T o en w ij de bevrijd in g van M aastricht en van E in d h o ven beschreven, deden w ij al uitkom en dat het bij het o n m id d ellijk arresteren van d ie genen d ie ‘fo u t’ w aren gew eest, nogal on geregeld toeging. In M aastricht vo n d en d ie arrestaties, ca. vierhond erd bin nen vie r-e n -tw in tig uur, plaats
E E R S T E A R R E S T A T I E S
d oo r de p olitie (de O D had een aparte arrestatieploeg gevo rm d van betrouw baar geachte politiefunctionarissen) en d oo r groepen uit de be v o lk in g ; voorts greep m en er verscheidene ‘M o ffe n m eid e n ’ die m en vo lle d ig kaalschoor o f zodanig schoor dat de overgeb leven stoppels een hakenkruis vorm den. In E in d h oven w erd en de ‘fo u te’ elem enten aan van k elijk h oo fd zakelijk opgehaald d oo r leden van de Partisanen-A ctie N ed erlan d ; ‘ze w e rd e n ’, zo citeerden w ij een plaatselijk relaas,
‘ uit hun h uizen gehaald, de H itler-traw an ten , en nu eens knielend, dan w e e r m et de handen b o v e n het h o o fd , w e rd e n zij d o o r de straten geleid , som s g e d w o n g e n te zingen ‘ L e v e de W ilh e lm ie n ’ , op hun rug m eed ragend Volk en Vaderland o f het portret van de Führer, dat nu m aar op hun achterw erk h in g te bengelen. D e dam es en m eisjes w a re n som s vo o rz ien van een h o o fd d o e k w aarop verm e ld stond: 'N u r
f ü r Wehrmacht'
O o k de groepen uit de b e vo lk in g d ie in M aastricht aan het arresteren sloegen, w aren gevo rm d d oo r de O D die im m ers b evo egd m eende te zijn het m ilitair gezag uit te oefenen. Aan de vo orb ereid in gen der arrestaties had nogal w at ontbroken — toen m en eenm aal begon, N S B ’ers en andere D uitsgezinden op te pakken, b leek m en er niet vo ld o en d e krachten v o o r te hebben. O n m id d e llijk w erd de O D v o o r vrijw illigers geopend, trouw ens oo k om andere w erkzaam heden uit te vo eren dan het verrichten van arrestaties. D ie vrijw illigers kw am en zich in groten getale aanm elden. M en gunde zich niet de tijd om hun antecedenten beh oorlijk te onderzoeken en er w erd en er verscheidenen aangenom en die van een tw ijfelach tige betrouw baarheid waren.
W ild e m en de taken w e lk e ten aanzien van die ‘fo u te’ elem enten m oesten w o rd en uitgevoerd (wat w ij hier schrijven, geldt niet alleen vo o r M aastricht en Eind h oven maar v o o r het geh ele land), verrichten vo lgen s de norm en van de N ed erland se rechtsstaat, dan dienden de betrokkenen tijdens het overbrengen naar hun eerste d etentie-oord tegen bespottingen en m ishandelingen te w o rd en bescherm d, dan m oesten zij in dat deten- tie-oo rd een redelijke verzo rgin g krijgen, dan was het w e n selijk aldaar zo spoedig m o g e lijk na te gaan o f de arrestaties terecht hadden plaatsge vo n d en en dan was het eveneens w en selijk, de n o d ige zorg te besteden aan gezinsleden, kinderen bijvo orb eeld , die zij hadden m oeten achter laten, alsm ede aan hun bezittingen, indien hun w o n in g e n leeg w aren kom en te staan.
V an de toepassing van die norm en kw am al in het b evrijd e Z u id en niet veel terecht, in de eerste plaats d oo r de enorm e aggressiviteit w elk e in de loop van m eer dan v ie r bezettingsjaren w as gegroeid tegen allen
d ie zich m et de gehate bezetter solidair hadden getoon d , in de tw eed e plaats d o o r de m o eilijk e m ateriële om standigheden en in de derde d oo r het feit dat w at m et die ‘ fo u te’ elem enten stond te geschieden, aantrek kingskracht u itoefend e op personen die zich ten koste van hen w ild en verrijken o f een zeker sadism e op hen w ild e n botvieren. A ls g e v o lg van dit alles gin g het overbrengen naar de eerste deten tie-oo rd en vrijw e l steeds m et bespottingen en vaak o o k m et m ishandelingen gepaard, liet de verzo rgin g in die deten tie-oo rd en vaak m eer te w en sen o v er dan in de m o eilijk e om standigheden v la k na de bevrijd in g o n verm ijd elijk was, k w am van het schiften der arrestanten w e in ig terecht, liet m en aanvan k elijk de achtergebleven gezinsled en v o lle d ig aan hun lot o ver en w erd van hun bezittingen veel gestolen. W ij kom en op dit alles in een later h oo fd stu k terug — hier concentreren w ij ons op die eerste arrestaties.
