T e n aanzien van de vakcentrales hebben w ij de teru gkeer van de ‘zu ilen ’ reeds geschetst, in w e lk kader w ij m eld in g m aakten van de standpunten van de bisschoppen van D en Bosch en Breda. Dat die standpunten in het b evrijd e Z u id en van bijzondere betekenis zouden zijn, spreekt van zelf: de b e vo lk in g was er in overw eg en d e mate katholiek. D at naar de bis schoppen zou w o rd en geluisterd, was oo k een natuurlijke zaak. A l v ó ó r
B E L E I D D E R B I S S C H O P P E N
de bezetting had hun w o o rd in katholiek N ed erlan d beslissende invloed gehad en het gezag van het Episcopaat w as d oo r de w eerbare h oudin g w aarvan het keer op keer had getuigd, alleen maar gestegen. H et had het geestelijk verzet van alle katholieken geleid , precies aangegeven w at m en w e l en w at m en niet m ocht doen en in de vo rm van het Fonds v o o r de B ijzo n d ere N o d e n steun geboden aan allen die d oo r het vo lgen van de uitgegeven parolen in m oeilijkh eden kw am en. W elnu , v o o r aartsbisschop de Jo n g en v o o r de vier bisschoppen stond vast dat het katholieke vo lksd eel onaanvaardbare risico’s zou nem en in dien het na de b evrijd ing de eigen organisaties p rijsg af w e lk e het in tw ee generaties had opge bo uw d — zij w aren er geenszins van overtu igd dat het antipapism e niet op nieuw de kop zou opsteken. A fg ezien daarvan had, zo m eenden zij, datgene w at was op gebouw d , o o k in z ich ze lf hoge geestelijke w aarde; het hield de ge lo v ige n bijeen en droeg, dat doende, bij tot w at v o o r de bisschoppen van prim aire betekenis w as: het zieleh eil van de ge lo v ig e kudden die, aldus hun in brede kring aanvaarde taakopvatting, aan hen als herders w aren toevertrouw d.
In D en Bosch was er, evenals elders, aarzeling o f m en er w ijs aan deed, de oude katholieke organisaties o n m id d ellijk te doen herleven. H et kan zijn dat bisschop M utsaerts kort na zijn bevrijd in g vernam van de eerder gem em oreerd e oproep van veertig gezaghebbende Eindh ovenaren die het ‘ve rw erp elijk ’ hadden genoem d , bijvo orb eeld ‘ een C hristelijke O ra n je -v e re n ig in g ’ opn ieuw op te richten — die oproep had even w el óók op alle specifiek katholieke organisaties betrekking. O p 14 n o vem b er liet m gr. M utsaerts een tegengesteld geluid horen. ‘ D e drang naar herstel der vroegere stands- en vakorganisaties beh oeft’ , sch reef hij aan alle geeste lijken van zijn bisdom , ‘niet te w o rd en onderdrukt . . . N ie u w so o rtig e veren ig in gen behoren niet te w o rd en opgericht zonder O n ze uitdrukke lijke to estem m in g’ 1 — on der ‘n ieu w so o rtige’ vielen o o k alle veren igin gen w e lk e een gem engd karakter hadden.
