Van ‘een m erkw aardig gebrek aan energie, in itiatie f en activiteit’ had Schürm ann, de m ilitaire com m issaris van Z u id -L im b u rg , gerept in het verslag dat hij enkele w eken na zijn kom st te M aastricht had opgesteld en dat w ij aan het slot van h oofd stu k 8 aanhaalden. ‘ D e b e v o lk in g ’, had hij verd er geschreven, ‘ zou niets liever w ille n dan dat het M ilitair G ezag dictatoriaal optrad.’ H ij had intussen erkend dat hij dat alles ‘in w at scherpe v o rm ’ had w eergegeven — onzerzijds voegden w ij er aan toe dat het aannem elijk was dat aan dit beeld, het m ocht dan wat zijn toegespitst, zekere algem ene geld igh eid niet kon w o rd en ontzegd. D e b e vo lk in g was d o o r de o n d ervoed in g w e lk e zich speciaal van begin '44 a f had afgete kend, verzw akt, het m et energie reageren viel velen dus zwaar en b o ven d ien m oest m en w en n en aan de vrijheid. M ee r dan vier jaar lang was er geen enkele vorm van inspraak gew eest — aan die inspraak hadden in eerste instantie slechts w ein igen behoefte. Dat viel niet alleen Schürm ann op. H om an, h o o fd van de sectie-B innen lan d s Bestuur van de staf M ilitair G ezag, kreeg in die eerste tijd dezelfd e indrukken. In het al eerder d oor ons geciteerde rapport dat hij begin oktober na een bezoek aan N ijm e g e n schreef, verm eld d e h ij:
'N e rg e n s en ige tendens n o g geconstateerd tot bijeenko m en gem eenteraden. Is haast an gstw ekken d hoezeer v e rre w e g de m eesten g e w e n d aan b ezettin gsregim e: n o g van geen enkele persoon die ik sprak, is n o em en sw aard ige belan gstelling gebleken v o o r herstel v e rte g e n w o o rd ig e n d e licham en. Z al geleg en zijn aan g ro te zo rg e n ; het blijkt echter o o k in dit opzicht m.i. h oogste tijd dat bezettin g e in d ig t”
-H om an m aakte zich dus bepaald zorgen o ver de mate w aarin de burgerij er zich bij neerlegde dat alle beslissingen o ver haar leven som stan dig heden d oo r derden w erd en genom en.
N o o rd -B rab an t toonde, aldus H om an , hetzelfde beeld. ‘ Ik m erk op’, rapporteerde hij m edio oktober,
1 H. P. Linthorst Homan: ‘ Rapport inzake bezoek aan Nijmegen op 6 en 7 okt. 1944’ (7 okt. 1944), p. 4.
‘g e d e m p t k a r a k t e r’ D E R D I S C U S S I E S
'(niet v o o r de eerste maal) hoe zw a k de w e n s van het m.i. m eren d eel der b e vo lk in g blijkt te zijn, naar onze o ud e ve rtro u w d e dem [ocratische] ve rh o u d in gen terug te keren. V ie r jaren bezetting leverd en het ontstellend resultaat op, dat m en louter vraagt naar een ‘ sterk g e za g ’ (kan niet schelen d o o r w ie u itgeo efen d ); voorts dat m en gaarne gedecreteerd (sic) ziet, hoe m o et w o rd e n geh and eld, in plaats van z e lf de koe bij de horens te vatten en te handelen, althans m et vo o rstellen te ko m en .’ 1
N u gaat actieve belangstelling v o o r politieke vraagstukken altijd van m inderheden uit en opvallend in de constateringen van Schürm ann en H om an is dus niet zozeer w at zij o ver de p olitiek-passieve h ou d in g van de brede massa schreven m aar vooral dat zich nog nergens groepen, hoe klein ook, hadden gevo rm d die van zulk een actieve belangstellin g hadden getuigd.
