4. Beeldfragmenten ter introductie en explicatie van onderwerp
4.4 Vertoonde beelden als verrassingsinstrument
--> ja we blijven toch aan de zijkant staan in de hoop dat andere partijen hun verantwoordelijk[ nemen of je kunt]
P: [ja dat begrijp ]ik u heeft er voor gekozen maar in de tussentijd heeft deze man die heeft eigenlijk de lead belt af en toe Mark Rutte en zegt van Mark roep ze weer even op het matje want dit bevalt me niet S: Ja ik zie dat toch anders wij hebben gewoon euh een programma met elkaar vastgesteld voor achttien
miljard aan bezuinigingen het lukt ons daarmee (vervolgt antwoord)
Weer dwingen de interviewers de politica te praten over een thema waar ze het liever niet over wil hebben: ze wil opzichtig een agenda-shift maken door over de oplopende staatsschuld te beginnen, die slechts door verantwoordelijk te nemen (-->) het hoofd geboden kan worden.
Met de tweets en het eerder getoonde fragment heeft de interviewer echter een sterk wapen in de hand verder te spreken over de rol van Wilders als man met sterke invloed op het kabinet. Bij de stilstaande beelden in dit geval wordt dat wapen enkel sterker: de tekst is niet alleen te zien maar ook nog eens te horen wanneer Pauw hem voorleest – deze kan dus niemand ontgaan. Het maakt dat Sterk ten minste deels terugkomt op haar eerdere uitspraak als zou er een goede samenwerking zijn: ze noemt dit geen grond die bij de keuze tot samenwerking met de PVV een rol speelde(-->>), het is in deze woorden eerder een aardige bijkomstigheid.
Op zich hoeft de ‘confrontatie’ met beelden voor de geïnterviewde politici niet negatief te
zijn, vooral omdat ze zich van tevoren bewust zijn dat dit kan geschieden. De televisieprogramma’s waar de fragmenten vandaan komen, laten praktisch elke dag beelden aan geïnterviewden zien – dit gegeven is politici bekend. Vaak ook lijkt het getoonde beeld zelf weinig verrassend, bijvoorbeeld door voorgesprekken die politici voeren met de redactie over het onderwerp waar over gesproken zal worden. Dit zagen we bijvoorbeeld in het geval van Spies: tevoren moet ze geweten hebben dat het over Vestia zou gaan. De vraag die op dit fragment gebaseerd is, beantwoordde ze dan ook zonder aarzeling of ontwijking – ook al was het antwoord naar de zin van de interviewer niet direct genoeg.
4.4 Vertoonde beelden als verrassingsinstrument
Hoewel onderwerpen in de regel voorafgaand met gasten, dus ook politici, besproken worden, kunnen beeldfragmenten daarbinnen wel degelijk voor verrassing zorgen. Dat wil zeggen: beeldfragmenten waar de politicus in kwestie niet op bedacht was. Hoewel politici te allen tijde voorafgaand aan het gesprek ten minste in grote lijnen weet waarover gesproken zal worden, dat wil zeggen het hoofdonderwerp van gesprek duidelijk is, kunnen de beelden hem of haar overvallen. In het volgende fragment heeft dit plaats, als gewezen minister van Volksgezondheid en ook van Financiën Hans Hoogervorst (VVD) ondervraagd wordt. De andere gast aan de tafel die het woord neemt is Frits Barend.
Fragment 18. PW.29.11.2011 24.56-25.43
P: Want waar het eigenlijk over gaat is dat u ook vandaag gehoord bent door de commissie De Wit en euh voordat we door over gaan praten moeten we even naar een fragment uit een interview dat met u is gemaakt in Andere Tijden waarin u vrij scherp bent bij het beoordelen van het euh avontuur dat we zijn ingegaan toen we aan de euro begonnen
44
niet hadden kunnen doen’)
P: Zo, dat zijn harde woorden ‘t wordt overigens elf december uitgezonden[ deze woorden] H: [Ze hebben ’t al]
doorgespeeld aan jullie[ dat ]vind ik toch wel tegenvallen P: [juist]
P: Nou ja waar[om]
W: [of ]een compliment voor ons hè
H: Nou ze waren natuurlijk bang dat ’t een eigen leven zou gaan leiden B: Hebt u daar de pest over in?
