omdathet huidige
instrumentarium ofwel bestuurlijkte lichtis omdatdoorzettingsmachtontbreekt, ofomdathet instrumentariumjuistjuridischheel zwaaris, ga ikde komendetijd onderstaandepunten uitwerken.
a. Versterkingpositiecommissaris vandeKoning
Decommissaris vandeKoning kan - in zijn hoedanigheid als rijksorgaan -een waarnemend burgemeesteraanstellen (artikel 78, eerstelid. Gemeentewet). Als hijeenwaarnemeraansteltineen gemeente methetoog op de daaraanwezige conflicten, geeft hij vaak bestuurlijkdeopdracht meeverbeteringen aante brengen inde bestaande bestuurlijke verhoudingen. Geletop de belangrijke positiedie decommissarisinneemt alsrijksorgaan ende mogelijkheden die hem daarbijter beschikking staan, iseenactieve opstellingvan decommissaris bijde problematiek van gemeenten metaanhoudende bestuurlijke problemenvan groot belang. In datkaderga iknadermethenverkennen ofhetcreëren vaneen wettelijkebasisvoorhetverstrekken van een opdrachtaaneen (waarnemend) burgemeestervoorde bestuurlijke praktijkbehulpzaam kanzijn. Een andere mogelijkheid die ik metdecommissarissen wil nagaan ishet opstellen vaneen beleidskaderwaarin het kunnen gevenvaneenopdracht naderwordtuitgewerkt enwaarin wordt ingegaanop deactiviteitendiede waarnemend burgemeester in hetkadervan die opdrachtkan ontplooien. De mogelijkheid van maatwerk is daarbij het uitgangspunt. Eendergelijk beleidskaderkan ookingaan op het verstrekken van eenopdrachtaan een zittendeburgemeester.
b. Bestuurlijk toezichtterplaatse
Alsaanvulling op hetbestaande instrumentarium ben ikvoornemensom in Nederlandvergelijkbare mogelijkhedente creërenals bestaan in Noordrijn-Westfalen met hetzogenaamde'Unterrichtungsrecht' (bestuurlijk toezichtter plaatse). In Nederland kan detoezichthouder -de ministervan BZKofde provincie -een gemeenteverzoeken inlichtingen te verstrekkenoveral hetgeen degemeente aangaat,ookwel bekend als hetvragen van ambtsbericht(artikel 118Gemeentewet). Detoezichthouderin Noordrijn-Westfalen kanechtermeer danhetvragenvan informatie. Die toezichthouderkan ookdocumenten inzienen vergaderingenvan hetbestuurende volksvertegenwoordiging bijwonen. Diens
Pagina8van10
aanwezigheid kande beraadslagingen positiefbeïnvloeden, terwijl de
bevoegdheidsverdelingin tact blijft. Ditbestuurlijk-juridischemiddel lijktmij van grotetoegevoegde waarde voorhet instrumentarium datwein Nederland kennen.
Vertaaldnaarde Nederlandse situatiezou hetvoorde hand liggeneen dergelijk middel aan de commissarisvande Koning ofeendoor hem aangewezen functionariste geven, zodathij zijn rol bij probleemgemeentenbeterkan vervullen. Datvergteen wettelijkevormgeving; binnen de huidige kaderszijn bijvoorbeeld vergaderingenvan hetcollege immersbesloten en kan eenderde alleenop uitnodigingaanwezig zijn. Ikzal hiertoeeen wetsvoorstel voorbereiden.
Ministerievan
In dezebriefisaan bod gekomendatde burgemeestereenwettelijke
verantwoordelijkheid heeftvoorde bestuurlijke integriteitvandegemeenteen datde commissarisvan de Koning bevoegd is teadviseren en tebemiddelenbij verstoorde bestuurlijkeverhoudingen en integriteitsconflicten. Ookisgesignaleerd daterin de bestuurlijke praktijk commissiesworden ingesteld diehet
gemeentebestuurvanadviesdienen. Iser bijde benoeming vaneen wethouder sprakevaneenconflict in de relatietot deintegriteitvan betrokkene dan komtde vraag op, op welke wijzedatgeschil effectiefkan worden opgelost. Immers, de benoeming vanwethouders iseenautonome bevoegdheid van de raad. In het kadervan hetoplossenvandergelijke conflictsituatiesga ikverkennen ofhet wenselijkiste komen meteenwettelijke regelingwaarineen gezaghebbende commissie naaraanleiding vaneen specifieke kwestie, opverzoek vande burgemeesterofde gemeenteraad, een uitspraak kan doen. Hierbijdenk ik bijvoorbeeldaan hettoekennen van eendergelijke taakaan decommissievoor degeloofsbrievenofaaneeninte stellen bovenlokaleintegriteitscommissie.
Daarbij verken ikookdewenselijkheid om alssluitstukop het lokaal gevoerde proceseenaanvullenderol toete kennen aande commissarisvan de Koning (als rijksorgaan) ofeenroltoetekennen aande ministervan Binnenlandse Zakenen Koninkrijksrelaties, bijvoorbeeld in devormvan hetgevenvan eenbijzondere aanwijzing.
III. Vervolgtraject
Indeze briefis het accentgelegd opde gemeenten. De geschetsteproblematiek kan uiteraard ookspelenop het niveauvan hetprovinciebestuuren het
waterschapsbestuur. Datbetekentdatdevoorgestelde oplossingsrichtingenook voordie besturenaan de ordezijn.
Bij de uitwerking van de indeze briefbeschreven plannen blijvende bestuurlijke partnersbetrokken. Voordegoedeorde meld ikdat hetdaarbij in iedergeval gaat om deVNG, het IPO, de Unievan Waterschappen, hetNederlands
Genootschapvan Burgemeestersen de Kring van commissarissenvande Koning.
Ookde besturenvan politieke partijenzal ikbijde uitwerking betrekken.
Daarnaastgeldt datscreening van ambtenaren raaktaan deonderhavige thematiekenook mijn aandachtheeft.
Pagina9van 10
Ik zal unade zomer informerenoverde uitwerkingvande acties en maatregelen en hetgenoemdeoverleg met betrokkenpartners.
De ministervan binnenlandseZaken en Koninkrijksrelaties,
drs. K.H. Ollongren
Ministerievan BinnenlandseZakenen Koninkrijksrelaties DirectoraatgeneraalBestuur, Ru;mteenWonen
DirectieDemocratieen Bestuur
Kenmerk 2018-0000174508
Pagina10van10