W ij m enen dat daarbij rem m ende factoren een rol hebben gespeeld w e lk e zich, zij het in afn em end e m ate, in het Z u id en hebben gem an i festeerd tot aan de bevrijd in g van N ederland benoorden de grote rivieren. O m te beginn en: het w as oo rlo g en de gedachten van de m eeste m ensen, vo o rzo ve r niet gericht op de grote m oeilijkh eden van het dagelijks bestaan, ve rw ijld en in de eerste plaats bij het o o rlo gsverloo p : w anneer zou D uitsland d e fin itie f zijn verslagen, w anneer de rest van N ed erlan d bevrijd ? M et die tw ee vragen vergeleken, w aren alle bin nen- land s-politieke kw esties van ondergeschikt belang. M aar b o ven d ien : wat vo o r zin had het, zich in die kw esties te verdiepen en p u bliekelijk bepaalde oplossingen te bepleiten terw ijl het overgrote deel van het N ed erland se vo lk , zeven van de negen m iljo en N ederlanders, n og tot zw ijgen was vero ord eeld ? Daar kwam dan nog bij dat w ie eigen opinies gin g verkond igen , on verm ijd elijk een discussie bevord erde w elk e m et verd eeld h eid gepaard kon gaan. W as verdeeldheid w e l w en selijk terw ijl het land in een noodtoestand verkeerd e? V eel m ensen in het bevrijde Z u id en hadden de neiging, vo o rlo p ig elk debat o ver bin nenlands- politieke vraagstukken uit de w e g te gaan. T enslotte: de katholieken in het Z u id en w aren traditioneel van een grote volgzaam heid.
D an w aren er de m ateriële m oeilijkheden. Politieke bed rijvigh eid heeft behoefte aan papier, maar dat was er m aar w ein ig. Politieke bed rij vigh eid w il zich uiten in p ublieke vergaderingen en gaat gepaard met
1 A.v.: Rapport 'Bezoek Brabant en Gelderland 15—17 okt. 1944’ (17 okt. 1944),
beraad binnenskam ers, maar de m eeste m ensen verlieten ’s avonds niet dan zeer ongaarne hun w o n in g en w ann eer m en bij beraad personen uit andere gem eenten w ild e betrekken, dan w aren reisvergu nningen nodig, w e lk e (na een periode w aarin zij in het geheel niet w erd en afgegeven) van het M ilita ir G ezag slechts m et m oeite w erd en verkregen — er w as nu eenm aal nauw elijks vervoer.
D e d o o r Schürm ann en H om an geconstateerde vrij algem ene lethargie is slechts korte tijd b lijven bestaan m aar w ij zouden toch w e l durven stellen dat de politieke discussie w e lk e in het b evrijd e Z u id en langzaam op gang kw am , een nogal gedem pt karakter heeft gedragen. Dat kw am oo k doordat m en besefte, o ver w e in ig in form atie te beschikken. D e dag en w eekb lad en die m ochten verschijnen, w aren klein en w at diegenen d ie tot de politieke m en in gsvo rm in g w ild en bijdragen, vooral oo k h in derde, w as dat zij nauw elijks hoorden hoe het in bevrijd e landen als B elg ië en Frankrijk to egin g en maar w e in ig inlichtingen hadden o ver de politieke toekom stdenkbeelden die naar vo ren geko m en w aren in het land w aarm ee m en zich bij uitstek verbond en vo eld e : Engeland. M ey er Slu ijser die in decem ber '44 in opdracht van G erbran d y tw ee w eken lang in het b evrijd e Zu id en had kunnen rondreizen, onderstreepte na zijn terugkeer in een v o o r G erbran d y bestem d rapport de klacht die de schrijver en o u d -illegale w erk er W ille m de G eus (pseudoniem v o o r W. Spruit) in Ein d h oven aldus had gefo rm u leerd :
‘ D e intellectuele kringen vo e le n zich verlaten en eenzaam . Z ij h ebben g e d u rende de bezettin g de w e g naar het v o lk ge vo n d e n en v o o rz o v e r zij die w e g v ro e g e r al kenden, zijn ze d o o r de bezetting dichter dan o o it tot dat v o lk gebracht. H et heil van het geheel gaat hun m eer ter harte dan iets anders en daarom w erpen ze zich op elk vraagstuk dat m et dit heil sam enhangt. M aar gedu ren d e de bezetting h ebben zij elk an tw o o rd in zich zelf m oeten vin d e n . .. W ij zijn allem aal intellec tuele en politieke ‘ bin n en vetters’ g e w o rd e n . N u is de b e vrijd in g drie m aanden o ud en n o g altijd m issen w ij het contact m et de b u itenw ereld. Ik schooier elke d ag langs de auto ’ s van de En gelsen o m van de chauffeurs een Picture Post' o f een dergelijk blad te lenen, w aaruit ik kennis m oet nem en van het bestaan van vraagstukken w aarvan ik zelfs geen ve rm o e d e n had.’ 2
D e verh ou din g tussen het M ilitair G ezag en de regering w as maar aan
' D it was een geïllustreerd Engels weekblad dat een radicale hervorm ing van de Engelse sam enleving voorstond. 2 M . Sluijser: ‘ Rapport omtrent de stem ming in bevrijd N ederland’ (22 dec. 1944), p. 2 (C o llectie-M . Sluijser, I).
