H E T K O N I N K R I J K D E R N E D E R L A N D E N
I N D E T W E E D E W E R E L D O O R L O G
1 9 3 9 - 1 9 4 5
D E E L I 0 a
tweede helft
R I J K S I N S T I T U U T V O O R O O R L O G S D O C U M E N T A T I E
D R . L. D E J O N G
HET KO NINKRIJK DER NEDERLANDEN
IN DE TWEEDE
WERELDOORLOG
D E E L 1 0 a
HET LAATSTE JA AR I
tweede helft
’ S - G R A V E N H A G E /m A R T I N U S N I J H O F F / 1 9 8 0
R I J K S I N S T I T U U T V O O R O O R L O G S D O C U M E N T A T I E A M S T E R D A M
D R U K : S T A A T S D R U K K E R I J - ’ S - G R A V E N H A G E P R I N T E D I N T H E N E T H E R L A N D S
Inhoud
H oofd stu k 8 — ‘ L o n d en ’ arriveert 533
M ilita ir G ezag — eerste perikelen 535
D e B innenland se Strijdkrachten krijgen arrestatie-
bevo egd h eid 552
‘H et M G m oet alles d o e n ’ 567
H oofd stu k 9 — Problem en vo o r het M ilitair G ezag 572
H et apparaat 580
O o rlo gsge b ie d 587
V o ed seln o o d 601
V erd ere transportproblem en / H et energietekort 6 10
G o ed eren teko rt 632
Sociaal-econom isch beleid 640
Z u iv e rin g 648
K ritiek op het M ilita ir G e z ag /T e ru g b lik 672
H oofd stu k 10 — Politiek in het bevrijde Zu iden 688
‘V e rn ie u w in g ’ 692
O nd ernem ers en arbeiders 7 13
D e ‘z u ilen ’ kom en terug 7 18
T e ru g b lik 7 3 1
H oofd stu k 1 1 — Recrutering / D e Stoottroepen 736 O o rlo g svrijw illig e rs en dienstplichtigen 748
D e Stoottroepen 756
H oofdstuk 1 2 — Arrestatiebeleid 770
A rrestatieregelingen in oktober en n o vem b er '44 775 D ecem ber '44, jan u ari '4 5: tw ee m aanden v o l conflicten 784 D e arrestatieregeling v o o r het n og te bevrijden gebied 8 15
H et lot der gedetineerden 820
Eerste T ribunalen 841
Slo t 843
H oofdstuk 13 - R egering en M ilitair G ezag 857
Kruis en de ‘kw artierm akers’ 859
D e strijd om het M ilita ir G ezag in Londen 883
Reacties 894
S lo t 899
H oofdstuk 14 — V al van het tw eede kabinet-
Gerbrandy 908
D e k o n in gin zoekt bon dgen oten 9 12
Positie van prins Bernhard 925
Een regelin g v o o r het noodparlem ent? 928
H et kabinet biedt ontslag aan 945
H oofdstuk 1 $ — Het derde kabinet-G erbrandy 966
G erb rand y zet B u rger uit het kabinet 968
D e d elegatie uit het b evrijd e Z u id en 985
W ie w o rd t form ateur? 992
Form atie 1002
R e ac tie s/B e o o rd e lin g 10 16
D e k o n in gin in het Z u id en 1028
A ctiviteit van het n ieu w e kabinet 103 2
Datum lijst 1039
B ijlage: H et tw eede en het derde kabin et-G erbrandy 1045
Lijst van illustraties 1047
Lijst van kaarten 10 5 1
Lijst van afkortingen, gebruikt in de voetnoten 1053
Register 1055
i s b n 90 2 4 7 90 43 3
H O O F D S T U K 8
‘Londen’ arriveert
Zoals uit de vo rig e h oofdstukken bleek, deed de o n tw ik k elin g van de gevechten in de m aanden septem ber, oktober en n o vem b er '44 een situatie ontstaan die noch de b e vo lk in g in bezet gebied noch de regering te Londen had vo o rzien : m en had verw acht dat N ed erland als één geheel zou w o rd en bevrijd als g e v o lg van G eallieerd e acties w e lk e niet m eer dan enkele dagen, w ellich t w eken , in beslag zouden nem en — in plaats daarvan w erd m aar één provincie v rijw e l geheel bevrijd : N o o rd -B rab an t (de Duitsers handhaafden zich in hun bru ggehoofd bij het C apelse Veer), w erd en tw ee provincies grotendeels b evrijd : Zeeland en L im b u rg (van Zeeland b le e f Sch o uw en bezet en van Lim burg het noorden en m id den beoosten de M aas) en van één p rovincie: G elderland, hadden de D uitsers slechts een klein , zij het belangrijk gedeelte m oeten prijsgeven (het Land van M aas en W aal en het R ijk van N ijm egen ). Z e ve n m iljo e n N ed erlan ders b leven on der D uitse bezetting leven , tw ee m iljo en w aren van die bezetting verlost.
W at nadien in dat bevrijd e Z u id en is gebeurd, verd ien t nauw keurig te w o rd en beschreven, niet alleen om dat zich in de on tw ikk elin gen daar veel aftekende w at zich in '45 in het b evrijd e N o o rd en zou herhalen, maar o o k om dat die on tw ikk elin gen er in belangrijke m ate toe b ijd roe
gen dat het in ju li '4 1 gevo rm d e tw eed e k abinet-G erbran d y ten val kw am en op gevo lgd w erd d o o r het derde kabin et-G erbrandy, w aarin van de tw a a lf m inisterzetels niet m in d er dan zeven w erd en in g en o m en d oor personen die uit bevrijd gebied afkom stig waren.
H o e lagen fo rm eel de gezagsverhoudingen in dat b evrijd e geb ied ? Krachtens de overeenkom sten d ie de N ed erland se regering in m ei '44 m et de V eren ig d e Staten en Engeland had gesloten, w erd het hoogste gezag uitgeoefend d oo r generaal E isen h o w er als Supreme Commander A llied Expeditionary Forces. E isen h o w er o efen d e dat gezag uiteraard niet p ersoonlijk uit — nam ens hem trad een tot zijn h oo fd k w artier ( Supreme Headquarters A llied Expeditionary Forces) behorende m issie op: de Shaef- Mission, d ie uitein d elijk uit ca. honderd officieren bestond: ca. zestig B ritten en ca. veertig A m erikanen. D ie Shaef-Mission kende afd elingen op de gebied en van m arine, leger en luchtm acht maar de belangrijkste
afd elin g w as d ie v o o r C iu il Affairs; taak van die afd elin g w as het, d oor m aatregelen op bestuursgebied de G eallieerd e m ilitaire operaties zoveel m o g e lijk te bevord eren: m en m oest v ó ó r alles onrust vo orko m en . D it vergd e bijvo orb eeld dat de b e vo lk in g in het b evrijd e Z u id en vo ld o en d e te eten kreeg. In de periode van ‘ M arket-G arden' w erd de Shaef-Mission aan het h oo fd k w artier van de 2 is t A rm y Group to egevoegd — het duurde nogal lang, nl. tot eind decem ber, voordat besloten w erd , haar w eer rechtstreeks on der Sh a ef te laten ressorteren. H o o fd van de Missioti was aanvan kelijk de Britse M ajor-G eneral J. K. E d w ard s1, een m an van w ie w e in ig le id in g u itgin g en die naar het oo rd eel van de N ederlandse autoriteiten die m et hem te m aken kregen, in o n vo ld o en d e m ate opkw am v o o r de N ed erlan d se belangen — ‘ General Edwards', zo dicteerde eind n o vem b er '44 m inister de B o o y als dagboekaantekening aan zijn secre
taresse, ‘ although I believe o f good will, lacks brains and energy to be o f much use.’2 Edw ards w erd begin '45 vervangen d o o r M ajor-G eneral J. G. W . C lark die aanzien lijk com petenter was.