W ij nem en aan dat dit bisschoppelijk standpunt vrij spoedig via de geestelijken tot talrijke leken doord rong, m aar aangezien het ‘vern ieu - w in g s’-streven zich o o k in D en Bosch d u id elijk b le e f aftekenen (katho lieken w erkten er m ee aan een uit de illegaliteit vo ortgeko m en , d oo r het M ilitair G ezag gesteund algem een dagblad, D e Vrije Pers), achtte mgr. M utsaerts het noodzakelijk, zijn standpunt in het publiek d u id elijk te m aken. H ij sprak zich op zondag 3 decem ber in de St. Janskathedraal in
een ‘d ond erpreek’ tegen alle eenheidsorganisaties uit en keurde in dat kader de h ou d in g van d ie katholieken a f die op redactioneel o f bestuurlijk niveau aan D e Vrije Pers m ed ew erkin g verleenden. ‘ D e katholieke kerk’ , beto ogd e hij,
‘ heeft er recht op om bij haar propaganda g ebru ik te m aken van de m o dern e hu lp m id d elen van deze tijd als daar zijn: de pers, de radio, de film , het o n d erw ijs, het vere n ig in g sw e ze n . D aaro m , steunt de katholieke pers, die geen verw aterd e neutraliteit verdraagt! H et is g o e d dat de pers ons o pw ek t, go e d e vaderlanders te zijn. M aa r dit is niet vo ld o e n d e . Z ij m o et ons oo k de w e g w ijze n o m go ed e katholieken te zijn.’ 1
O n d er het geh oor van de bisschop bevonden zich talrijke ‘vern ieu w e rs’, on der w ie mr. E. M . J. A. Sassen die in St. M ich ielsgestel als een van de ‘ H eren Z e v e n tien ’ het program van de N ed erlan d se V o lk sb e w e g in g had helpen opstellen en nu een van de leden was van de raad van toezicht op D e Vrije Pers. H ij gin g m et enige anderen n og in de kathedraal naar de bisschop toe, hetgeen, aldus later Sassen, tot een ‘heet gesprek’ leid d e2 — tegen die hitte was de overtu igin g van de bisschop (deze nam geen w o o rd terug) beter bestand dan die van Sassen d ie daags daarna zijn lidm aatschap van de raad van toezicht neerlegde.3
N o g geen drie w ek en later, op 2 1 decem ber, stelde m gr. M utsaerts sam en m et zijn Bredase am btgenoot, m gr. P. W . A. H opm ans, een oproep op die korte tijd later in de bisdom m en D en Bosch en Breda van alle kansels w erd voorgelezen . Aan ‘n ieu w so ortige veren igin gen o f eenh eid s- b o n d en ’ m ochten katholieken geen steun verlenen, zij dienden zich te schikken naar de richtlijnen van het Episcopaat, ‘reeds nu en zonder uitstel’ m oesten de vroegere katholieke organisaties op n ieu w w o rd en opgericht.4 H et was een uitspraak die koren op de m olen was van de ‘o u d e’ katholieke bonden (deze lieten niet na, er herhaaldelijk aan te refereren) en die een zware slag betekende v o o r allen die eenheidsvak bonden o f andere ‘ve rn ieu w d e ’ organisatietypes voorstond en (niet zon der w re ve l zegde m enige katholieke arbeider het lidm aatschap van zijn eenh eidsvakbond op). Er stond m et die uitspraak vast dat bevrijd N e d e r land w e er een ‘ve rzu ild ’ karakter zou gaan dragen, zij het dat de ‘zuilen ’ m isschien w at dichter bij elkaar zouden zijn geplaatst. Er stond óó k m ee vast dat het katholieke vo lksd eel w e er een eigen staatkundige partij zou krijgen. En de V o lk sb e w e g in g dan? D aartegen had het Episcopaat geen
B E L E I D D E R B I S S C H O P P E N
bezw aar; het had in '40 de oprichting van de N ed erland se U n ie aanvaard, ja toegejuicht, als een algem een -p olitiek noodverband — de V o lk sb e w e gin g zou er toe kunnen bijdragen dat de geest w aarin N ed erlan d zou w o rd en heropgebouw d, er een zou zijn van harm onie, m aar die V o lk s b ew egin g zou nooit in de plaats m ogen kom en van een specifiek- katholieke politieke partij.
★
Indien de R o o m s-K a th o lie k e Staatspartij, ’s lands grootste partij, in de bezetting een even strijdvaardig beleid had gevoerd als de A n ti-R e v o lu - tionaire Partij, dan zou zij, dunkt ons, haar aanhang evenzeer hebben vastgehouden als de A R P. W ij herinneren er aan dat deze laatste partij in het eerste bezettingsjaar haar ledental van ca. zeventigduizend had zien stijgen tot een kwart m iljo en . N a haar verbod , zom er '4 1, had het clandestien doorfunctionerend partijbestuur de partij o o k bijeen w eten te houden — er hadden duizenden clandestiene kaderavonden plaatsge vo n d en w aarop de z.g. tw a a lf apostelen tot trouw aan de a n ti-revo lu tio - naire beginselen hadden opgeroepen en in de regel oo k hadden aange spoord om te volharden in het verzet. M et verzet en illegaliteit hadden vooraanstaande A R P ’ers talrijke bin din gen : m et het verzet van de G e re form eerde Kerken, m et het Schoolverzet, m et het illegale w e rk in de LO en de KP. In het verzetsblad Trouw w erd en de m eeste artikelen d oor vooraanstaande anti-revolutionairen geschreven — het eerste nu m m er was geopend m et een principiële besch ouw ing van de hand van de fractie leider van de A R P in de T w e e d e Kam er, Ja n Schouten.
