Er is veel onduidelijkheid over de betekenis van de term nep- nieuws. Onderzoek laat zien dat de term ‘fake news’ regelmatig gebruikt wordt voor informatie waarmee iemand het oneens is. Hierdoor vervaagt niet alleen het onderscheid tussen ‘echt’ nieuws en nepnieuws, maar ook tussen feiten en meningen. In navolging van Egelhofer en Lecheler (2019), begrijpen wij het fenomeen nepnieuws als een tweedimensionaal concept: nepnieuws als genre en nepnieuws als label.
Nepnieuws als genre
Egelhofer en Lecheler (2019) beargumenteren dat er drie ken- merken zijn van nepnieuws als genre: het nieuwsbericht moet onwaarheden bevatten, het moet gecreëerd zijn met de intentie om te misleiden, en het moet gepresenteerd worden in een jour- nalistieke stijl. Nepnieuws is dus nieuws dat onwaarheden bevat: de berichtgeving bevat informatie die niet overeenkomt met de werkelijkheid. Nepnieuws kan zowel berichtgeving bevatten die volledig onjuist is, als berichtgeving die gedeeltelijk onjuist is maar ook aspecten bevat die op waarheid gestoeld zijn. Om berichtgeving te duiden als nepnieuws moet het een imitatie zijn van echt nieuws, dat wil zeggen dat het veelal geschreven is in een
journalistiek format en regelmatig door nepnieuws-sites verspreid wordt, zoals in de VS bijvoorbeeld de websites Breaking-CNN. com, Fox-news24.com en denverguardian.com. Door de gelijkenis met echt nieuws worden nieuwsgebruikers misleid en kunnen ze geloven dat ze een echt journalistiek product zien. Tot slot is een belangrijk kenmerk van nepnieuws dat het de intentie heeft om te misleiden. Dit is het meest problematische aspect van de definitie, omdat de intenties van de makers vaak niet bekend zijn. Regelmatig wordt nepnieuws geproduceerd met een politiek of financieel motief (Tandoc, Lim, & Ling, 2018), maar het kan ook worden gemaakt om te provoceren (Wardle, 2017). Maar wat het uiteindelijke doel van de makers van nepnieuws ook moge zijn, dit kan enkel worden behaald als op nieuwsgebruikers het nepnieuwsbericht geloofwaardig overkomt. Dus: nepnieuws is het opzettelijk verspreiden van onwaarheden in berichten in een journalistieke stijl, zodat nieuwsgebruikers niet doorhebben dat het geen echt nieuws is en de informatie voor waar zullen aanzien.
Nepnieuws als genre onderscheidt zich van satire en parodie, waarbij de intentie om te misleiden ontbreekt. Bij satire en paro- die is niet het uiteindelijke doel om nieuwsgebruikers iets te laten geloven wat niet waar is, maar om ze te vermaken. Nepnieuws onderscheidt zich ook van slechte journalistiek: hierdoor komen er soms eveneens onwaarheden in nieuwsberichten terecht, maar de intentie van journalisten is niet om nieuwsgebruikers opzettelijk te misleiden. Daarnaast wordt ‘slechte’ journalistiek door ‘echte’ journalisten geproduceerd, dat wil zeggen dat de journalist over het algemeen werkt in opdracht van een bestaande nieuwsorganisatie, waardoor het dus geen imitatie van nieuws betreft. Nepnieuws als genre is ook niet precies hetzelfde als misinformatie en desinformatie. Misinformatie is incorrecte of misleidende informatie die onopzettelijk verspreid wordt en niet het doel heeft om mensen te misleiden, terwijl desinformatie incorrecte of misleidende informatie is die opzettelijk verspreid wordt en wel als doel heeft om mensen te misleiden (Egelhofer & Lecheler, 2019). Kortom, als desinformatie in een pseudo- journalistiek format wordt gepresenteerd, is het nepnieuws.
Nepnieuws als label
Naast nepnieuws als opzettelijk gecreëerde, pseudo-journalistieke desinformatie (nepnieuws als genre), wordt de term nepnieuws ook op een andere manier gebruikt, namelijk als een wapen van politici om gevestigde media in diskrediet te brengen (Egelhofer & Lecheler, 2019). Dus, de term wordt als politiek instrument gebruikt om het vertrouwen in bestaande media te verlagen. Vaak stellen politici die de term nepnieuws als politiek instrument gebruiken, dat de berichten die de media verspreiden politiek vooringenomen zijn en onwaarheden bevatten. Uiteraard is het geen nieuw fenomeen dat politici de media bekritiseren, maar de schaal waarop dat tegenwoordig gebeurt is ongekend (Guess, Nyhan, & Reifler, 2017). Regelmatig worden beschuldigingen van nepnieuws als label niet vergezeld van uitleg waarom de betreffende mediaberichtgeving onjuist of vooringenomen is. Dikwijls wordt niet een specifiek mediabericht of mediabedrijf beschuldigd van het verspreiden van nepnieuws, maar wordt de media in het algemeen verweten zich hieraan schuldig te maken (McNair, 2017). Hieruit kunnen we afleiden dat het label ‘nep- nieuws’ niet bedoeld is als kritische evaluatie van berichtgeving in de media met als doel de kwaliteit van de mediaberichtgeving te verhogen, maar de intentie heeft om de legitimiteit van de media als institutie te ondermijnen (Lischka, 2019).
Het meest in het oog springende voorbeeld van het gebruik van nepnieuws als label geeft Donald Trump: stelselmatig noemt hij CNN,
The New York Times of de gehele (progressieve) media nepnieuws,
vaak in reactie op negatieve berichtgeving over hemzelf. Maar het nepnieuws als label is zeker niet een fenomeen dat uitsluitend in Amerika voorkomt, en wordt ook door politici in veel Europese landen gebruikt. In Nederland, bijvoorbeeld, beschuldigen de PVV en FvD ‘de media’ regelmatig ervan te links of te politiek correct te zijn, en spreekt Wilders van ‘indoctrinatie door de fake media’.2
2 Interview met Voice of Europe, 16 oktober 2017. Zie: https://voiceofeurope. com/2017/10/interview-geert-wilders/.
Nepnieuws als modewoord
Naast de meest gehanteerde betekenis van nepnieuws als pseudo-journalistieke desinformatie met de intentie om te misleiden (nepnieuws als genre) en de betekenis die politici aan de term geven door het als instrument te gebruiken om kritiek te uiten op onwelgevallige media (nepnieuws als label), wordt de term nepnieuws ook regelmatig gebruikt om aan te geven dat iets incorrect is of dat mensen het bij het onjuiste eind hebben (Nielsen & Graves, 2017). Zo zijn er wetenschappers die de term gebruiken in de titels van hun artikelen die helemaal niets te maken hebben met desinformatie of communicatie, omdat het momenteel een ‘populaire’ term is. Maar niet alleen wetenschappers gebruiken de term onjuist, ook andere burgers gaan regelmatig de mist in. Zo blijkt uit een studie naar het gebruik van de term op Twitter, dat burgers de term regelmatig gebruiken om politici te bekritiseren (Brummette, DiStaso, Vafeiadis, & Messner, 2018). Hierdoor lijkt de term tegenwoordig soms gelijk te staan aan alles wat onjuist of zelfs onwelgevallig is (Egelhofer et al., 2019).