M et de m issie m oest niet alleen het N ed erlan d se M ilita ir G ezag sam enw erken m aar oo k prins Bernhard in zijn functie van B evelh eb ber der N ed erlan d se Strijdkrachten. H ad de prins v o o r de in het Zu id en gevo rm d e, on der hem ressorterende Binnenlandse Strijdkrachten wapens en andere uitrustingsstukken nodig, dan diende hij deze bij de Shaef- Mission, d.w.z. bij de aparte ‘leger’-afd elin g w e lk e zich m et de aangele
genheden van de B S bezigh ield , aan te vrag en ; ‘dat w aren dus’, zo verteld e de naaste m ed ew erker van de prins in alle B S-zak en , m ajoo r (later overste) mr. Ch. H. J . F. van H outen aan de E nquêtecom m issie,
‘degenen d ie van hogerhand’ (d.w.z. van E isen how er, van diens ch ef-staf B ed e ll Sm ith en van het Special Forces Headquarters) ‘b evel kregen, ons m et dit o f dat te helpen, maar dan vaak z e lf uitm aakten dat zij het toch m aar niet zouden d oen’ (een tegen w erkin g w e lk e de in stem m in g had van M on tgo m ery). ‘D aarm ee hadden w ij telkens de grootste m o eilijk heden.’3
Een geh eel ander oord eel o ver de Shaef-Mission vin d t m en neergelegd
1 Edwards w erd terzijde gestaan door een Deputy-Head en een Assistant-Head; die laatste functie w erd bekleed door Colonel Ch. C . Blizard — dezelfde die zich in de periode m aart-augustus '4 2 als hoofd van de Dutch Section van S O E in het kader van het Englandspiel had laten bedriegen door de Duitsers. Blizard was nadien hoofd van de Italian Section van S O E gew orden; hij was in de lente van '4 4 aan Edwards’ staf toegevoegd. 2 D e B o o y: ‘ D agboek’ , 30 nov. 1944. 3 Getuige Ch. H. J. F. van Houten, Enq., dl. VII c, p. 250.
D E ‘ S H A E F - M I S S I O N ’
in de d oo r het A fw ikk elin gsb u reau M ilita ir G ezag sam engestelde, in '48 verschenen geschiedenis van het M ilita ir Gezag, vo lgen s w e lk e de be
trokken G eallieerd e officieren ‘zich letterlijk dag en nacht ter beschikking (hebben) gesteld om daar te interven iëren w aar het n o d ig w as; dank zij hun on volprezen m ed ew erkin g zijn bronnen aangeboord, w elk e de econom ische toestand van N ed erland na de katastrofale bezetting aan
zien lijk hebben verbeterd.’ 1 M en kan hieruit afleiden dat het M ilitair G ezag, al w aren er dan o o k aan vankelijk klachten over generaal Edwards, bij de Shaef-Mission niet de m oeilijkh eden on dervond w e lk e prins B ern - hard zoveel last bezorgden. Kruis, de ch ef-sta f M ilitair G ezag, w as niet alleen o ver C lark maar oo k o ver het h o o fd van de C iuil A ffairs-afdeling van de Mission, Brigadier A. de C azen ove, zeer te spreken. Eén keer vo er hij tegen de C azen ove uit — ‘ Listen, general’, antw oord de deze, 'you should never bully a British officer.’ ‘D at heb ik m ij ter harte ge n o m e n ’ , vertelde Kruis ons in ’ jó .2
Z o w eken dus de gezagsverhou d ingen in het bevrijde Z u id en ver a f van de norm ale N ederlandse. A ls het er op aankw am , d.w.z. bij conflicten (zij deden zich niet vaak voor), was S h a ef de baas. S h a ef g a f dan zijn d irectieven aan het M ilita ir G ezag h etw elk m en zien m oet als een orgaan z o w e l van S h a ef z h van de N ed erland se regering. H et M ilita ir G ezag was boven de gem eentelijke en provinciale besturen geplaatst. O ptredend nam ens de regering bestuurde het M ilitair G ezag de b evrijd e delen des lands — in d iezelfd e delen w as prins Bernhard w erkzaam als B evelh eb b er der N ed erland se Strijdkrachten.
Z o w e l o ver de activiteiten van het M ilita ir G ezag als o v er d ie van de prins hebben w ij ve e l te schrijven, zulks in aparte h oofdstukken, maar het is w en selijk, die activiteiten in de allereerste w eken in één h oofdstuk te behandelen, m et nam e om dat èn het M ilita ir G ezag èn de prins toen nagenoeg o n m id d ellijk m et vo lk o m e n onverw achte problem en w erd en geconfronteerd.
M ilitair Gezag — eerste perikelen
D e ontstaansgeschiedenis van het M ilitair G ezag hebben w ij in deel 9 w eergegeven . D aarin deden w ij uitkom en dat bij de oprichting van het
1 Afwikkelingsbureau M ilitair Gezag: Overzicht der u/erkzaamheden van het Militair Gezag gedurende de Bijzondere Staat van Beleg, 14 september 19 4 4 -4 tn&art 19 4 6 (1948), p. 40. Verder aan te halen als: Overzicht M G . 2 H. J. Kruis, 14 maart 1956.
M ilitair G ezag bij het k abin et-G erbran d y en bij de kon in gin tw ee m o tieven een rol speelden: de beduchtheid dat N ed erland , als m en van regeringszijde niet een eigen m ilitair bestuursapparaat zou vo rm en , ten tijde van en on m id d ellijk na de b evrijd in g geheel d oo r de G eallieerden zou w o rd en bestuurd, en de vrees dat het bij die bevrijd in g tot extrem is
tische w o elin g en zou kom en, w ellich t van w anh op ige N S B ’ers, w ellich t van lin k s-revo lu tion aire elem enten. O m dat alles te vo o rk o m en zou N ed erlan d bij en na de bevrijd in g in een speciale rechtstoestand kom en te verkeren : de B ijzondere Staat van B eleg, en in die rechtstoestand zou het M ilita ir G ezag vérgaande bevo egd h eden hebben: het m ocht aan w ij
zingen geven aan de burgerlijke gezagsorganen; algem een verbind end e voorsch riften (‘vero rd en in gen ’) opleggen aan de bu rgerij; preventieve censuur u itoefen en ; het post-, te le fo o n - en telegraafgeheim opheffen (behalve v o o r stukken, afkom stig van o f bestem d v o o r leden van het k o n in k lijk huis, de m inisters en de h oge colleges van staat); vergad e
ringen, behoudens ‘w erk elijke openbare god sd ien sto efen in g en ’, en op
tochten verb ied en ; w erkkrachten vo rd eren ; n iet-m ilitairen in m ilitaire dienst roepen; personen een verblijfplaats opleggen dan w e l in bew aring stellen ; geb o u w en o f w o n in gen sluiten; goederen vorderen o f in beslag n em en ; en, tenslotte, overal huiszoeking doen. A l d ie bevoegd h eden w erd en in ju n i '44 aan de ch ef-sta f M ilita ir G ezag toegekend. W ie die hoogst veran tw oo rd elijk e functie zou gaan bekleden, stond, gelijk in h oo fd stu k 3 verm eld , toen n og niet vast — pas begin septem ber '44 o v erw o n k o n in gin W ilh elm in a haar bezw aren tegen de b en oem in g van gen eraal-m ajoo r Kruis.
H et zou deze en zijn officieren niet aan w erk ontbreken ! Dat vlo eid e al uit de regelin g van de bijzondere staat van beleg vo ort m aar m en dient in het o o g te houden dat de aan het M ilita ir G ezag verleen de b evo eg d heden niet alleen die w aren w e lk e in het w etsbeslu it inzake die b ijzon dere rechtstoestand waren op gesom d ; het M ilitair G ezag w as óó k be
vo eg d in te grijpen krachtens een groo t aantal andere w etsbeslu iten w aarvan bij gebleken noodzaak (en die noodzaak bestond in de herfst van '44) de eerste toepassing d o o r de regering aan het M ilita ir G ezag was opgedragen. H et m ocht bijvo orb eeld krachtens het Z u iverin gsb eslu it bestuursfunctionarissen, functionarissen van de p olitie en docenten van instellin gen van openbaar o n derw ijs ‘staken’ (de ‘gestaakten’ m oesten hun arbeid neerleggen m aar beh ielden hun salaris) dan w e l ‘schorsen’
(dan w erd het salaris van de betrokkenen vervan gen d o o r een bedrag v o o r hun n ood zakelijk leven sonderhoud) - het m ocht voorts, krachtens het w etsb eslu it-T ijd elijke vo o rzien in g bestuur provincies en gem eenten,
D E S T A F M I L I T A I R G E Z A G
w aarnem end e burgem eesters ben oem en (w aarnem ende w eth ou ders zou
den uitsluitend benoem d w o rd en d oo r de com m issarissen der koningin) en als naar het oord eel van het M ilitair G ezag de com m issarissen der k on in gin o f de provinciale gedeputeerden niet vo ld e d e n (in beginsel zouden op de bestuursposten diegenen terugkeren die op 10 m ei '40 in functie w aren gew eest), dan zou het w aarnem ers m ogen vo orstellen die dan bij k o n in k lijk besluit zouden w o rd en benoem d.
D e staf M ilita ir G ezag bestond in de zom er van '44 uit h o n d erd vijf- en -zeven tig officieren en bijna zeshonderd onderofficieren en m inderen.