H: Waarover?
B: Dat dit[ doorgespeeld is]
B:--> [Nee hoor ]nee helemaal niet
P: Maar u heeft er wel de pest over in dat we aan die euro zijn begonnen
H: Nou in ieder geval dat we geland zijn waar we geland zijn en dat het een hele penibele situatie is geworden
Hoewel de gewezen minister aangeeft verrast te zijn door beelden, is dit voor hem geen reden om niet op de inhoud daarvan in te gaan. Hoogervorst is merkbaar geïrriteerd, maar desgevraagd
ontkent hij deze irritatie, tot tweemaal toe (-->)Hij voegt zich met andere woorden naar de regels die, zoals in de vorige paragraaf beschreven, opgeld doen na het vertonen van beelden: het is praktisch ondoenlijk je eraan te onttrekken, dus om niet te antwoorden, nog los van het feit dat er op zulk gedrag sancties staan.
De accommodatie die we bij het Hoogervorst-fragment zagen, komt ook voor als de
Belgische premier geïnterviewd wordt. In het al eerder besproken fragment (waaruit fragment 14 van deze scriptie gehaald is), laten Pauw en Witteman de premier en kijkers een filmpje zien, waarin Yves Desmet, de hoofdredacteur van Vlaams dagblad De Morgen de aanstaande premier Elio di Rupo, Letermes opvolger dus, omschrijft als ‘homoseksueel, dandy, ijdel, beetje drama queen en [iemand met] ongelooflijk veel geduld’.
Fragment 19a. PW.28.11.2011 17.10-17.25 P: Nou was dat to the point of niet?
L: Ik denk dat dat to the point is en vooral het laatste punt ook ongelooflijk veel geduld het is iemand die LUIstert die LANG luistert die noteert en die dan op een bijna wetenschappelijke manier een oplossing probeert een oplossing te vinden maar wel stap voor stap (…)
45
In tegenstelling tot bijvoorbeeld Spies eerder, gaat Leterme volmondig akkoord met een vraag waarin iemand, in dit geval zijn opvolger, bijzonder uitgesproken en niet zeer positief omschreven wordt. Leterme kan dit om meerdere redenen doen: hij ruilde de Belgische politiek na zijn
premierschap in voor een functie bij de OESO en zal dientengevolge zich minder of in het geheel niet met de Belgische politiek bezig (hoeven te) houden. Belangrijker echter is nog dat de omschrijving over Di Rupo breed gedeeld wordt, voor alles ook binnen België. Daardoor zal Leterme met deze bevestiging moeilijk één van de drie eerder aangehaalde ‘faces’ van Bull e.a. (1996) kunnen verliezen: die van zijn partij is in het geheel in het geding, die van zijn partij of significante anderen door de consensus ook niet – nog los van het feit dat negatieve uitspraken over politici uit het andere taalgebied in België sowieso niet ongewoon zijn en ook zeker niet slecht hoeven te vallen binnen de eigen partij en/of het electoraat.
Hierna spreekt hij over oplossingen op het vlak van onder andere staatshervorming en
begroting die aangedragen zijn door de nieuwe premier. Pauw gaat echter door op de omschrijving ‘dramaqueen’.
Fragment 19b. PW.28112011.17.57-18.44
P:--> Is drama queen een goed kenmerk voor een premier in België? L: Wat bedoelt u met een dramaqueen?