V R A G E N I N K A T H O L I E K E K R I N G E N
w e in ig en d u id elijk ; trouw ens, van w at die regering in ballingschap w el o f niet had verricht, had m en o o k geen beeld. E nkele m alen (in n ovem ber '4 1 en m ei '44) had R adio O ran je het aftreden van katholieke m inisters bekendgem aakt — wat zat daar achter? O n d er de katholieken in Z u id - Lim burg en N o o rd -B rab an t w aren niet w ein igen tot w ie v ó ó r de oo rlo g \fras d oorged rongen dat kon in gin W ilh elm in a nogal n egatief over het katholieke g e lo o f en de katholieken dacht — de daardoor gew ekte ach terdocht je g e n s de kon in gin was na ruim vier jaar bezetting, al haar inspirerende radiotoespraken ten spijt, n og niet verd w en en. Kapitein van H outen van de sectie-V oorlich tin g van de staf M ilitair G ezag gin g in de eerste w e e k van januari '45 in besloten kringen antw oord geven op vragen. ‘D e belangstelling v o o r dergelijke gem o ed elijke praatavondjes is’, sch reef hij aan een collega, ‘ bu iten gew oo n g ro o t’ - hij g a f van de ‘steeds w e e r bij een in hoofdzaak katholiek p u bliek ’ leven de vragen het vo lgen d e overzicht:
‘ 1. W a a ro m zijn de katholieke m inisters uit het kabinet h eengegaan?
2. W a s het ontslag van Steen bergh e een conflict tussen Steen bergh e en G e r
brand y o f een conflict tussen Steen berghe en de k o n in g in ?
3. In het alge m e e n : is G e rb ra n d y sterk anti-Paaps o f zit de k o n in gin daar achter?
4. W a a ro m is er in de uitzendingen van R ad io O ra n je zo w e in ig geh oo rd o ve r de H erd erlijke Schrijvens van de bisschoppen?
5. D e n k t u dat de k o n in gin thans anders staat ten aanzien van het Z u id e n dan v ó ó r 19 4 0 ?
6. H o e stond o nze regering in E ngeland en in het buitenland aangeschreven? 7. K rijgen w ij Indië w e e r helem aal terug?
8. W o r d t er alles gedaan o m de N ed erlan d ers een zo gro o t m o g e lijk aandeel te g even in de b e vrijd in g van Indië?
9. W a t is de ve rh o u d in g tussen M ilita ir G e za g en de regering en de ve rh o u d in g tussen M ilita ir G e z a g en de m inisters die naar N e d erlan d zijn g e k o m e n ? '
10. W aa ro m treedt het M G niet krachtiger op tegen de Duitsers, N S B ’ ers, collaborateurs, etc.?
1 1 . W aa ro m w o rd t er getalm d m et de execu tie van algem een erkende land verraders zoals am btenaren (advocaten, notarissen, politie, etc.) die de eed van tro u w aan de k o n in gin gebro ken h eb b en ?
12 . W aa ro m schakelt het M G niet m eer experts uit het Z u id e n in, resp. w aaro m detacheren so m m ig e secties van het M G niet m eer be vo e g d h e id aan burgerlijke
1 D it sloeg op de ca. zes weken tevoren gearriveerde m inisters-1 kwartierma kers’.
instanties in het Z u id e n ? D o e t m en dat niet, om dat m en daarm ee w il w ach ten tot m en b o ve n de rivieren is?
13 . W a a ro m is er zo lan g getreuzeld m et het trainen van de duizenden v rijw illig e rs die zich hebben o p g e g e v e n ? '
14. Is het ju ist dat aan een gro ep van 800 v rijw illig e rs, w aarvan 7 2 0 katholiek en 80 n iet-kath oliek, m erendeels protestant, slechts één katholieke aalm oezen ier naast een protestantse aalm o ezen ier kon w o rd e n to e g e v o e g d , om dat nu eenm aal in de statistiek van v ó ó r de o o rlo g staat dat o n g e ve e r 3 0 % van het leger katholiek i s ? ’2
M en ziet: hier waren vragen onder die betrekking hadden op w at in het bevrijd e Zuid en gebeurde — vragen m et een kritische inslag; m erk w aard ig g en o eg: géén vragen die betrekking hadden op w at na de b evrijd in g van het geh ele land diende te geschieden (en oo k geen vragen o ver het voedseltekort die m en tw ee m aanden eerder o n m id d ellijk zou hebben gesteld). N iettem in waren er kringen w aarin m en zich, al was dan oo k een groot deel van N ederland n og bezet, m et die iets verdere toekom st w e l d egelijk bezighield. D e tw ee com plexen : w at gebeurt er
nu in het b evrijd e Z u id en en w at dient er straks te geschieden als heel
N ed erlan d is bevrijd, vlo eid en trouw ens in elkaar over. Som m igen w ensten in w ezen een voortzetting van het traditionele N ed erland , anderen w aren er voorstander van dat N ed erland zou w o rd en ‘v e r n ie u w d ’, d.w.z. dat in de eerste plaats gebroken zou w o rd en m et de v o o ro o rlo g se ‘verzu ilin g’, en onder die tegenstanders van de ‘v e rz u ilin g ’ w aren velen die het zouden toejuichen als in het bevrijd e Z u id en m et de ‘v e rn ie u w in g ’ een begin zou w o rd en gemaakt. W at er aan politieke strijd in het bevrijde Z u id en is geleverd, is in de eerste plaats een strijd pro en contra die ‘v e rn ie u w in g ’ gew eest; daarin heeft de georganiseerde o u d -ille g a lite it een belangrijke rol gespeeld.