D ie sterkte w as officieel aanvaard d oo r het Britse War Office, hetgeen betekende dat de staf op het C o n tin en t alles zou krijgen w at hij nodig had om te kunnen functioneren: rantsoenen, huisvestin g, enig transport- m aterieel. D e staf was in ged eeld in een stafbureau, een secretariaat, een bureau repatriëring (bestem d om d iegen en die d oo r het buiten het M ilitair G ezag staande R egeringscom m issariaat v o o r de R epatriëring naar N ed erlan d w aren teruggebracht, op te vangen en naar hun w oonplaatsen te vervoeren ), een bureau grensbew aking, en tw a a lf z.g. secties: b in nen
landse zaken, arbeidszaken, ju rid isch e zaken, politie, b randw eer en lucht
bescherm ing, financiën, econom ische zaken, aanvoer en transport, v o lk s
gezondh eid, openbare w erken, radio- en lijn verb in d in gen , voorlichting, en P T T -exp loitatie. M en ziet: een groot deel van het in Lon den opge
b o u w d e departem entale apparaat w erd , zij het m et afw ijk in gen , in de staf M ilitair G ezag als het w are w eerspiegeld — die staf w as dan o o k bedoeld als voorpost van de regering. Z ij, de regering, had het M ilita ir G ezag in het leven geroepen, het w as fo rm eel aan haar ondergeschikt, zulks even w e l m et dien verstande dat andere m inisters dan de m inister van oo rlo g hun opdrachten aan het M ilita ir G ezag via d ie m inister m oesten geven en dat opdrachten van algem en e aard, ‘aan w ijzin gen ’, alleen gegeven konden w o rd en bij k on in klijk besluit; v o o r elk van d ie ‘aan w ijzin gen ’ was dus m ed ew erkin g van de kon in gin nodig.
In hoofd stu k 5 verm eld d en w ij dat al v ó ó r de b evrijd in g van M aastricht (14 septem ber) een deel van de staf M ilitair G ezag in Brussel was aangekom en en dat de m ilitaire com m issaris v o o r Lim burg, m ajo o r mr.
C. W . A. Schürm ann, in M aastricht m eteen al had m oeten ingrijpen om te vo o rk o m en dat de districtscom m andant van de O D het d oo r de O D vo orb ereid e m ilitair gezag zou gaan uitoefenen. W ij verm eld d en voorts dat generaal K ruis op 12 septem ber niet m in der dan 29 verord en ingen ondertekende die w ereld k u n d ig gem aakt m oesten w o rd en in een alsnog te drukken Publicatieblad van het M ilitair Gezag-, die vero rd en in gen regel
den, schreven w ij, een groot aantal aspecten van het leven in N ederland,
zodra het geh eel o f ged eeltelijk zou zijn b evrijd : burgerlijke diensten konden gevo rd erd w o rd en , bew aringskam pen m oesten w o rd en in g e
richt, een a vo n d k lo k k on w o rd en ingesteld, particulieren m oesten hun wapens in leveren , m en m ocht geen valse geruchten verspreiden, v o o r openbare vergad erin gen (en optochten) m oest zeven dagen tevoren v e rlo f w o rd en gevraagd, berichtenverkeer m et het buitenland m ocht alleen via de P T T plaatsvinden (en zou dus gecensureerd kunnen w ord en), er kw am één politie, de procureurs-generaal bij de gerechtshoven kregen hun b evo egd h ed en als fungerend directeur van p olitie terug, vreem d elin gen kw am en on der politietoezicht te staan, in het grensgebied zou m en voortaan pasjes n o d ig hebben, de in bezet N ed erlan d geld en d e regelin gen op het gebied van de prijsbeheersing w erd en gehandhaafd, het M ilita ir G ezag zou n ieu w e distributiebescheiden uitgeven, enzovoort, enzovoort.
Z o w as alles gedetailleerd, w ij zouden haast zeggen: m et N ed erland se zin v o o r adm inistratieve perfectie, geregeld — geregeld niet alleen in die eerste bijna dertig vero rd en in gen van het M ilitair G ezag m aar o o k in de ruim tachtig v ó ó r 17 septem ber 1944 vastgestelde ‘teru gkeer’-w etsb eslu i- ten van de regering. A lle e n : w ie in bevrijd gebied kenden d ie vero rd e
n in gen en w etsbeslu iten ? Ja , d e officieren van het M ilita ir G ezag hadden er w e et van (het belangrijkste w as w eergegeven in een Handboek M ilitair Gezag, dat in een beperkt aantal exem plaren w as gedrukt), m aar verder v rijw e l niem and. Zeker, in de eerste w eken van septem ber '44 w erd de inhoud van belangrijke w etsbeslu iten als het besluit op de B ijzon dere Staat van B eleg, het T ijd elijk persbesluit en de besluiten die de inrichting van T ribun alen en B ijzo n dere G erechtshoven regelden, d o o r R adio O ran je w eergegeven m aar dat geschiedde in een periode w aarin de aandacht van de luisteraars in de allereerste plaats gericht w as op het oo rlo gsverlo o p en niet op die bestuursregelingen. T ro u w en s, de radio w as niet een geschikt m ed iu m om er een zo gecom pliceerde m aterie in uiteen te zetten; enkele hoofdpunten w erd en verm eld en daar b le e f het bij. A nders dan in norm ale tijden w aren die regelingen niet in het openbaar aan de orde gesteld en behandeld: niet aan de Staten-G eneraal v o o rgelegd , niet sam engevat en van com m entaar vo o rzien in de pers, niet besproken in de T w e e d e en Eerste Kam er, niet in hun uitein delijke v o rm w e erge ge ven in de dagbladen. U it dit m anco vlo eid e vo o rt dat m en in het b evrijd e Z u id en in gezagsverhoudingen en on der bestuursregelin
gen kw am te leven die v o o r de burgerij volstrekt ondoorzichtig waren
— een situatie d ie als g e v o lg van het papiergebrek (de kranten konden dus o o k m aar w e in ig inform atie geven) n o g lange tijd na de bevrijd in g van
O N D O O R Z I C H T I G B E S T U U R
het geh ele land zou b lijven bestaan. N atuürlijk, de m eeste m ensen plegen d ie gezagsverhoud in gen en bestuursregelingen te aanvaarden als een gegeven feit, als een nu eenm aal aanw ezig kader w aarin zij hun persoon
lijk bestaan zo goed m o gelijk trachten in te richten, maar bij d iegenen d ie p olitiek geïnteresseerd zijn, ligt het anders: zij w ille n die verh o u d in gen overzien en die regelingen kennen, niet globaal maar nauw keurig, en dat laatste is bepaald n ood zakelijk v o o r allen die in hun w e rk recht
streeks m et d ie verh ou din gen en regelingen te m aken krijgen.
H et zou bij uitstek nuttig zijn gew eest indien het M ilita ir G ezag uit Londen enkele duizenden exem plaren had kunnen m een em en van die num m ers van het Staatsblad w aarin de belangrijkste ‘teru gkeer’-w etsb e- sluiten w aren afgedrukt, m aar van de num m ers die de beslu iten inhielden w e lk e in de laatste m aanden van '43 en de eerste van '44 w aren vastgesteld (het besluit op de bijzondere staat van beleg, de v ie r besluiten die de bijzondere rechtspleging regelden, en het Z u iverin gsb esluit), w aren geen extra-exem p laren gedrukt en andere belangrijke besluiten, zoals het T ijd elijk persbesluit, het besluit T ijd elijk e vo o rzien in g bestuur provincies en gem eenten, het besluit O pheffing bezettingsm aatregelen en het T ri- bunaalbesluit, w erd en pas in septem ber vastgesteld — het duurde toen geruim e tijd voordat m en in Engeland de beschikking had o ver de gedrukte exem plaren van het Staatsblad, d.w.z. o v er het gebru ikelijke aantal. Daarbij m erken w ij n og op dat de regering w enste dat aan het besluit T ijd elijk e vo o rzien in g bestuur provincies en gem eenten geen algem en e bekendheid zou w o rd en g e g e ve n ; g e lijk al verm eld , hield dat besluit in, dat de provinciale en gem eentelijke besturen in beginsel in hun ‘ou de’ sam enstelling (de sam enstelling van 10 m ei '40) zouden terugkeren — gevreesd w erd dat de bezetter, als tot hem d oo rd ro n g dat dat de regelin g was die in het bevrijd e Z u id en w erd toegepast, de naoorlogse ontreddering zou vergroten d o o r uit het n o g bezette N o o rd en al diegenen w e g te vo eren d ie bij de bevrijd in g w e er als p rovinciale o f gem eentelijke bestuurders zouden optreden. D ie vrees leefd e vo oral bij k on in gin W ilh elm in a en prem ier G erbran d y; beiden zagen D uitsland als een volstrekt d u ivelse macht, beiden hadden de o vertu igin g dat van een d uivelse m acht uitsluitend d u ivelse streken te verw achten w aren. Vandaar die geh eim h ou d in g — m aar w at niet geh eim w erd geh oud en, w as daarom nog niet bekend.
