G e lijk reeds verm eld , w ille n w ij in het kader van de ve rn ieu w in g w elke in het Z u id en trachtte d o o r te breken, o o k schrijven o ver de Fabrikan tenkringen en de Eenheidsvakbonden.
D e oprichting van de Fabrikantenkringen was een den kbeeld van ir. Frits Philips. ‘ In de chaotische toestand na de b e vrijd in g ’, zo sch reef hij in zijn m em oires,
‘ stonden de fabrikanten in E in d h o ve n v o o r allerlei problem en d ie het best in stedelijk verban d w aren op te lossen, en reeds dadelijk na m ijn terugkeer had ik de kans gezien daaraan iets te doen. O p m ijn fiets d o o r E in d h o ve n rijdend tro f ik op straat de textielfabrikant W ill y Baekers in gesprek m et mr. Ja n van Sandick, de secretaris van ons departem ent van de M aatschappij v o o r N ijv e rh e id en H and el. E r v o lg d e een blijd e begroeting, waarna w ij het er sp o edig o v e r eens w erd en , dat w ij de fabrikanten van E in d h o ve n bij elkaar m oesten roepen. Reeds de dag daarop g in g er een co n vo catie uit v o o r een bijeenkom st in de K am er van K ooph andel, ter oprichting van een plaatselijke ve re n ig in g van fabrikanten. D e vo lg e n d e dag richtten tw in tig fabrikanten de E in d h o ve n se Fabrikan tenkring op, m et een bestuur, en hoe ik o o k tegenspartelde, ju ist m et het o o g op de d o m in e rende positie van Philips, m en w ild e mij beslist vo o rzitter m ak en !’ 1
H et eerste w at deze E ind h ovense Fabrikantenkring deed, was er zich o ver beraden hoe, nu v rijw e l de geh ele industrie was lam gelegd , elke fabrikant toch zijn arbeiders zo goed m o gelijk kon vasthouden. U it dit beraad vlo eid e de w achtgeld regelin g vo ort waar w ij in het vo rig e h o o fd stuk o ver schreven. M aar er w aren m éér vragen die o v erleg w en selijk m aakten: hoe kon het contact m et het M ilitair G ezag verbeterd w orden, hoe de vo ed seln oo d gelen igd , hoe de transportcrisis opgelost, hoe de geringe h oeveelh eid beschikbare grondstoffen zo b illijk m o gelijk v e r deeld, hoe de steen ko ol- en energievo orzien in g op gang gebracht? K w es ties waren dat w aarm ee oo k de K am er van K oophandel zich kon bezig houden, m aar de fabrikanten (zij vorm den in het Z u id en een belangrijker groep dan de gro o t- en kleinhandelaren) hadden oo k eigen belangen te verdedigen. D e Ein d h oven se Fabrikantenkring vo n d dan oo k spoedig n avo lgin g: in N ijm egen , O ss, H elm on d , D en Bosch, T ilb u rg, Breda en Maastricht. A fgevaardigd en van alle kringen kw am en van eind no vem b er '44 a f eens per m aand bijeen als de Sam enw erkende Fabrikantenkringen
van B evrijd N ed erlan d ; o o k van dit sam enw erkingsverband w erd ir. Philips voorzitter.
A l die fabrikanten voorzagen m oeilijkh eden in de toekom st. H un bed rijven w aren tijdens de bezetting aan banden gelegd en het zag er naar uit dat na de b evrijd ing, in de periode van econom ische w ed erop bo u w , van on dernem ersvrijh eid geen sprake zou zijn. Z o u die ooit terugkeren? H et was de fabrikanten niet onbekend dat een groot deel van de illegale pers op het standpunt stond dat het tijdperk van het ‘liberaal kapitalism e’ d efin itief had afgedaan, dat er in vloed rijke katholieken w a ren die de corporatieve gedachte w ild en verw ezen lijk en o.m. d oo r on - d ern em in gs- o f bedrijfsraden op te richten w aarin arbeiders in de leid in g van de bed rijven zouden m eespreken1, en dat d oo r extreem -lin k se krin gen, m et nam e d oo r de com m unisten, grootscheepse on teigeningen w erd en bepleit. In de eerste vergad ering van het sam enw erkingsverband, w elk e, g e lijk al verm eld , eind n ovem b er in E in d h oven w erd gehouden, erkende ir. Philips in zijn op eningsw oord,
‘ dat de industrie een lastige tijd tegem o et gaat. M e n m o et inderdaad oppassen dat er geen m ensen o ve r gaan m eepraten die er geen verstand va n hebben. D aarom is het g o e d , aan de fabrikantenkringen een officieel tintje te geven. O u d e