H o e stak daar het beeld bij a f dat de Staatspartij had geb o den ! Z ij was in de tw eed e helft van '40 goed d eels, en in het Z u id en zelfs geheel, in de N ederlandse U n ie opgegaan, van clandestiene voortzetting van de partij-arbeid was na Seyss-Inquarts verbod nauw elijks sprake gew eest, veruit de m eeste katholieke parlem entariërs, en zeker de bekendste (partijvoorzitter mr. T. J. Verschuur vo rm t de enige uitzondering), schuw den het illegale w erk en een illegaal blad m et d u id elijk e bindin gen aan de Staatspartij ontbrak. Zeker, er w aren, afgezien n og van de belang rijke verzetsim pulsen die van het Episcopaat uitgingen, talloze kath olie ken die deel uitm aakten van illegale organisaties in hun ve le versch ij nin gsvorm en o f daar zelfs leiden de posities in bekleedden (m en denke slechts aan van B ijnen en Borghouts) maar in de slagorde van het verzet ontbrak de Staatspartij.
H o e kw am dat?
D e oorzaken zijn niet een vou d ig aan te geven. W ij zien er voorshands vier. T en eerste, dat de partij van de aanvang a f een p olitiek verb ond was gew eest van b evolkingsklassen (ondernem ers, andere kapitaalbezitters, zelfstand ige boeren, pachters, m iddenstanders en loontrekkenden) w e l ker sociale belangen van elkaar afw ek en o f zelfs diam etraal tegenover elkaar stonden, hetgeen had geleid tot p olitieke program m a’s en stand puntbepalingen waaraan verd o ezelin gen niet vreem d w a re n ; ten tw eede, dat de partij in de jaren '30 in sterke mate in n erlijk verd eeld was geraakt tussen een conservatieve richting waartoe ve le ou deren en een m eer progressieve waartoe ve le jo n g e re n behoorden — p rog ressief in die zin dat d ie jo n g e re n de staat veel m eer in vlo ed w ild e n geven op sociaal- econom isch terrein; ten derde, dat ju ist in de katholiek-staatkundige m ilieus in de jaren '30 allerlei op ‘ o v erw in n in g van de klassenstrijd’ gerichte, corporatieve, ‘ organische’ , m in o f m eer autoritaire den kbeelden naar vo ren w aren gekom en (wij herinneren aan de vo orstellen van de c o m m issie-G o se lin g uit '36) die in m indere mate principieel anti-natio- naal-socialistisch waren dan de denkbeelden w e lk e in de o verige d em o cratische partijen leefd en ; en ten vierde, dat de partij ju is t in het eerste bezettingsjaar (het jaar van de scheiding der geesten w aarin de besturen van de o verige partijen de kaders goeddeels bijeen hadden gehouden) zich zelf m in o f m eer had uitgew ist w aarm ee zij haar continuïteit had verbroken.
In aansluiting op w at de Christofoor-gro ep had bepleit, w ild en veel k atholieke jo n g e re n in het bevrijd e Z u id en van de w ed eroprich ting van de R K S P niets weten. W at dan w è l? Som m igen zouden tevreden zijn w an n eer de N ederlandse V o lk sb e w e g in g een vo o r katholieken aanvaard baar program kreeg (maar die V o lk sb e w e g in g liet tot eind april '45 op zich wachten) — anderen hoopten dat een ‘ve rn ieu w d e ’ katholieke partij van de grond zou kom en. D e bisschoppen van D en Bosch en Breda stelden zich voorzichtig op, geenszins aandringend op h erop b ou w van de Staatspartij; zij wachtten a f w at in de ‘o u d e’ p olitieke m ilieu s gebeurde. V ooreerst gin g m en daar niet verd er dan dat begin decem ber een studie v e re n ig in g w erd opgericht, de V e re n ig in g dr. Schaepm an, die geen ander d oel had dan van gedachten te w isselen o ver de vraag w at de katholieken op politiek-organisatorisch gebied te doen stond. In N ijm e ge n waar de ‘v e rn ie u w in g ’ nogal van zich deed spreken (de redactie van J e Maintiendrai was er gevestigd en de Raad van O nd ergrond se A ctie w as de afd elin g- N ijm e g e n van de G O IW N gew ord en) w erd m idden decem ber een R o o m s-K a th o lie k e C o m m issie Herstel N ijm e ge n opgericht, in w e lk
H E R O P R I C H T I N G V A N D E R K S P ?