M ed io oktober '44, toen E in d h oven een m aand was b evrijd , consta
teerde de procureur-generaal bij het Bossche gerechtshof, mr. E. L. M . H.
baron Speyart van W oerden, die zich (D en Bosch w as n og niet bevrijd) naar E in d h oven had begeven o.m. om contact op te nem en m et de zich
daar b evin d en d e w aarnem end com m issaris der k on in gin in N o o rd - Brabant, jh r. mr. J. T. M . Sm its van O yen , dat in de hele stad, zo verteld e hij aan de Enquêtecom m issie,
‘ slechts één Handboek (w as) en m et dat Handboek w erk te de ge h e le staf van de m ilitaire com m issaris van Brabant die in E in d h o ve n was. D e heer Sm its van O y e n liet het halen als hij het n o d ig had, en ik liet het halen w a n n e er ik het n o d ig had.
M e n had in d ie m aand geen kans gezien het te laten v e rm e n ig v u ld ig e n . H et w a s dan o o k hopeloos en op een g e g e ve n m o m e n t heb ik gevraagd o f ik de g e
m eentesecretarie een w e e k e n d in b e w e g in g m o ch t zetten en toen hadden w ij
’ s m aand agsm orgens een h o n derd exem plaren.’ 1
‘ Iem and d ie het niet heeft m eegem aakt, kan zich niet voorstellen, w e lk e p rim itieve toestanden er op dit punt w aren ’, aldus dr. L. J. M . B eel, h oofdam b ten aar van de gem eente Eindh oven. ‘Ik herinner m ij nog leven d ig dat ik uitein d elijk een reeks overdrukken van Staatsbladen heb gekregen d ie gecyclostyleerd w aren op de gem eentesecretarie van E in d h o v e n ’ (in het Handboek was de inhoud van een aantal Staatsbladen w e erge ge ven — B eel w as dus een van de gelu kkigen gew eest die een van de honderd kopieën had gekregen w e lk e Speyart van W o erd en had laten vervaardigen). ‘W anneer m en er erg achterheen zat, kon m en na veel m oeite w e l eens w at los krijgen.’2 D e in E in d h oven tot stand gekom en Fabrikantenkring richtte op 13 n o vem b er een b rie f tot de m inisterraad en tot generaal K ruis3 w aarin o.m. gezegd w erd :
‘ D e o rig in ele Staatsbladen, Staatscouranten en Publicatiebladen zijn in het geheel niet verkrijgbaar, terw ijl in afschrift o o k slechts een gedeelte beschikbaar is. Z e lfs zijn er versch illen d e zeer belan grijke besluiten en ve ro rd en in g en w e lk e zelfs in afschrift niet verkrijgbaar zijn . . . O m enkele vo o rb ee ld e n te n o em en die het b ed rijfsleven n a u w raken: het B u ite n g e w o o n besluit arbeid sverh o u d in gen en het B u ite n g e w o o n besluit ve re n ig in g e n van w erk g evers en w erk n em ers zijn prak
tisch niet ve rk rijg b a a r’ —
het eerste van die tw ee besluiten bepaalde o.m. dat elke veran d ering in de arbeidsvoorw aarden (loo n sverh ogin g bijvoorb eeld ) d o o r een rijksbe
m iddelaar m oest w o rd en goedgekeurd, het tw eede dat de vo o ro o rlo g se vakcentrales en centrales van w erkgevers w e lk e d oo r de bezetter waren opgeheven, w e e r w erd en toegelaten. Belangrijke regelin gen o o k vo o r
1 Getuige E. L. M . H. Speyart van W oerden, Enq., dl. V c, p. 574. 2 Getuige L. J. M . Beel, a.v., p. 103. 3 Exemplaar in D oc II-1049, a-4.
O N D O O R Z I C H T I G B E S T U U R
fabrikanten! M aar zij kenden ze niet en het duurde tw ee w ek en voordat hun klacht Lon den bereikte (op de trage en gebrekkige verb in d in gen kom en w ij n og terug).
In maart '45, toen onder het M ilitair G ezag al sinds n o vem b er '44 een Centraal Transportbureau functioneerde, m erkte een officier van de staf M ilitair G ezag die bij het bureau op inspectiebezoek w as gew eest, in zijn rapport ‘geh eel terzijde’ op,
‘dat bij het hele Centraal Transportbureau nog niemand ooit van het bestaan o f de inhoud van het Besluit bezettingsmaatregelen had gehoord, zodat nu al maanden lang rustig wordt doorgewerkt op basis van ingetrokken o f geschorste regelingen. Het schijnt dat dit niet alleen hier geschiedt, doch dat ook verschei
dene andere instanties zich hieraan schuldig maken. Het ware wellicht wenselijk, aan de inhoud van het Besluit bezettingsmaatregelen grotere bekendheid te geven’ 1 —
dat besluit, vastgesteld op 17 septem ber '44, som de 6 1 in bezet N ed erland afgek on d igd e vero rd en in gen op w e lk e ‘geacht (w erden) n im m er van kracht te zijn gew eest’, 423 w e lk e buiten w erk in g traden, en 284 (h o o fd zakelijk regelingen op econom isch gebied) w e lk e ‘v o o rlo p ig gehand
haafd’ w erden. G een een vou d ige m aterie! N een , maar als de overh eid s
organen al niet w isten waaraan zij zich te houden hadden, hoe kon de burgerij dat dan w e te n ? H et was w e l on verm ijd elijk dat de on doorzich tigheid van het beleid z o w e l van de regering als van het M ilitair G ezag er toe bij d roeg dat velen het g e vo el kregen, m et een ruim e mate van w ille k e u r te w o rd en bestuurd. E igen lijk stond v o o r de burgerij m aar één d in g vast: het M ilitair G ezag was de baas.
★
Dat de regering het gezag on der de bijzondere staat van b eleg v o lle d ig en e x clu sie f had toevertrou w d aan uit L on den kom en d e functionarissen, was een bittere teleurstelling m et nam e v o o r de com m andanten van de O rdedienst d ie er, con form de aanw ijzingen w e lk e S ix van '42 a f had doen uitgaan, op rekenden dat z ij m et de u itoefen in g van het m ilitair gezag zouden w o rd en belast en die op grond daarvan tal van vo o rb erei
1 ‘ Reisverslag van luitenant Laverge’ , 12 maart 19 45 (M G , Staf, Sectie II, 1216).
den de m aatregelen hadden getroffen. Z ek er, in verscheidene Londense rad iouitzendingen was o v er het in Engeland opgerichte M ilita ir G ezag gesproken m aar w at dat precies inh ield, was niet d u id elijk en o f het op d e dag der bevrijd in g aanw ezig zou zijn, leek onzeker. D at de regering v o o r de O D geen andere taak zag w e gge leg d dan ten dienste van het M ilita ir G ezag als een soort hulppolitie te fungeren, w as tot de gew es
telijke com m andanten bepaald niet doorgedrongen. D e laatste stukken w e lk e zij van S ix hadden ontvangen, w aren de versies van de ‘A lgem en e B ek en d m akin g’ n o .i, no.2 en no.3 gew eest die hij op m aandag 4 septem ber in o v erleg m et de V ertrouw en sm ann en had opgesteld; daarin stond, zoals w ij in hoofd stuk 4 verm eld d en , dat ‘de p olitie en de O rdedienst (O D ) m et u itsluiting van elke andere organisatie d oo r de regering zijn aangew ezen, het bevo egd gezag bij de h andhaving van orde en rust bij te staan’, en w erd voorts een lange reeks m aatregelen opgesom d d ie m en ter plaatse zou m oeten nem en. D ie drie bekendm akingen zouden, had S ix (conform zijn afspraak m et de V ertrouw ensm annen) doen w eten, afgek o n d ig d m oeten w o rd en d o o r tw ee autoriteiten sam en : de betrokken com m issaris der kon in gin en de betrokken gew estelijk e o f districtscom m andant van de O D .
W at w erd nu in die bekendm akingen m et de term ‘het b evo egd gezag’
b ed o eld ? G e g e ve n de onzekerheid w e lk e daags v o o r D o lle D in sdag heerste, hadden de V ertrouw en sm annen en S ix dat in het m id d en gelaten.
M isschien zou de regering w e l eerder ter plekke zijn dan het M ilitair Gezag, m isschien zou m en in eerste instantie m et G eallieerd e autoriteiten te m aken krijgen. H oe dat zij, de drie bekendm akingen hadden de gew estelijk e en districtscom m andanten van de O D slechts gesterkt in hun overtu igin g dat zij ten tijde van de bevrijd in g een hoogst belangrijke taak zouden hebben: bijstand verlen en aan het ‘ bevo egd gezag’ — dat kon m en interpreteren als: z e lf het m ilitair gezag uitoefenen ten dienste van dat ‘b evo egd gezag’.