W ij hebben er, het zij erkend, geen v o lle d ig beeld van m aar kunnen toch w e l iets to evoegen aan w at w ij o ver M aastricht en E in d h oven w eergaven. Bespottingen en m ishandelingen tijdens het overbrengen naar de eerste deten tie-oo rd en (in de regel w aren dat de politiebureaus) kw am en vrijw e l overal v o o r; zij w o rd en m et nam e in de locale geschie denissen van O ost Z eeu w s-V laan d eren gem em oreerd m aar w ij zien geen enkele reden om aan te nem en dat de b e vo lk in g van de o verige delen van het b evrijd e Z u id en zich anders heeft gedragen dan die van O ost Z eeu w s-V laan d eren . Z o w erd in Zaam slag op de bevrijd ingsd ag al ‘recht uitgeoefend . D aar zat de N S B -tro e p op de knieën aan de kant van de w eg. B o rd jes om de hals m et opschriften ‘Landverrader’, ‘W in terh u lp ’, ‘V - i ’, ‘V - 2 ’, enzovoort.’ 1 In A x e l w erd en in eerste instantie tw ee -e n - dertig N S B ’ers opgepakt en
‘ o n d er g e jo e l het stadhuis binn en geh aald . . . H e t ko m t g elu k k ig niet tot daden van g e w e ld , d och alleen tot bespotting. In tw e e groepen w o rd e n ze rondgeleid. S o m m ig e n m oeten de h anden o m h o o g h oud en, een v r o u w heeft op haar buik een g ro o t papier gespeld, w aaro p de bekend e spreuk: ‘ D uitslan d w in t op alle fro n te n ’ . T o t slot krijgen allen een spa en w o rd e n aan het w e r k gezet . . . Z e w o rd e n ondergebracht in de openbare sch o o l’ 2 —
daar w erd v o o r hun vo e d in g (er was in het betrokken gedeelte van Z eelan d vo ld o e n d e voed sel) b eh oorlijk gezorgd, fam ilieled en van de arrestanten m ochten b o ven d ien v o o r extra-vo ed in g zorgen m aar bij het
1 S. W isse-Sch eele in De maand der bevrijding, p. 236. 2 T. C . V in k -va n Vessem in a.v., p. 10 5-10 6 .
E E R S T E A R R E S T A T I E S
overhand igen daarvan m ocht na tw ee dagen geen w o o rd m eer w o rd en gew isseld. In H ulst w erd en de ‘M o ffe n m eid e n ’ op de G ro te M arkt kaalgeschoren, waaraan, aldus een inw oner,
‘ burgers m eed ed en . . . d ie zich tijdens de bezettin g deutschfreundlich geto o n d hadden . . .' V e le n van de gearresteerden w e rd e n . . . op o n m en selijke w ijze geh uisvest en behandeld, op een m anier die w e l van de N a z i’ s leek afgekeken. B urenruzies, fa m ilieveten en zakenjaloezie h ebben o o k hier een rol gespeeld, w aard o o r . . . o nsch u ld igen d ag e n -, ja w e k e n la n g de versch rik kin g van de internering hebben m oeten m eem aken .’ 2
H ier en daar deden plaatselijke autoriteiten o n m id d e llijk hun best, greep te krijgen op de w an o rd elijke situatie. In M aastricht w erd al na tw ee dagen getracht, de uit de illegaliteit vo ortgeko m en groepen geh eel uit te schakelen, m aar dat m islukte: protesten bij het M ilitair G ezag leidden er toe dat zij bij het arresteren betrokken b le ve n ; een belan grijk argum ent daarbij w as dat m en d ie arrestaties toch bezw aarlijk e x c lu sie f kon toe vertro u w en aan de p olitie d ie n o g in het geh eel niet w as gezuiverd. Tussen die uit de illegaliteit vo ortgeko m en groepen heerste overigens een niet gerin ge m ate van naijver. Z ij beschouw den zich alle als g e m ili tariseerd. ‘T w e e m o eilijkh ed en deden zich hierbij v o o r’, aldus m ajoo r Schürm ann in zijn verslag o v er de eerste v ier dagen in bevrijd M aastricht, ‘de eerste daarvan was, dat . . . er geen m ilitaire autoriteit aanw ezig was die als b evelh eb b er . . . kon optreden. D e tw eede m oeilijkh eid w as dat de verzetsorganisaties niet o ver vo ld o e n d e fon d sen beschikten om de leden te honoreren.’ D ie tw eed e m oeilijkh eid w erd snel opgelost: ten aanzien van diegenen d ie in loon d ien st w aren, w erd bepaald dat de w erk g e ver vo o rlo p ig het loo n m oest doorbetalen en d iegenen d ie niet in loon d ien st w aren, kregen betaling van het M ilitair G ezag, ‘de hiertoe ben od igd e fon d sen w o rd e n ’, aldus Schürm ann, ‘d oo r het Agentschap van de N ed erland se B ank van de rekening van het M ilitair G ezag ter beschik king gesteld.’3 D it kw am er op neer dat er v o o r diegenen d ie geen zin hadden in de voortzettin g van hun norm ale w erk o f d ie in het geheel
1 H et kwam veel vaker vo o r dat personen die wisten dat op hun gedrag tijdens de bezetting aanmerking te maken was, zich onm iddellijk na de bevrijding extra - patriottisch gedroegen. O p de bevrijdingsdag van Bergen op Z o o m w erd genoteerd: 'Iedereen draagt oranje; speciaal de ergste pro-Duitsers.’ (Verzet Bergen op Zoom
19 40—19 4 }, p. 142) 2 P. J. Brand in De maand der bevrijding, p. 207. 3 C . W . A. Schürm ann: ‘ Eerste verslag, 1 4 - 1 8 sept. 19 4 4 ’ , p. 4.
geen w e rk om handen hadden, in M aastricht een een vou d ige oplossing bestond: zij trachtten tot een van de boven gron d s gew o rd en illegale groepen toe te treden en als dat lukte, kregen zij een bescheiden maar regelm atig inkom en.
★
Er w aren in M aastricht onder de illegale w erkers velen w ie r hartewens het w as aan de G eallieerd e m ilitaire operaties te kunnen deelnem en. D ie w ens leefd e vo o ral bij de leden van de K nokploegen. H oe konden zij ingeschakeld w o rd en ? T e r bespreking van die vraag b e g a f de districts- sabotage-com m andant van de KP, B. J . C. (‘ B ep ’) van K o oten , zich op 17 o f 18 septem ber naar het h oo fd k w artier van prins Bernhard. D e prins d eeld e hem m ee dat het zijn vo orn em en w as, vo o rm a lige illegale w erkers d ie daar v o o r vo eld en , te groeperen in gevechtseenheden, ‘ stoottroepen’, en die eenheden aan de G eallieerd e bevelhebbers ter beschikking te stellen. H ij benoem de van K o oten tot com m andant van de Stoottroepen- Lim burg. O p 19 septem ber w as deze in M aastricht terug w aar hij o n m id d ellijk m et het recruteren begon, trots op het feit dat hij, een K P ’er, en niet een O D ’er o f R W ’er de zo belangrijke com m andantsfunctie in de w acht had kunnen slepen. H ij d eeld e Z u id -L im b u rg in ‘vak ken ’ in, ben oem de vak-com m an danten en deed hun ruim een w e ek na zijn terugkeer w eten dat alle andere gew apende organisaties ‘zo spoedig m o ge lijk ontbonden en on tw apend’ m oesten w orden. ‘ Ik breng onder u w aandacht’, schreef hij voorts, ‘dat w ij v a n a f heden w erk en on der de naam ‘ K o n in k lijk e Stoottroepen’, m itsdien verzo ek ik u, o n verw ijld alle andere nam en op kleding, wapens, geb o u w en , te doen vervan gen d oor K S ’ 1 — hoe van K ooten aan dat begrip ‘k o n in k lijk e’ is geko m en , is niet d u id e lijk ; aannem elijk is dat hij het niet gebruikte zon der dat de prins hem daartoe v e r lo f had verleen d, m aar hoe dat zij, het gebru ik w erd na enige tijd verbod en, v e rm o e d elijk om dat m en toen elders in het bevrijde Z u id en w as gaan spreken van ‘B innenland se Strijdkrachten’.