kader vo o ral dr. A. J. M . C orn elissen op herstel van de katholieke eenheid gin g aandringen tegen, zo betoogd e hij, ‘de Vrijm etselarij en haar m antel organisatie, de Rotary, en het com m u n ism e.’ 1 In Ein d h oven w erd een K atholieke K rin g gevorm d. V o o r die krin g nu hield in februari '45 mr. F. T eu lin gs, de vroegere secretaris van de R K S P , lid van de T w e e d e Kam er sinds '29, een toespraak w aarin hij zich, w ijzen d op ‘het dreigende antipapism e’, uitdrukkelijk v o o r de w ed eroprichting van een katholieke partij uitsprak; hetzelfde deed de deken van E in d h oven , maar vo orzich tiger: ‘ het katholieke beginsel m oet recht gesch ied en’, zei deze; hij sprak voorts m et w arm te o ver ‘het ge b o u w der katholieke organisatie’ , maar zei niet dat het op politiek gebied o n m id d ellijk op n ieuw m oest w ord en opgetrokken.2 V an de w en selijkh eid van dat laatste was T eu lin gs o v er tuigd maar hij, die binnen de R K S P tot de conservatieve vleu gel had behoord, m oest zich ietw at op de achtergrond houden aangezien bij het M ilitair G ezag beschuldigingen tegen hem w aren gedeponeerd w egens econom ische collaboratie. Pas van februari a f begon hij w e er system atisch zijn contacten m et vroegere kaderleden van de Staatspartij op te bouw en. T o t de heroprichting daarvan w erd hij vo oral o o k gestim uleerd door D o n ker d ie bij een bezoek aan Londen tot zijn verbazing had geconsta teerd dat m en daar m eende dat het katholieke vo lksd eel in het Zu id en als één m an achter de Q u ay stond. T eu lin gs gin g toen eerst binnenska mers m eer voordrachten houden gelijk hij in februari in E in d h oven had gedaan en eind april richtte hij m et gelijkgezind en een K atholieke Staat kundige V e re n ig in g op die zich uitdrukkelijk tijd elijk noem de maar d u id elijk bed oeld was als eerste aanloop tot de vo rm in g, conform de w ensen van het Episcopaat, van een n ieu w e landelijke katholieke partij.
★
D o n ker w as T eu lin gs vo orgegaan: hij had ruim drie m aanden eerder, m ed io jan u ari '45, in E in d h o ven een Sociaal-D em ocratisch e V eren ig in g opgericht. O vertu igd aanhanger als hij was van de parlem entaire d em o
cratie, had D o n ker zich sinds zijn kom st in E in d h oven (eind oktober) o v er veel zaken zorgen gem aakt. U it het ‘ Eindh ovens adres’ had hij de conclusie getrokken dat er een sterke strom ing was die in N ed erlan d in de eerste tijd na de bevrijding, maar eigen lijk oo k nadien, m eer b evo eg d heden w ild e geven aan de regering, de provinciale besturen en de gem eentebesturen, en, als tegenhanger daarvan, de rechten van de v e r tegen w o ord igen d e licham en w ild e besnoeien. H o e lagen de verh o u d in gen in L o n d en ? H ij w ist er aanvankelijk niets van. V rijw e l on m id d ellijk nadat hij zich bij een Britse patrouille had kunnen aansluiten, had hij, n og van het Land van M aas en W aal uit, aan een officier van het M ilitair G ezag een b rie f aan G erbrandy, w aarin hij zijn diensten aanbood, kunnen m eegeven, m aar de b rie f bereikte Londen niet en hij kreeg dus geen antw oord. Eind oktober g a f kapitein van den B ro ek hem ve rlo f, A lbarda te schrijven via de kanalen van het M ilita ir Gezag. W eer hoorde hij niets. D e eerste van zijn brieven w aarvan vaststaat dat zij te bestem der plaatse is aangekom en, was een b rie f aan van den T em pel d.d. 10 n o vem ber die van den B erg, de directeur-generaal van de vo lksgezon d h eid , had m ee gen o m en naar Brussel en die b rie f leid de er toe dat D o n ker ruim een m aand later een bezoek kon brengen aan Londen. H ij w erd er d o o r de k on in gin niet ontvangen (hij was im m ers niet ‘ve rn ieu w d ’) en hoorde er van zijn partijgenoten dat o o k zij zich grote zorgen m aakten. M et generaal Kruis had zich het ene conflict na het andere voorgedaan en de k on in gin had pertinent gew eigerd een regelin g te treffen v o o r het bij eenkom en van een noodparlem ent; die partijgenoten d eelden hem ook m ee, bevreesd te zijn dat zich ten tijde van de bevrijd in g benoorden de rivieren een gevaarlijke m achtsstrijd zou on tw ikkelen tussen de ‘rechtse’ en de ‘lin k se ’ illegaliteit en dat in die laatste de com m unisten veel invloed zouden hebben. N u , dat het d oor de com m unisten m et zoveel kracht uitgegeven parool: één vak b ew egin g, er in het Z u id en als gesneden koek was ingegaan, had D o n ker z e lf kunnen constateren. D aar kw am dan nog bij dat hij het principieel afkeurde dat het Zu id en bestuurd w erd d oor een apparaat, het M ilitair G ezag, dat v o o r zijn beleid en optreden aan geen enkele instantie publieke veran tw oo rd in g schuldig was.