1 Het was in het bevrijde Zuiden vooral pater prof. dr. M . J. H. Cobbenhagen, hoogleraar in de algemene leer en de geschiedenis van de econom ie aan de katholieke Handelshogeschool te Tilburg, die zich vo o r de vorm in g van corporatieve instellingen m oeite ging geven. Hij richtte er C o m ité ’s vo o r Maatschappelijke W ederopbouw oftew el C M W ’ s voor op, waarvan het eerste m edio novem ber '44 in Tilburg werd gevorm d ; zij kwamen ook in een aantal andere grote plaatsen in N oord-Brabant tot stand. ‘ H o e w e l’ , aldus J. Bosmans en A. F. M anning in hun inleiding bij het werk van van O udheusden en Verboom (Herstel- en vernieuwingsbeweging in het bevrijde Zuiden, p. 14), ‘het streven er op gericht was om alle lagen van de bevolking, alle gezindten en alle maatschappelijke stromingen vertegenwoordigd te doen zijn, bleken de C M W ’s in de regel een getrouwe afspiegeling te vorm en van de politiek-maatschap- pelijke elite in de betrokken gemeente, terwijl soms (zoals in Eindhoven) ook nog alleen maar de katholieke elite was vertegenwoordigd.’ M et dat al fungeerden de C o m ité ’ s vaak als colleges die op het gebied van de materiële hulpverlening nuttig w erk deden.
In Tilburg was het plaatselijk C o m ité bij uitstek breed samengesteld; het had een secretariaat waartoe ieder zich kon wenden met zijn klachten en voorstellen. D e grootste door het Tilburgse C o m ité gevorm de z.g. werkcom m issie hield zich bezig met de ordening van het bedrijfsleven; deze com m issie ontwierp een statuut voor een Sociaal-Econom ische Raad voor Tilburg, een reglement vo o r een ondernemingsraad en een statuut voor een bedrijfsraad voor de Tilburgse wollenstoffen-industrie; laatstgenoemd statuut (het belangrijkste: hier werd de koe bij de horens gevat) werd door de Tilburgse Fabrikantenkring met meerderheid van stemmen verworpen.
d e ‘f a b r i k a n t e n k r i n g e i n d h o v e n’
versch illen m o eten overb ru gd w o rd e n . H e t is go ed dat alle fabrikanten in het Z u id e n des lands sam engaan; zij kunnen dan als één m an spreken’ 1 —
dat laatste betekende dat ir. Philips er w e in ig v o o r v o eld e dat de verzu i lin g zich w e e r zou gaan aftekenen op het gebied van de organisaties van ondernem ers.
D it standpunt innem en d kreeg hij last, niet m et de ‘o u d e ’ organisaties van w erk gevers (deze w erd en in het bevrijde Z u id en niet heropgericht) m aar m et de bisschop van D en Bosch, m gr. W . P. A. M . M utsaerts. ‘ In E in d h oven zaten’, aldus ir. Philips, ‘ katholieke w erkgevers zo maar naast hun liberale co llega’s, waartegen de bisschop van D en Bosch w e l bezwaar m aakte’, maar mgr. M utsaerts raakte m ild gestem d. ‘ Ik w e e t’, zei hij in maart o f begin april '45 tegen ir. Philips, ‘dat u een g e lo v ig m ens bent’ ; ‘kort daarna’, schrijft ir. Philips, ‘g a f mgr. M utsaerts in zijn bisdom het groen e licht v o o r de Fabrikantenkring. O p een vergad erin g in april 1945 kon ik dat aan onze leden m eedelen. V o o r de m eest scrupuleuze katho lieke fabrikanten vo rm d e dat een geruststelling.’2
D iam etraal tegengesteld w as het beleid dat de bisschoppen van D en Bosch en Breda op de d oo r hen blijkbaar riskant geachte arbeiderssector volgd en .
★
T o en w ij in het vo rig e h oofd stuk de situatie in de M ijn streek beschreven, maakten w ij er m eld in g van dat een eenheidsvakbond van m ijnw erkers in de eerste m aanden na de b evrijd in g een grote aanhang had gekregen en dat de com m unist W . van Exter, die tot de oprichters van die bond had behoord, zich na enige tijd als voorzitter had teru ggetrokken; hij had dat, zo verm oed en w ij, gedaan om het ve rw ijt te on tzenu w en dat de N ed erland se B on d van W erkers in het M ijn b e d rijf een com m unistische m antelorganisatie was. Intussen b le e f het feit bestaan dat geen illegaal blad van '43 a f m et m eer klem de oprichting, na de b evrijd in g, van eenheidsvakbonden en van een eenheidsvakcentrale had bepleit dan ju ist
D e Waarheid. D e com m unisten hadden daarm ee uitdrukking gegeven aan
1 ‘ N otulen der eerste vergadering der Fabrikentenkringen uit bevrijd N ederland’ , 23 nov. 1944. 2 F. Philips: Vijf-en-veertig jaar met Philips, p. 226.