1 Rondschrijven, 2 9 sept. 19 44, van B. J. C . van Kooten, aangehaald in (ministerie van defensie, staf van de bevelhebber der landstrijdkrachten, sectie krijgsgeschiedenis) G. J. van O jen jr. De Binnenlandse Strijdkrachten (1972), p. 24 7-4 8 . D it werk, deel 2 van hoofddeel IV in de serie ‘D e strijd op Nederlands grondgebied tijdens W ereldoorlog II’ , zal w orden aangehaald als: Van O jen : De B S.
d e ‘e e r s t e a l g e m e n e l a s t g e v i n g’
D ie Binn enlandse Strijdkrachten w aren het die, g e lijk in de titel van deze paragraaf verm eld , arrestatiebevoegdheid kregen. V o o r w ij beschrij ven hoe dat in zijn w erk is gegaan, dienen w ij uiteen te zetten hoe de regering en het M ilitair G ezag aan vankelijk het probleem van de arres taties van alle ‘fo u te’ elem enten dachten op te lossen. Inderdaad een probleem , w ant m en had beseft dat m en, al om uitspattingen (‘B ijltje s d ag’) te vo o rko m en , ve le tien duizenden personen zou m oeten arresteren. D at deed tw ee vragen rijzen: w ie m oesten die arrestaties verrichten en w ie m oesten er precies w o rd en gearresteerd?
H et antw oord op die vragen stond in de Eerste A lgem en e Lastgeving van het M ilita ir G ezag w e lk e Kruis op 12 septem ber had uitgegeven.' B lijken s die instructie dienden de arrestaties verricht te w o rd en d oo r de ‘norm ale’ opsporingsam btenaren, laat ons zeggen: d oo r de politie, die (wij herinneren er aan) d oo r het M ilita ir G ezag (met in stem m in g van de regering) als eenheid was gehandhaafd en on der de controle w as geplaatst van de procureurs-generaal bij de gerechtshoven. Gearresteerd m oesten w o rd en diegenen die verdacht w erd en van een m isdrijf, verm eld in artikel 1 van het w etsbesluit B u iten gew o o n Strafrecht (bijvoorb eeld het verraden van illegale w erkers); voorts diegenen die na I ju li 1942 lid w aren gew eest van de N S B , de W A , de G erm aanse SS o f de N ationale Jeu gd sto rm dan w e l in leiden de functie w erkzaam w aren gew eest v o o r vooraanstaande ‘fou te’ dagbladen o f tijdschriften; tenslotte m oesten oo k de h o o fd en en am btenaren van D uitse diensten gearresteerd w orden.
O p tw ee punten stond deze Eerste A lgem en e Lastgevin g naast de w erk elijkh eid : het was on juist gezien, het arresteren e x c lu sie f op te dragen aan de politie, en de kategorieën der te arresteren personen w aren te beperkt geform uleerd.
W ij beginnen m et het eerste punt en m oeten dan onderstrepen dat m en er zich in Londen o n vo ld o en d e bew ust van was gew eest, w e lk een om streden plaats de politie in de sam en levin g in bezet gebied was gaan innem en. Z ij was niet alleen gelijkgeschakeld en land elijk en regionaal, vaak oo k plaatselijk, onder ‘fo u te’ gezagsdragers geplaatst, m aar zij was ook, en vooral, het orgaan gew eest w aarm ee de bezetter de z.g. openbare orde had gehandhaafd. Bij de uitvo erin g van talrijke hatelijke m aatregelen was telkens de politie betrokken gew eest — p ubliekelijk —, zij had daar naast talloze arrestaties ten dienste van de bezetter verricht en arrestanten vastgehouden en aan de ‘S D ’ overgedragen. Zeker, de bezetter w as van
de politiekorpsen uit oo k tegengew erkt, maar van d ie tegen w erk in g w ist de brede massa niet af. Zij was de p olitie in ve e l opzichten gaan zien als een verlengstu k van het onderdrukkingsapparaat van de bezetter. H et g e v o lg was dat de p olitie als geheel bij de bevrijd in g haar gezag had verloren. N ie t de uitgesproken ‘fo u te ’ elem en ten in de korpsen vo rm d en toen een probleem (die zouden opgepakt w ord en), maar diegenen die, zon der ‘fo u t’ te zijn gew eest, een zo grote m ate van dienstbaarheid aan de bezetter aan de dag hadden gelegd dat hun gedragingen on m id d ellijk nader m oesten w o rd en onderzocht; anders gezegd: de p olitie m oest gezuiverd w o rd en en voordat zij naar behoren gezuiverd w as, kon zij eigen lijk nauw elijks in het openbaar optreden. D eed zij dat laatste w el, dan deed zij dat overigens in de d oo r de bezetter in gevoerd e, als ‘D u its’ aan gevoeld e u niform en en in het bevrijd e Z u id en zonder w apens; im m ers, gelijk eerder ve rm eld : begin septem ber had de bezetter aan de politie in de zuidelijke provincies haar wapens on tnom en. H et kw am er alles tezam en op neer dat het instrum ent waaraan regering en M ilitair G ezag het uitvoeren van de arrestaties w ild e n to evertrou w en , voorshands onbruikbaar was. O p zich zelf w as dat een groo t nadeel, w an t de p olitie m annen w aren gew end , m et zekere ord elijkh eid op te treden en tegen excessen te w aken, en zij w isten dat van elke belangrijke han deling een aan vaste regels gebonden proces-verbaal m oest w o rd en opgesteld — van de betekenis en de zin van dat alles w aren buitenstaanders niet zom aar d oordrongen. A angezien eve n w el de arrestaties in het algem een gespro ken niet d oo r de on gezu iverd e p olitie konden w o rd en verricht, m oesten zij w e l d oo r buitenstaanders ter hand w o rd en gen o m en , d.w.z. d oo r leden van vo o rm alige illegale groepen.