‘Vernieuwing’
M en m oet de georganiseerde ou d-illegaliteit in het bevrijd e Z u id en zien als een pressiegroep — in dit geval een groep van m ensen d ie m eenden dat op grond van datgene w at zij tijdens de bezetting hadden gepresteerd,
1 Hierover meer in het volgende hoofdstuk. 2 Brief, 9 jan. 1945, van J. A. van Houten aan J. Huizinga (M G, Geheim archief, 272).
D E I L L E G A L I T E I T I N H E T Z U I D E N
na de bevrijd in g in de eerste plaats naar hèn m oest w o rd en geluisterd. D aarm ee m aakte de o u d -illegale m inderheid zich los van de overgrote m eerderheid der bevolking.
D ie m eerderheid had in de bezettingsjaren de m oeilijkh eden van het dagelijks bestaan zo goed m ogelijk opgevangen, zich aangepast, zich trachten te redden, maar toch oo k op velerlei w ijze verzet geboden: zij had de parolen van de bezetter en de N S B d u id elijk afg ew ezen ; zij had ‘ n een ’ gezegd tegen Seyss-Inquarts pogingen tot gelijkschakeling (voor het katholieke Zuid en was bijvo orb eeld van belang dat in de zom er en herfst van '4 1 ruim 96 % van de bij het R K W V aangesloten arbeiders hun lidm aatschap hadden beëindigd en dat in '43 in Lim burg en N o o rd - Brabant 5 5 % van alle landbouw ers gew eigerd hadden, hun verplichte bijdrage aan de N ed erland se Landstand te betalen). D ie m eerderheid had oo k d eelgenom en aan de m assale A p ril-M eistak in gen van '43, m aar zij was niet zo ver gegaan dat zij een d u id elijk in d ivid u eel risico had gelopen, het illegale w erk had zich buiten haar om vo ltro k k en ; de illegale w erkers w aren m èt allen die hun rechtstreeks hulp boden, een klein e m inderheid gebleven.
U itgaande van onze schatting dat er in het gehele land tot septem ber '44 m inim aal ca. vijf-e n -tw in tig d u ize n d illegale w erkers zijn gew eest (van hen was v ó ó r septem ber '44 on geveer een derde uitgeschakeld), veronderstellen w ij dat er in het Z u id en , toen het w erd bevrijd, m inim aal vierduizend illegale w erkers w aren — w ij geven dit cijfer m et alle v o o r behoud. A nders dan in B elg ië vond in ons land na de b evrijd in g geen registratie van illegale w erkers plaats en bij de schatting vierdu izen d m oet bedacht w o rd en dat het cijfer slaat op d iegenen die al geru im e tijd vó ó r de bevrijd in g deel hadden uitgem aakt van illegale groepen, niet op hen die zich, toen de b evrijd in g naderde, bij een illegale groep hadden g evo egd dan w el d oor deze w aren opgeroepen. D e duizend man Sto ot troepen en de zevenhonderd grensbew akers b ijvo orb eeld die d oo r de O D in Ein d h oven w erd en gem obiliseerd , zijn niet m eegeteld. Intussen erkennen w ij dat onze schatting heel w e l te laag kan zijn. H o e dat zij, de ‘echte’ illegale w erkers m oesten m et duizenden w o rd en geteld en bepaald niet m et tienduizenden. A nders gezegd: op een b e vo lk in g van m eer dan een m iljo en vo lw assenen, vorm den zij een groep die w aarschijnlijk k lein er was dan één op de honderd.