den kbeelden w e lk e o o k in andere kringen leefd en : w ie tegen de ve rzu i lin g w as, was o o k tegen de w ed eroprichting van het N V V , de R K W V en het C N V en van de bonden w e lk e d oo r die centrales w aren o v erk o e peld. T e bedenken valt hierbij n og dat de ‘o u d e’ centrales tijdens de bezetting w e in ig vo o r de directe belangen der arbeiders hadden kunnen d oen : zij hadden noch de dalin g van de levensstandaard noch de arbeids inzet kunnen vo orko m en . Aan de toppen van de ‘o u d e’ vakcentrales w erd heel w e l beseft dat het na de bevrijd in g m oeite zou kosten, de oude positie te h erw in n en ; m en kon niet een vou d ig op d e ingeslagen w eg voortgaan. W ees m en eenheid af, dan leek het op zijn m inst w e n selijk de
eendracht te bevorderen. D aartoe hadden, zoals w ij in ons vo rig e deel
w eergaven (in de paragraaf ‘Sociaal bestel’ van h oofd stu k 14 : “ V e r n ie u w d ’ N ed e rla n d ?’), de vroegere voorzitters van N V V , R K W V en C N V afgesproken dat zij op grondslag van een R eglem en t van Sam en w erk in g (het kw am in m ei '43 tot stand) na de bevrijd in g een Raad van V akcentrales in het leven zouden roepen die uit zes leden zou bestaan: de drie voorzitters en één bestuurslid uit elke vakcentrale; dat de drie vakcentrales d ezelfde basiscontributie zouden gaan h effen: 2 % van het loon o f salaris; en dat er per vakcentrale per bedrijfstak slechts één vakbond zou m ogen zijn (het totaal aantal vakbond en zou daardoor dalen). D it alles zou op een vo rm van fed eratieve sam enw erking neer kom en — w ij herinneren er aan dat in Z u id -L im b u rg de ‘o u d e ’ vakbonden o n m id d e llijk een federatie oprichtten, bepaald oo k teneinde sterker te staan tegen o ver de n ieu w e eenheidsvakbond.
In de m ijnstreek betekende zulks dat de besturen van de con fession ele bonden die in '4 1 de gelijkschakeling m et kracht hadden afgew ezen , nauw gin gen sam enw erken m et het bestuur van de N W - b o n d , de A lgem en e N ed erland se M ijn w erkersbo n d , van h etw elk noch in '40, noch in '4 1 en zelfs niet in m ei '42 toen het N ederlands A rbeid sfron t w erd opgericht, enige principiële leid in g was uitgegaan. Ju ist uit die N V V - bond sloten zich talrijke vroegere leden bij de eenh eidsvakbond aan (het N V V had van de oprichting a f de leuze: ‘A lle arbeiders in één vakcentrale’ verkond igd ) en deze eenheidsvakbond kreeg voorts een grote toeloop uit kringen van jo n g e re arbeiders. D e kaders van de con fessio n ele bonden gingen e ve n w el niet bij de pakken neerzitten. D e h erop bou w van hun organisaties w erd o n m id d ellijk ter hand gen o m en ; ‘ onze taak was echter’ , aldus de secretaris van de N ed erland se K atholieke M ijn w erkersb o n d , ‘enorm zw aar’ 1 en zulks niet alleen in m aterieel opzicht: ‘de schreeuw
D E E E N H E I D S V A K B O N D E N
naar ‘een h eid ’ (want dit was ’t) o f naar ‘m eer een h eid ’ k lo n k ons overal in de oren.’ 1 H et bestuur van de bond kreeg even w el steun van de geestelijkheid, de pater die als geestelijk adviseur van de bond optrad, schreef een brochure w aarin het eenheidsstreven w erd afgew ezen , en eind '44 had de bond op een totaal aantal van m isschien v ijf-e n -tw in tig - duizend (w erkende en niet-w erkend e) m ijnw erkers w e er ruim n egen duizend leden.