In versch illende steden in het Z u id en w aren al in de eerste b evrij- dingsm aanden veren igin gen van sociaal-dem ocraten opgericht; de N ij m eegse was in januari '45 overgegaan tot de uitgave van een sociaal dem ocratisch w eekblad, Ons Volk (voortzetting van het gelijkn am ige illegale blad w aarvan de N ijm e eg se editie d oo r sociaal-dem ocraten was verspreid), hetw elk vooral bedoeld was als tegenhanger van het com m u nistische w eekblad D e Waarheid dat in N ijm e ge n een aanzienlijke lezers
D E S O C I A A L - D E M O C R A T E N
kring had opgebouw d. N a zijn terugkeer nu uit Londen, liet D o n ker na o verleg m et van Lienden, voorzitter van de ve ren ig in g van sociaal dem ocraten w e lk e in Ein d h oven was tot stand gekom en, die veren igin g u itnodigingen richten tot alle andere om een o f m eer afgevaardigden naar Ein d h oven te sturen v o o r een bijeenkom st op 14 janu ari '45, zulks ter oprichting van een sociaal-dem ocratische organisatie w e lk e het gehele b evrijd e Z u id en zou bestrijken. D e m eeste veren igin gen konden die uitn o digin g aanvaarden en die, aan w e lk e zulks d oo r gebrek aan vervoer o n m o gelijk was, deden in elk geval w eten dat zij het genom en in itiatief toejuichten. In aanw ezigheid van m inister B u rger w erd in E ind h oven besloten, de Sociaal-D em ocratische V e ren ig in g v o o r B evrijd G ebied op te richten; zij plaatste zich op de grondslag van het jo n g ste beginselpro gram van de S D A P (het program uit '3 7 w aarin de lan d sverded igin g was aanvaard en daarmee de waarde van de nationale staat erkend), zulks eve n w el m et de kanttekening dat de oprichters van de ve ren ig in g zich bew ust w aren dat sinds '37 veel in de w ereld was veranderd — im pliciet w erd daarm ee gezegd: er is een n ieu w beginselprogram nodig. O p die basis was een samengaan m o gelijk oo k m et personen als Thom assen, aanhanger van de N ed erland se V o lk sb e w e g in g en redacteur van J e M ain
tiendrai, die van m ening w aren dat de S D A P haar tijd had gehad en dat
v o o r het socialism e in N ederland een geheel n ieu w e bedding m oest w o rd en gegraven. D e Sociaal-D em ocratisch e V e re n ig in g kreeg een cen traal bestuur van tien leden en een dagelijks bestuur bestaande uit D onker voorzitter, Thom assen ‘tw eed e vo orzitter’, van Lienden secretaris-pen- ningm eester en, opm erkelijk genoeg, een o rth o d o x-h ervo rm d predikant lid : ds. P. A. van Stem pvoort uit Eindh oven. D o n ker w erd in de g ele genheid gesteld, de oprichting van de veren ig in g toe te lichten in een radiotoespraak v o o r ‘H errijzend N ed erlan d ’ maar uit zijn concept-tekst w erd en d oo r het M ilitair G ezag enkele passages geschrapt die een uitge sproken partij-propagandistisch karakter hadden.
H et dagelijks bestuur van de Sociaal-D em ocratisch e V e ren ig in g richtte eind jan uari (Burger was inm id d els uit het kabinet gezet) een lang