N iets daarvan. D e m ilitaire com m issarissen van het M ilita ir G ezag vo lgd en de G eallieerd e strijdkrachten op de vo et en overal w aar zij verschenen, maakten zij het de O D -co m m an d an ten d u id elijk dat dezen geen enkele vo rm van openbaar gezag hadden uit te oefenen. In M aas
tricht w erd en de aanplakbiljetten van de O D verw ijd erd , in E ind h oven geschiedde hetzelfde. In laatstgenoem de stad had de O D -co m m an d an t, kapitein mr. W . J . van D ijk, in sam enw erking m et de douanedienst en de m arechaussee een korps van ca. zevenhonderd grensbew akers gevo rm d en o n geveer duizend m an stoottroepen bijeengebracht (kader en m an
schappen w aren h oo fd zakelijk afkom stig uit de in n o vem b er ’ i8 g e vo rm -
P O S I T I E V A N D E O R D E D I E N S T
de B ijzo n dere V rijw illig e Landstorm ) — van D ijk kreeg eve n w el, gelijk reeds verm eld , van de m ilitaire com m issaris, m ajoo r VerhoefF, te horen dat het M ilitair G ezag z è lf v o o r de grensbew akin g zou gaan zorgen en dat hij zijn zes com pagnieën stoottroepen maar aan het X X X th Corps ter beschikking m oest stellen. D at laatste deed hij en die com pagnieën w erd en na interventie van prins Bernhard (M o n tgo m ery had er geen belan gstelling voor) d o o r H orrocks aanvaard, maar, aldus van D ijks w aarnem end com m andant, ir. G. H. Thai Larsen1 : ‘een w e ek later w as de b ew apen ing n og maar één ge w e er o f karabijn per drie m an’ en ‘m et de m unitie w as het evenzo gesteld.’ 2 V oorts w aren van D ijk en Thai Larsen bij uitstek gegriefd w egen s het feit dat m ajoo r V erhoefF geen enkele O D ’er aan zijn staf to evoegd e en dat zij o o k nim m er om advies w erden gevraagd — de p ersoonlijke tussenkom st van generaal K ruis was n o d ig om te bereiken dat na en ige tijd m et allerlei vo orb ereid in gen w e lk e in O D -v erb a n d w aren getroffen, w è l rekening w erd geh ouden en dat b o ven d ien de belangrijkste O D -fu n ction arissen bin nen het M ilitair G ezag bepaalde taken kregen.
D e m ilitaire com m issaris v o o r N oo rd -B rab an t, lu iten an t-k o lo n el ir.
J. B. G. M . ridder de van der Schueren, pakte de zaak verstandiger aan dan m ajoo r VerhoefF. H ij luisterde naar de klachten van kapitein van D ijk en toen hij zich eind oktober in D en Bosch vestigde, nam hij het grootste deel van de staf van het g e w e st-D en Bosch van de O D in zijn eigen staf op. W el was het een grote teleurstelling v o o r de gew estelijk e com m an
dant van de O D , gen eraal-m ajoo r A. A. van N ijnatten (in de M eid agen van '40 com m andant van het lild e legerkorps), dat hij niet z e lf het m ilitair gezag kreeg uit te oefen en m aar hij schikte zich. T o en K ruis o n m id d ellijk na de b evrijd in g D en Bosch bezocht, tr o f hij, zo verteld e hij later, ‘beide h eren’ (de van der Schueren en van N ijnatten) ‘in pais en vred e aan, waarbij generaal van N ijnatten zich beschikbaar had gesteld om alle hulp te b lijven geven .’3 N u , die ‘pais en v red e ’ m oet m en m et een korrel zout nem en, w ant van N ijnatten gin g zo spoedig hem dat m o g e lijk w as zijn beklag doen bij prins B ernhard; bij deze bereikte hij niets.4
1 G. H. Thai Larsen: ‘D e geschiedenis der O D vo o r gewest 1 8 ’, p. 17. 2 In de o m geving van Eindhoven hebben de stoottroepen van de O D aanvankelijk de flanken van het X X X th Corps helpen dekken; eind oktober werden zij bovendien ingeschakeld bij het afslaan van de Duitse tankstoot via de Peel. 3 Getuige H. J. Kruis, Enq., dl. V c, p. 700. 4 Nadien, aldus van Houten, was van Nijnatten ‘ zeer w e in ig te spreken over de prins en zijn m edewerkers . . . Hij stond heel gauw klaar m et het w oord ‘amateur’ en dergelijke dingen meer.’ (getuige Ch. H. J. F. van Houten, a.v., dl. VIII c, p. 7 4 1)
Inderdaad, hier en daar trad de prins n og strakker tegen de O D op dan het M ilitair G ezag. Dat w as m et nam e het geval in Z u id -L im b u rg . M a jo o r Schürm ann w as er hier na lange en m o eilijk e besprekingen in geslaagd, een regelin g te treffen waarbij de O D en andere verzetsorganisaties (maar niet de in m id d els gevo rm d e Stoottroepen van de B S d ie aanvankelijk m erendeels uit K P ’ers en d oo r de K P gerecruteerden bestonden) g e lei
d elijk geliq u id eerd zouden w o rd en nadat zij hun w erkzaam heden ‘zoals ordonnansdiensten, hulpverlen ing aan geëvacueerden, hulp bij transport, vo ed se lvo o rz ie n in g enz.’ (w ein ig spectaculair w erk) hadden afgerond, toen p lotseling (29 septem ber) een b evel van de prins bin nenkw am dat de O D o n m id d ellijk m oest w o rd en ontbonden — b evel dat de K P ’ers haastig en m et graagte in kringen van illegale w erkers doorgaven. H et bevel, aldus Schürm ann in zijn derde w eekverslag,
‘verwekte zeer grote ongerustheid vooral in de Mijnstreek, omdat men aldaar het b e v e l. . . aldus opvatte dat de KP de O D zou ontwapenen. Aangezien de O D in Zuid-Limburg is aan te merken als het ordelievend en het intellectueel element en de KP als de partij der jeugdige waaghalzen (met welke term allerminst een miskenning is bedoeld van de grote verdiensten der KP-leden), liet het zich dus aanzien dat alle wapenen en daarmee alle macht zouden worden gelegd in handen van een avontuurlijke organisatie.’1
O o k de A m erikaanse C iv il Affairs-officieren m aakten bezw aar tegen het b evel van de prins. K ruis bem oeid e zich p ersoonlijk m et deze g e v o e lige aangelegenheid en toog naar M aastricht sam en m et een lid van de staf van de prins; w at deze daar m eedeelde, kw am er op neer dat de prins zijn bevel had ingetrokken. Er was bij de prins en zijn naaste m edew erkers bepaald sprake van een grote geladenheid tegen de O D , vo o ral tegen zijn com m andant (Six). T o en van H eu ven G oedhart (wij herinneren er aan dat deze het Bureau Inlichtingen als een soort voorpost van de gew an trou w de O D w as gaan zien) er de prins w aarschuw end op had gew ezen dat de O D , ondanks de duidelijke, van Lon den uit gegeven instructies, in diverse plaatsen in het b evrijd e Z u id en getracht had de leid in g in handen te nem en, an tw oord de de prins hem :
‘Hartelijk dank voor uw brief. Ik kan u verzekeren dat wij allen (van Somer tot mijzelf, incluis de andere heren) op de O D, vooral de leiding, geladen zijn,
1 C. W. A. Schürm ann: ‘ Derde verslag, 25 sept.-2 okt. 19 4 4 ’ (2 okt. 1944), p. 4 (M G , Geheim archief, 204).
P O S I T I E V A N D E O R D E D I E N S T
doordat wij denken dat zij bepaald een eigen rol willen spelen . . . U w plaatselijke voorbeelden vloeien voort uit het feit dat de O D-leiding onze orders, met o f zonder opzet, niet verspreid heeft. Maar als wij deze plaatselijke heren zeggen wat er gebeuren moet en hoe, dan heb ik tot nu toe geen last gehad, zij .. . werken nu goed mee . . . Weest u dus gerust — wij zijn allesbehalve eenzijdig . . . In haast, met hartelijke groet.’ 1
M o eilijk h ed en dus, zo w e l in Z u id -L im b u rg als in N oord -B rabant.
Slechts in Zeeland deden die zich, v o o rzo ve r ons bekend, niet voor. T w e e factoren w aren hierbij van belang: ten eerste dat de m ilitaire com m issa
rissen, zoals de van der Schueren in D en Bosch had gedaan (hetzelfde geschiedde in T ilb u rg, Breda en elders in N oo rd -B raban t), O D -fu n c tio - narissen spoedig inschakelden, ten tw eed e dat de leden van de belang
rijkste illegale organisaties op grond van v o o ra f gehouden besprekingen na de bevrijd in g in één organisatie op gingen : de O D .