N u het tw eed e punt: de kategorieën der te arresteren personen. D ie kategorieën w aren, gelijk gezegd, in de Eerste A lgem en e Last g e vin g te beperkt geform uleerd . D e datum van i ju li 1942 was nogal w ille k e u rig vastgesteld; dat de arrestaties, w at de opgesom de organisaties betrof, beperkt m oesten b lijven tot de N S B , de W A , de G erm aanse SS en de N ationale Jeu gd sto rm , betekende dat geen rekening w as gehouden m et talrijke andere ‘fo u te’ organisaties w aarvan m en actief lid had kunnen zijn zonder bij een van de v ie r gen o em d e aangesloten te zijn gew eest: bijvo orb eeld de tw ee N S N A P ’en d ie zich in het begin van de bezetting bij uitstek k w alijk hadden gedragen, de hulppolitie, de N ed erland se Landw acht, de talrijke ‘fron ten ’ en ‘g ild e n ’ van de N S B , de W interhulp N ed erlan d en de N ed erland se V olksdienst. E ven on ju ist gezien was het om , w at de Rijksduitsers betrof, alleen last te geven tot het arresteren van de h o o fd en en am btenaren van D uitse diensten. En de Verwalter dan van
d e ‘e e r s t e a l g e m e n e l a s t g e v i n g'
overgen om en b ed rijven ? En de leden van de N S D A P ? Ja ruim er: was het niet verstandig om althans in eerste instantie alle R ijksduitsers (be h alve d iegenen onder hen van w ie m en w ist dat zij ‘g o e d ’ w aren gew eest) te arresteren? G egeven de fe lle vijandschap die zich tegen alles w at D uits w as, had on tw ikkeld , zou geen hunner in het pas bevrijd e gebied zijn leven zeker kunnen zijn.
Er deugde dus niet veel van d ie Eerste A lgem en e Lastgevin g en bij w at in het b evrijd e Z u id en in de allereerste dagen geschiedde, ‘spontaan’ als het w are (m en kende de lastgevin g niet), w erd m et de tw ee punten d ie w ij noem den, dan o o k geen rekenin g geh ouden : de p olitie speelde bij de arrestaties in M aastricht een nevengeschikte en in E in d h o ven in het geh eel geen rol en gearresteerd w erd en allen die, in w e lk verband en in w e lk e mate ook, ‘fo u t’ w aren gew eest o f als zod anig w aren bestem peld.
★
M en m oet onderscheid m aken tussen de oprichting van de Bin nen landse Strijdkrachten (wij verstaan hier nu verd er in dit deel alleen de B in n en landse Strijdkrachten in het bevrijd e Z u id en onder, niet d ie in het bezette N oo rd en ) en de toekennin g van arrestatiebevoegdheid aan die strijd krachten; het eerste was een daad van prins Bernhard en speelde zich a f in zijn h oofd kw artier, bij het tw eed e w as hij slechts zijdelings betrokken — dat speelde zich a f in Eindh oven.
W etend dat de prins tot bevelhebber van de N ed erlan d se strijdkrachten was benoem d, deden B orghouts, de gew estelijke sabotage-com m andant van de K n okploegen, en H oekstra, de com m and ant-Zu id van de Raad van Verzet, o n m id d ellijk hun best, tot hem d oo r te dringen. O f zij o v erw o g en hebben, van D ijk, de gew estelijke com m andant van de O D , m ee te nem en, w eten w ij niet, in elk geval bevond deze zich in E in d