N ie t alleen in Z u id -L im b u rg w erd de roep naar eenheid vernom en. Eenheid w as, zo leest m en in het verslag van een der N V V -b o n d e n , een ‘to v e rw o o rd ’ dat ‘heel w at gem oederen in heftige b ew egin g bracht.’2 Z o oo k in E ind h oven. H et R K W V en het N V V m eldden er zich begin oktober w e e r present, m aar de vroegere leden lieten het afw eten. H et R K W V richtte een C o m ité van Actie op. ‘Z o la n g de bisschoppen van N ed erland geen andere richtlijnen geven, b lijv e n ’, aldus een verm aan van rector M artin, ‘de richtlijnen van v o o r ju li 19 4 1 van kracht. O nze katholieke arbeiders behoren . . . lid te zijn (ook nu) van de katholieke organisaties.’3 H et verm aan had geen succes. V ervolgen s sloten de ‘o u d e ’ vakbond en zich o o k in N o o rd -B rab an t d u id elijk aaneen: in E in d h oven richtten zij een Raad van O ve rleg op en in het gehele b evrijd e Z u id en een Raad van Vakcentrales; daarvan w erd van Lienden (N V V ) voorzitter, H agoort (C N V ) vice-vo o rzitter en F. H oogers (R K W V ) secretaris. D e sam enw erkende vakcentrales gingen zelfs een gem eenschappelijk orgaan uitgeven, Herrijzing, w aarvan het eerste num m er m ed io n ovem b er ve r scheen — het w erd huis aan huis in Ein d h oven verspreid w aar overigens in die tijd n og geen enkele eenheidsvakbond bestond. D e eerste, een bedrijfsbond, w erd opgericht in decem ber, bij Philips; m en had er de m enin gen van de arbeiders gepeild en daarbij was gebleken dat 95% hunner voorstander was van een eenheidsorganisatie (tevoren hadden enkele tientallen vakbonden van de drie verschillende richtingen leden gehad on der de w erknem ers van Philips). V oorzitter van de eerste be d rijfsbond (die bond w erd d oo r de directie erkend en deze w eigerd e tot april '45 alle contact m et de ‘ ou de’ bonden) w erd een o u d - C N V ’er. ‘ H o eveel w erknem ers van de n.v. Philips bij deze bond aangesloten zijn gew eest, is’ , aldus van O udheusden en V erb o om , ‘niet bekend. Eén d in g staat vast: van decem ber 1944 tot tenm inste maart 1945 w aren er aanzien lijk m eer leden bij deze bond aangesloten dan bij de oude bonden.’4
1 A.v., p. 31. 2 Ned. Bond van Arbeiders in het Landbouw-, Tuinbouw -en Zuivel bedrijf: Verslag 1945-1946, p. 47. 3 Aangehaald in van Oudheusden en Verboom:
Er kw am en m éér eenh eidsvakbonden : van het spoor- en tram w egper soneel, van P T T ’ers, van politiem annen en van de arbeiders bij de B ata-fabrieken te Best — o ver het algem een w aren dat w erkn em ers die, constateren van O udheusden en V erb o o m terecht, ‘w erkzaam w aren in ju ist die bedrijven . . . w aar een uitgesproken gem en gd e arbeiderspopu- latie w at betreft geografische herkom st en religieu ze o vertu igin g kon w o rd en aangetroffen.’ 1
M aar het streven naar oprichting van eenh eidsvakbonden duurde niet lang; toen de bisschoppen van D en Bosch en Breda eenm aal m et d u id e lijkh eid hadden gezegd dat er v o o r katholieke arbeiders slechts plaats was in katholieke organisaties (daarover aanstonds m eer), gin g zich aarzeling aftekenen. H et feit dat de com m unisten, h o ew el zij w e in ig in vlo ed in de n ieu w e bonden hadden, het den kbeeld van de eenheidsvakbond met kracht b leven ondersteunen, w ekte achterdocht, figuren waar leid in g van uitging, w aren schaars en, aldus w eer van O udheusden en V erb o o m , ‘ook de unfaire strijdm ethodes van de oude vakbonden d ie er geen been in zagen, degenen die zich bij de eenheidsorganisatie aansloten, m et verlies van hun bij de oude vakbonden betaalde prem ies v o o r ziekte- en w erk loosheid sverzekerin g te bedreigen, d roeg in belangrijke mate tot de leeglo op bij de eenheidsbonden bij.’2 D ie leeglo op gin g zich in maart aftekenen. Dat betekende tegelijk dat de sam enw erking tussen de ‘ou de’ vakcentrales m in d er nauw kon w orden. Bij het voorzitterschap van van Lienden hadden R K W V en C N V zich slechts node neergelegd en vooral H agoort had geen vred e gehad m et het gem eenschappelijk orgaan, H er-
rijzing. Er verschenen slechts v i jf num m ers van, het laatste in maart '4 5;
nadien kreeg elke vakcentrale w e er haar eigen orgaan.