★
W ij kunnen ons de gevo elen s van teleurstelling die bij v rijw e l alle O D -fu n ction arissen w erd en gew ekt, le ven d ig indenken. V an de zom er van '42 a fh a d S ix bij zijn gew estelijk e com m andanten de indruk gew ekt dat de O D belast zou w o rd en m et de u itoefen in g van het m ilitair gezag.
D e vo o rb ereid in g van d ie u itoefen in g had hij hun uitd ru kkelijk op ge
dragen en m en m oet niet onderschatten tot h oeveel arbeid dat had geleid
— een arbeid die clandestien m oest w o rd en verricht m et alle gevaren van dien. A chter onze beknopte besch rijvin g m oet m en de gecom pliceerde w erk elijkh eid zien. A ls kapitein van D ijk in E in d h oven in staat was, op de dag der bevrijd in g prom pt zevenh onderd grensbew akers en duizend m an stoottroepen te m obiliseren, dan betekende zulks dat talrijke O D ’ers m aandenlang avond na avond op pad w aren gew eest om personen op te sporen, adressen te noteren, afspraken te m aken, een w aarschu w in gs
systeem op te bouw en , dat alles in de verw ach ting dat m en, w aren de G eallieerd en eenm aal verschenen, als O D naar vo ren zou kunnen treden teneinde te kunnen helpen bij de bevrijd in g van het vaderland. M aar die O D kreeg geen taak — hij w erd, m et één zet als het w are, op de achtergrond geschoven.
1 Brief, z.d., van prins Bernhard aan van H euven Goedhart, w eergegeven in diens nota aan de Enquêtecomm issie, E nq, dl. V b, p. 482.
H adden de O D -fu n ction arissen dat tevoren kunnen w eten ?
In '4 2 en '43 niet, w an t w at de regering toen aan S ix aan instructies had doen toekom en (vo o rzo ver zij dat had gedaan), w as niet d uid elijk gew eest; te betreuren valt vo o ral dat de regering op de uiteenzettingen w e lk e S ix haar z e lf had doen toekom en, in d ie tijd, ja o o k n o g in de eerste m aanden van '44, o n vo ld o en d e had gereageerd. D e aanw ijzingen e ve n w el die zij hem in d e zom er van '44 had gezonden, hadden aan d u id elijk h eid niets te w en sen overgelaten. W ij herinneren aan de b rie f van van Lidth w e lk e S ix m ed io augustus v o o r zich had ligg en en w aarin, nadat m eld in g w as gem aakt van de in L on den op geb o u w d e M ilitair G ezag-organisatie, o.m. stond:
‘Bijzondere staat van beleg . . . treedt in werking wanneer en naarmate grondgebied door vijand ontruimd . . . Regering acht hoogst ongewenst dat gedurende daaraan voorafgaande vacuüm-periode een ander militair gezag onder ander regime zou optreden . . . Taak O D in eventuele vacuüm-periode moet zijn, zich plaatselijk organiseren en beschikbaar stellen aan betrouwbare plaatselijke overheid tot handhaving orde en rust. . . O D niet bevoegd, personen in militaire dienst te roepen.’
A ls S ix afschriften van deze tekst aan zijn gew estelijk e com m andanten had gestuurd en hen had geïnstrueerd zich stipt aan die consignes te h ouden, dan zou dat, zeker, tot teleurstelling hebben geleid m aar nare en v o o r de O D ’ ers kw etsende m isverstanden als zich in M aastricht, E in d h o ven en D en Bosch vo ord ed en , zouden zijn vo orkom en.
★
In een geh eim k on in klijk beslu it dat aan K ruis w as m eegegeven , had de regering bepaald dat van de drie com m issarissen der k on in gin in de zuid elijke provincies één: van Sonsbeeck, de d o o r de bezetter afgezette com m issaris van Lim burg, in zijn functie zou w o rd en hersteld, één: jh r.
mr. dr. A. B. G. M . van R ijckevo rsel, de com m issaris van N oo rd -B rab an t, d ie v ó ó r de bezetting was ben oem d en d oo r de bezetter w as gehandhaafd, in functie zou blijven, en één: Q uarles van U ffo rd , de com m issaris in Zeeland , zou w o rd en ‘gestaakt’ (de C asem bro ot zou hem vervangen). V an Sonsbeeck kon on m id d ellijk de u itoefen in g van zijn am bt hervatten maar dat w as van R ijckevorsel niet m o g e lijk ; deze had begin augustus '44 een lichte beroerte gehad en w as ten tijde van de bevrijd in g van D en Bosch
C O M M I S S A R I S S E N D E R K O N I N G I N
n o g niet in vo ld o e n d e m ate hersteld. In m iddels had het M ilita ir G ezag gedeputeerde Sm its van O y en tot w aarnem end com m issaris doen be
noem en. In illegale kringen in N o o rd -B rab an t w as het van R ijckevorsel k w alijk gen o m en dat hij in de lente van '44 de Brabantse burgem eesters had geadviseerd, te bukken v o o r de D uitse eis, burgers op te roepen v o o r het verrichten van graafw erk ten b eh oeve van de Wehrmacht (de z.g.
Gem einde-Aktion), h o ew el de bisschop van D en Bosch, m gr. W . M u t- saerts, had doen w eten dat zodanige m ed ew erkin g o n g e o o rlo o fd was. Er w aren n og m eer klachten tegen van R ijckevo rsel, ten dele gebaseerd op uitlatingen w e lk e hij binnenskam ers had gedaan en die d o o r een am b
tenaar van de provinciale griffie tersluiks w aren genoteerd. O p grond van dit alles w erd in decem ber, toen van R ijckevo rsel w as hersteld, besloten dat Sm its van O y en v o o rlo p ig w aarnem er zou b lijven en dat het beleid van van R ijckevo rsel nader zou w o rd en on derzoch t1 — m eer h iero ver in h oo fd stuk 15 van dit deel en in deel 12 , Epiloog.
W at Q uarles in Zeelan d betreft: in de tw eed e helft van septem ber bleek dat in O ost Z eeu w s-V laan d eren bevrijdingsproclam aties van Q uarles w erd en opgehangen w e lk e tevoren d o o r de O D w aren verspreid en die d u id elijk aantoonden dat hij, de eerste com m issaris die d o o r de bezetter terzijde was geschoven, de u itoefen in g van zijn am bt had hervat. T egen die hervatting had het C o lle g e van V ertrouw en sm an nen geen enkel bezw aar en het w ekte bij dit college dan oo k geen gerin ge verbazing toen het eind septem ber uit Lon den (daar was bericht bin n en gekom en inzake het gebeurde in O ost Z eeu w s-V laan d eren ) het vo lgen d e telegram ont
vin g :
‘ K u nt u Q uarles van U ffo rd com m issaris d er k o n in g in Z e ela n d die zich in B ergen op Z o o m m o et b evin d en , via u w binn en land s net via Breda het vo lg e n d e m eed elen van m inister van binn en land se zaken: ‘ U w proclam atie niet publiceren.
D e C ase m b ro o t belast m et w a arn e m in g Zeelan d . Z o d ra u o p bevrijd geb ied zijt, verzo ek e zich terstond te b e g e ve n naar H o o fd M ilita ir G e z a g .’ ’2
H et C o lle g e van V ertrouw en sm annen dat er zich al rekenschap van had gegeven w ie in de alsn og te bevrijden provincies het best als com m issaris konden optreden (de w eerstanden die Q uarles in de M eid agen
1 Smits van O ye n aanvaardde zijn benoem ing met aarzeling; hij w ist dat hij een van zijn zoons had aangeraden, de studenten-loyaliteitsverklaring te tekenen, en dat het beleid van de Eindhovense en Meierijse Courant in welks raad van commissarissen hij had gezeten, verre van brandschoon was geweest. 2 Tekst: Enq., dl. V b, p. 513.
van '40 had gew ekt, w aren het co llege onbekend), besloot toen terw ille van een betere coördinatie (tussen het college en de regering w aren oo k al m o eilijkh ed en gerezen ten aanzien van het burgem eestersam bt te A m sterdam ) een afgezant naar Lon den te zenden, dr. J . H. van R oijen, en het g a f het v o o r Q uarles bestem de bericht naar N o o rd -B rab an t door.
Q uarles bleek daar onvindbaar — hij w as nam elijk, verm o e d elijk o m streeks de D o lle D in sd ag-crisis, uit B ergen op Z o o m naar W alcheren teru ggekeerd h o ew el hij geen Ausweis v o o r Z eelan d had.1 B eh alve V e r
trouw ensm an nen had de regering o o k het M ilita ir G ezag in Brussel verzocht, het verm eld e bericht d o o r te geven — het M ilita ir G ezag slaagde daarin via de staf van prins Bernhard aan w e lk e bekend w as gew ord en w aar Q uarles zich ophield, en op 3 oktober (de dag w aarop een eerste bres w erd geslagen in de W estkappelse Zeedijk ) had Q uarles dat bericht (het was d o o r de O D ontvangen) v o o r zich liggen.