W at het land als geh eel betrof, stonden lang niet alle illegale w erkers o f illegale groepen op het standpunt dat het op de w e g lag van de illegaliteit, de on tw ikk elin gen in het naoorlogse N ed erland in algem een - politieke zin te beïnvloeden. In bezet gebied kw am het binnen de
C o n ta ct-C o m m issie van de illegaliteit op dit punt in de herfst van '44 tot een diepgaande en onoplosbare verd eeld h eid w e lk e w ij in deel 10 b zullen beschrijven: verd eeld h eid tussen de leiders van grote illegale organisaties. In het b evrijd e Z u id en lag dat anders. Daar leefd e niet bij alle maar toch w e l bij talrijke o u d -illegale w erkers, m et nam e bij vele leid en d e figuren, de behoefte om , nu de b evrijd in g daar was, de stem van de ou d -illegaliteit d u id elijk te laten horen. Illegale w erkers (wij zullen in het ve rv o lg van dit deel de term ‘o u d ’ m aar laten vervallen , tenzij er speciale aanleiding is deze te gebruiken) kregen daar o o k ge m akkelijker de gelegen h eid toe dan anderen en het M ilita ir G ezag had de sterke n eigin g naar hen te luisteren. Bij de N ederlanders in de vrije w ereld was in de loop der jaren grote b ew on d erin g gegro eid v o o r wat de illegaliteit in bezet gebied had gepresteerd — stond een illegale w erker tegen o ver een officier van het M ilitair G ezag, dan had de eerste zijn leven geriskeerd en de tw eede een o ver het algem een com fortabel bestaan gehad in E n gelan d ; dat g a f d ie illegale w erk er een zekere m orele v o o r sprong. B o ve n d ie n : die illegale w erk er sprak niet v o o r z ich ze lf alleen maar v o o r de geh ele groep van de ‘h eld en ’ w aarvan kon in gin W ilh elm in a m en igm aal had gerept. O n tvin gen de m ilitaire com m issarissen tegen gestelde adviezen van versch illend e kanten, dan kenden zij veelal aan de adviezen van illegale w erkers extra gew ich t toe; dezen kregen ook gem akkelijker hulp dan anderen: papier om d ag- en w eek blad en te doen verschijnen en reisvergunningen d ie interlokaal contact m o g e lijk m aak ten.
A an van k elijk was van dat interlokaal contact geen sprake en vo o rzo ver de illegaliteit zich gin g organiseren, d.w.z. de krachten gin g bundelen, geschiedde dat dus in elke stad o f streek apart: in Z u id -L im b u rg , in N ijm e ge n en om gevin g, in N oo rd -B rab an t en in O ost Z e e u w s-V la a n deren (niet in de andere b evrijd e delen van Zeeland). In N ijm e g e n w erd een breed sam engestelde Raad van O ndergron dse A ctie gevo rm d w aarin vo orm an n en van talrijke illegale organisaties sam enkw am en, velen o o r spronkelijk afkom stig uit de m ilieu s van de N ed erland se U n ie. D eze raad w enste dan ook, aldus zijn voorzitter, ir. J . J. A. Janssen, ‘een grond ige v e rn ieu w in g van de maatschappij op nationale grondslag in dem ocrati sche z in ’ 1 — hij kreeg (H. T erm eer heeft het aangetoond in zijn in '79 verschenen verh elderend e studie Nijmegen frontstad) een duid elijke in v lo ed op het beleid van m ilitair com m issaris Blaauw.
1 Aangehaald in H. Term eer: Nijmegen Jrontstad. September 19 4 4 -m e i 19 4 5. Politiek en
D E O U D - I L L E G A L I T E I T G A A T Z I C H O R G A N I S E R E N
In M aastricht w erd op 2 2 septem ber, ruim een w eek na de bevrijding, een C o m ité van Illegale W erkers (C IW ) opgericht w aarin in eerste instantie verteg en w o ord igd waren de LO , het Belastingverzet (het be schouw de zich in M aastricht als een aparte L O -groep), de KP, de O D , het M ed isch Contact (tevens vertegen w o ord igen d het verzet van de tandartsen en van de apothekers), ‘de illegale pers’ ’ , het ‘gevan gen is- contact’ en het k ath oliek-kerkelijk verzet. H et C o m ité breidde zich spoedig uit m et vertegenw oord igers van organisaties die zich niet on m id d e llijk hadden gem eld : de Raad van V erzet en groepen spo orw eg- m annen en politiefunctionarissen die illegaal werkzaam w aren gew eest (eind oktober oo k m et vertegen w o ord igers van het N ationaal C o m ité en