D e griffier van de Staten van Zeeland , dr. B. D. H. T e lleg en , die in de nacht van 14 op 1$ m ei '40 sam en m et hem naar Z e e u w s-V laan d eren was gegaan, stim uleerde hem , zich niet bij de beslissing van de regering neer te leggen. V o o rlo p ig w as het Q uarles o n m o g e lijk W alcheren te verlaten.
E nkele dagen nu na de b evrijd in g van M id d elb u rg g a f de m ilitaire com m issaris van Zeeland, kap itein-luitenant ter zee C. W . Slot, hem een toelichting op de gen om en beslissing, zeggend, aldus S lo t aan Kruis,
‘ dat daarin vo o ra l niets onterends m o ch t w o rd e n gezien. Ik m een d e g o e d te doen m et daaraan toe te vo e g e n dat, v o o rz o v e r m ij bekend, het vo o ral de gan g van zaken in de M e id a g e n 19 4 0 is g e w eest, die de regering heeft gen o o p t dit besluit te nem en. W e l zou ik n o g w ille n opm erken dat het v o o r hem een zeer zw are slag is’ 2 —
inderdaad, en Q uarles liet het er niet bij zitten. H et M ilitair G ezag stelde hem in staat, zich naar L on den te begeven. B eh alve m et B u rger sprak hij daar o o k m et andere m inisters; B u rger g a f op 14 n o vem b er in de m in is
terraad een uiteenzetting van w at Q uarles in '40 vo lgen s eigen zeggen had gedaan en de raad w as verv o lgen s ‘eenstem m ig van o o rd e el’, aldus de notulen, ‘dat de heer Q uarles niets kan verw eten w o rd en w at zijn herstel in zijn ambt zou w eerhoud en .’3 D at herstel vo n d plaats per
1 Quarles was m et een motorfiets opgehaald door een agent van de rivierpolitie en had bij die gelegenheid een politie-uniform aan. 2 Brief, 9 nov. 1944, van C . W . Slot aan H. J. Kruis (M G , Geheim archief, 92). 3 Ministerraad: N otulen, 14 nov.
1944.
B U R G E M E E S T E R S E N W E T H O U D E R S
k o n in k lijk besluit van 15 n o vem b er en een klein e tw ee w eken later kon Q uarles in M id d elb u rg de u itoefen in g van zijn functie hervatten; het bracht de kritiek op hem niet geheel tot zw ijgen — d oo r zon der enig on derzoek op Q u arles’ eigen m ed edelingen a f te gaan had het kabinet een beslissing genom en w e lk e in Z eelan d hier en daar w eerstanden w ekte. B egrijp elijk is het dat generaal Kruis zich a fvro eg o f de m inisters zich w e l bew ust waren van de vreem d e indruk die hun beleid had gem aakt: eerst hadden zij verh ind erd dat een com m issaris der konin gin w e e r in functie trad en luttele w eken later hadden zij dat toch, en zonder en ig o verleg m et hem , goedgevonden.
★
W at de gem eentebesturen in het bevrijde Z u id en betreft: ‘fo u te ’ burge
m eesters en w ethouders, vo o rzo ve r nog aanw ezig, w erd en on m id d ellijk terzijde geschoven en overal w aar dat geschiedde, keerden in beginsel de
‘o u d e’ burgem eesters en w ethou ders terug, hetgeen, doordat zij als re
presentanten van het vo o ro o rlo g se politieke bestel w erd en beschouw d, tot ontstem m ing leid de bij al diegenen die dat bestel w ensten te ‘ve r
n ieu w en ’ ; ontstem m ing kw am er óó k w ann eer burgem eesters en w e t
houders gehandhaafd w erd en die tijdens de bezetting in functie waren gebleven , vo o ral w anneer dezen (in tegenstelling tot een deel van hun co llega’s) m ed ew erkin g hadden verleen d aan de Gemeinde-Aktioti. In E in d h oven , de grootste stad in het Z u id en , en de belangrijkste (m en dient E in d h oven in m en ig opzicht als de ‘h oofd stad ’ van het bevrijd e Zu id en te zien), w erd op het w e er optredend college van burgem eester en w eth ou ders verd eeld gereageerd: dat burgem eester V erd ijk, d ie in de eerste bezettingsjaren een ruim e mate van verzet had gebo den , in de herfst van '42 een m aand lang gevangen was gezet en nadien, ondanks de adviezen van Frederiks en van R ijckevorsel, gew eigerd had, z e lf om ontslag te vragen (hij w as toen d oo r de bezetter de laan uitgestuurd), op nieuw in functie trad, w erd vrij algem een aanvaard m aar dat de w ethouders die onder V erd ijks op vo lger w aren aangebleven, gehand
haafd w erd en, w ekte veel ontstem m ing.
O ntstem m ing kw am er o o k in N ijm e ge n waar, aangezien N ijm egen na ‘M arket-Garden’ ‘frontstad’ bleef, aan het gem eentebestuur bij uitstek hoge eisen w erd en gesteld. D e ‘ou de’ burgem eester w as afw e z ig (hij zat vast in het w esten van N o o rd -B rab an t en was vo o rlo p ig onbereikbaar)
— een der ‘o u d e’ w ethou ders w erd tot w aarnem end burgem eester be
noem d. Eind septem ber al w erd vrij algem een geklaagd o v er het zw akke optreden van deze w aarnem er (hij had zich bo ven dien in de zom er van '42 in een vergad ering ten overstaan van het gem eentepersoneel nogal p o sitie f uitgelaten o ver het ‘fo u te ’ A rbeidsfront) - de m ilitaire com m is
saris, m ajo o r ir. A. F. H. B laauw , een energiek man, greep in en benoem de de directeur van M aatschappelijk H u lpbetoon (de sociale dienst van de gem eente), mr. C h . M . J . H. H u stin x, m ed io oktober tot tijd elijk burge
m eester. ‘Een ied er te N ijm e g e n ’, zo rapporteerde lu iten an t-k o lo n el mr.
H. P. Linthorst H om an, h o o fd van de sectie-B innenland se Zaken van de sta f van het M ilita ir G ezag,
‘is m et deze re g elin g in g e n o m e n , z o w e l de m e er beh o u d en d e ingezetenen als de verzam eld e en locaal in een co m ité geco ördin eerd e verzetsb e w e g in g e n . M e n w ild e tevens gaarne dat de w eth ou d ers, van w ie inderdaad v r ijw e l niets uitgaat, zoud en w o rd e n vervan gen o m het gem eentebestuu r m eer push te g e v e n ’ 1 -
vervan g in g van d ie w ethouders m oest, m eende H om an , w achten tot er w e e r een gem eenteraad was.
★
V an de regelingen w e lk e het M ilita ir G ezag m oest toepassen, deed het T ijd elijk persbesluit terstond tal van vragen rijzen. D agblad en waarvan na 1 jan u ari '43 (die datum was nogal w ille k e u rig gekozen) de productie was voortgezet, m ochten niet langer verschijnen en alle illegale bladen m ochten, als zij dat w ensten, voortaan legaal uitkom en. D ie laatste bepaling kon, als er in vo ld o e n d e m ate op w erd gereageerd, een zekere gevarieerdh eid van de pers bevorderen, eve n w el: er w as nauw elijks krantenpapier en daardoor d reigde d ie gevarieerdheid in het gedrang te kom en.
E in d h oven kende, toen N ed erlan d w erd bezet, tw ee plaatselijke dag
bladen: het Eindhovens Dagblad en H et Dagblad van het Zuiden. D e h o o fd redacteur van het Eindhovens Dagblad, A. Jurriaan Z o etm u ld er, kw am in de zom er van '42 als gijzelaar in een van de Brabantse kam pen terecht
1 Rapport, 17 okt. 1944, van H. P. Linthorst H om an (M G , Staf, Sectie I, 1020).
D E A F F A I R E - ' O O S T - B R A B A N T ’
(hij w erd na zes m aanden vrijgelaten) en de versch ijn ing van het E ind
hovens Dagblad m oest per i n o vem b er '42 gestaakt w orden. Het Dagblad van het Zuiden daarentegen (eerst Eindhovense en Meierijse Courant geheten) kon de versch ijning voortzetten. Z o etm u ld er had eve n w el in E in d h oven zijn tegenstanders, vo oral in katholieke kringen (zijn blad g o ld als liberaal en had geen kerkelijk raadsm an oftew el m oderator), en het leek die tegenstanders on gew enst dat het Eindhovens Dagblad na de bevrijd in g een m on o po liepo sitie zou gaan innem en. Z ij richtten derhalve een stichting op die m et gebruikm aking van de technische installaties van Het Dagblad van het Zuiden (het d ru k kerijb ed rijf daarvan zou dus voortgezet w orden) een n ieu w dagblad zou gaan uitgeven : Oost-Brabant; van het uit drie personen bestaande bestuur van d ie stichting was B eel voorzitter en de directeur van de Centrale C o öp eratieve B oerenleenbank te E ind h oven , dr. G. W . M . H uysm ans, een van de leden. A ls hoofdredacteur trok dat bestuur J e f de B ro u w er aan, v ó ó r de o o rlo g en in de eerste bezettingsperiode een der ijverigste propagandisten van ‘Brabantia Nostra' (‘ O ns Brabant’), nadien een vooraanstaand functionaris van de N e d e r
landse U n ie — oo k de B ro u w er w as gijzelaar gew eest, langer zelfs dan Zo etm u ld er: ruim negen maanden.
O p 8 septem ber nu had R ad io O ran je een bekendm akin g van m inister B u rger om geroepen w aarin de inhoud van het T ijd elijk persbesluit kort was w e ergegeven en w aaruit dus d u id elijk b leek dat de overheid er over had te beslissen, w elk e kranten w èl, w e lk e niet zouden verschijnen. Daar niet op lettend stelden, zoals w ij reeds in hoofd stu k 5 verm eld d en , van D ijk (O D ), Borghouts (LK P) en H oekstra (R V V ) op 13 septem ber in E in d h oven vast dat na de bevrijd in g niet alleen het Eindhovens Dagblad m aar o o k H et Dagblad van het Zuiden (bed oeld: Oost-Brabant) zou m ogen uitkom en.
Daags na de bevrijd in g van E in d h oven , 19 septem ber, arriveerde er het h o o fd van de subsectie-Pers van het M ilita ir G ezag, kapitein J. A. van H outen (niet te verw arren m et de B l-o ffic ie r m ajoo r mr. Charles van H outen!). Er lagen drie bevrijd ingsed ities gereed: van het Eindhovens Dagblad, van Oost-Brabant en van het w eek blad Het Parool. G een van de drie kon gedrukt w o rd en ; er w as n am elijk geen stroom . A an van H outen b leek overigen s dat de m ilitaire com m issaris van E in d h oven , m ajoo r V erh o eff, op aandrang van burgem eester V e rd ijk al had goedgekeurd dat Oost-Brabant zou gaan verschijnen. V an H outen gin g op on derzoek uit, constateerde dat Z o etm u ld er hoogst verontw aardigd w as, maar kw am tot de conclusie dat, ‘gezien de plaatselijke om standigheden en de vo lle d ig n ieu w e redactie en directie’ (er was v o o r Oost-Brabant een aparte directeur
benoem d), de beslissing van m ajo o r V e rh o e ff m oest w o rd en aanvaard.' D e versch ijn in g van Oost-Brabant d rong in Londen tot m inister Burger door. D ie reageerde o n m id d ellijk en publiekelijk. O p 26 septem ber deed R ad io O ran je nam ens hem het v o lg e n d e w eten:
‘Te Eindhoven (is) verschenen een nieuw dagblad, getiteld Oost-Brabant . . . Daar de verschijning van nieuwe dagbladen bij het Persbesluit verboden is en de nieuwsvoorziening voor het bevrijde deel van Brabant voldoende is verzekerd, dient de verdere verschijning van het blad Oost-Brabant terstond te worden gestaakt. Ter plaatse dient streng te worden toegezien dat dit verschijningsverbod niet wordt ontdoken.’
B u rger had nagelaten, bij het M ilita ir G ezag in Brussel te inform eren w aarom aan Oost-Brabant v e r lo f w as verleen d om te verschijnen — Kruis d ie vo orzag dat de n aleving van het d oo r de m inister opgelegde verbod in E in d h o ven tot d ein in g zou leiden, legd e de m in isteriële uitspraak naast zich neer. Oost-Brabant b lé é f verschijnen en later in '44 hechtte Burger daar zijn go ed k eu rin g aan nadat hem was gebleken dat het stichtings
bestuur de relaties m et de drukkerij van H et Dagblad van het Zuiden had verbroken. A l m et al was oo k dit een vreem d e gang van zaken gew eest
— w ie in het betrokken deel van N o o rd -B rab an t kennis nam van het m inisterieel verb o d van Oost-Brabant en vervo lgen s constateerde dat het blad rustig vo o rtgin g te verschijnen, kon slechts tot de conclusie kom en dat aan een verstandige coördinatie tussen de regering en het M ilitair G ezag ve e l ontbrak en dat m en in Londen blijkbaar niet in alle opzichten w ist hoe het er in bevrijd gebied voorstond.
D at laatste b leek bij uitstek op een terrein waaraan w ij straks oo k nog een geh eel hoofd stuk zullen w ijd en : het arrestatiebeleid.
D e Binnenlandse Strijdkrachten krijgen arrestatiebevoegdheid
T o en w ij de bevrijd in g van M aastricht en van E in d h o ven beschreven, deden w ij al uitkom en dat het bij het o n m id d ellijk arresteren van d ie
genen d ie ‘fo u t’ w aren gew eest, nogal on geregeld toeging. In M aastricht vo n d en d ie arrestaties, ca. vierhond erd bin nen vie r-e n -tw in tig uur, plaats
1 Brief, 29 sept. 1944, van J. A . van H outen aan A. Pelt (M G , Geheim archief, 271).
E E R S T E A R R E S T A T I E S
d oo r de p olitie (de O D had een aparte arrestatieploeg gevo rm d van betrouw baar geachte politiefunctionarissen) en d oo r groepen uit de be
v o lk in g ; voorts greep m en er verscheidene ‘M o ffe n m eid e n ’ die m en vo lle d ig kaalschoor o f zodanig schoor dat de overgeb leven stoppels een hakenkruis vorm den. In E in d h oven w erd en de ‘fo u te’ elem enten aan
van k elijk h oo fd zakelijk opgehaald d oo r leden van de Partisanen-A ctie N ed erlan d ; ‘ze w e rd e n ’, zo citeerden w ij een plaatselijk relaas,
‘ uit hun h uizen gehaald, de H itler-traw an ten , en nu eens knielend, dan w e e r m et de handen b o v e n het h o o fd , w e rd e n zij d o o r de straten geleid , som s g e d w o n g e n te zingen ‘ L e v e de W ilh e lm ie n ’ , op hun rug m eed ragend Volk en Vaderland o f het portret van de Führer, dat nu m aar op hun achterw erk h in g te bengelen. D e dam es en m eisjes w a re n som s vo o rz ien van een h o o fd d o e k w aarop verm e ld stond: 'N u r f ü r Wehrmacht'
O o k de groepen uit de b e vo lk in g d ie in M aastricht aan het arresteren sloegen, w aren gevo rm d d oo r de O D die im m ers b evo egd m eende te zijn het m ilitair gezag uit te oefenen. Aan de vo orb ereid in gen der arrestaties had nogal w at ontbroken — toen m en eenm aal begon, N S B ’ers en andere D uitsgezinden op te pakken, b leek m en er niet vo ld o en d e krachten v o o r te hebben. O n m id d e llijk w erd de O D v o o r vrijw illigers geopend, trouw ens oo k om andere w erkzaam heden uit te vo eren dan het verrichten van arrestaties. D ie vrijw illigers kw am en zich in groten getale aanm elden. M en gunde zich niet de tijd om hun antecedenten beh oorlijk te onderzoeken en er w erd en er verscheidenen aangenom en die van een tw ijfelach tige betrouw baarheid waren.
W ild e m en de taken w e lk e ten aanzien van die ‘fo u te’ elem enten m oesten w o rd en uitgevoerd (wat w ij hier schrijven, geldt niet alleen vo o r M aastricht en Eind h oven maar v o o r het geh ele land), verrichten vo lgen s de norm en van de N ed erland se rechtsstaat, dan dienden de betrokkenen tijdens het overbrengen naar hun eerste d etentie-oord tegen bespottingen en m ishandelingen te w o rd en bescherm d, dan m oesten zij in dat deten- tie-oo rd een redelijke verzo rgin g krijgen, dan was het w e n selijk aldaar zo spoedig m o g e lijk na te gaan o f de arrestaties terecht hadden plaatsge
vo n d en en dan was het eveneens w en selijk, de n o d ige zorg te besteden aan gezinsleden, kinderen bijvo orb eeld , die zij hadden m oeten achter
laten, alsm ede aan hun bezittingen, indien hun w o n in g e n leeg w aren kom en te staan.
V an de toepassing van die norm en kw am al in het b evrijd e Z u id en niet veel terecht, in de eerste plaats d oo r de enorm e aggressiviteit w elk e in de loop van m eer dan v ie r bezettingsjaren w as gegroeid tegen allen