P:--> Nou ja dat werd door euh door euh de hoofdredacteur net gezegd
L: Wel ’t is juist dat euh[ ]wat Elio de Rupo betreft en dat is vaak belangrijk in de P: [paTHEtisch]
L: politiek ik heb die gave veel minder, dat is dat Elio de Rupo d’r in slaagt om euhh
-->> ensceneringen te doen, op een theatrale manier een akkoord voor te stellen, daar ook de nodige ik zou bijna zeggen ceremoniële aandacht voor vraagt. Na de discussie over de staatshervorming zijn d’r een paar dagen stop geweest en heeft men dan heel plechtig voorgesteld nu is dat hetzelfde. Da’s misschien ook een beetje die Latijnse inslag, ook in
-->> Vlaanderen kijkt men daar naar, staat men soms te kijken van die THEAtraliteit[ ]
P: [ja]
L: maar goed dat past dat past bij het moment waarschijnlijk en dat is eigen aan de persoon.
46
bevestigt hij met zijn omschrijving als zou Di Rupo theatraal zijn en ensceneringen doen (-->>) opnieuw dat hij Di Rupo inderdaad een drama queen vindt. Hij accommodeert zich hiermee aan de regel die het stellen van vragen naar aanleiding van beelden, zo zagen we in deze zowel als de voorgaande paragrafen, oplegt: niet ingaan op de vraag of al te ontwijkende antwoorden is geen optie.
Als de interviewers merken dat de beelden voor de geïnterviewde ál te verrassend zijn, kunnen ze hem gelegenheid bieden zich te hernemen. Ook dan echter zal hij uiteindelijk op de vragen die direct op het interview gebaseerd zijn in moeten gaan. Dit zien we in onderstaand
fragment, waarin gepraat wordt over een rapport dat verschenen is voor het CDA, getiteld ‘Kiezen en verbinden. Op zoek naar het radicale midden.’ Erin staat een advies van een programmacommissie over de nieuwe partijkoers. Marnix van Rij, voorzitter van de partij van 1999 tot 2002 is uitgenodigd hierover te spreken. Ter inleiding van het interview wordt onder meer een filmpje getoond van voorzitter van de commissie De Geus die de term ‘het radicale midden’ bezigt.
Witteman doet alsof hij zich afvraagt waar de term ‘het radicale midden’ vandaan komt, waarna hij stelt dat het hem aan D66-voorman Pechtold deed denken. Hierop worden beelden getoond van Pechtold tijdens een congres dat gehouden werd, zo benadrukt Pauw, toen het strategisch beraad van het CDA al bezig was. Hierin zegt deze: ‘Het gaat niet ver genoeg in het midden. D66: het rádicale midden.’ De interviewers suggereren hiermee dat de term niet van het CDA afkomstig is, maar is overgenomen van een andere partij en derhalve niet origineel is. Let hierbij weer op de beelden, waarvan hieronder een still: Van Rij lacht, met het fragment van Pechtold nog als stilstaand beeldfragment aan de videomuur achter hem. Het laat het kijkerspubliek op zeer directe wijze zien hoe de politicus reageert op een hem (mogelijk) onwelgevallig
beeldfragment en vangt die reactie in beeld.
Fragment 20a. PW.20.01.2012 5.22-6.25 P: (gelach in de studio) Ja, daar ga je.
W: En nu U weer.
47
P: [een TUS]senrapport
R: ’t goede van ’t rapport is dat EINdelijk het CDA weer start waar het moet starten en dat is over de strategie nadenken, waar STAat die partij voor? Want dat is op dit moment volkomen onduidelijk. Dit rapport komt in discussie in de partij, dat is ook heel goed, dat betekent dat de komende maanden de leden daar euh hun euh zegje over kunnen doen. Euh dat euh in het rapport wordt gekozen voor het centrum[het]
W:--> [het] radiCAle centrum
R:-->> ja euh voor euh. Ik begin eerst met het ce[ntrum] omdat het centrum van de politiek daar W:-->>> [okee ]
R: zitten de gematigde krachten en de laatste jaren hebben we gezien dat met name de in Nederlandse politiek toch euh een bepaald RAdicalisering plaatsheeft, een bepaalde polarisatie en dat zit niet in de genen van het CDA. Dat het CDA KIEst voor het centrum dat is denk ik een hele belangrijke keuze.
Na enige algemene opmerkingen verwijst interviewer Witteman naar de getoonde beeldfragmenten, met de woorden ‘het radicale centrum’, nauw verwant aan Pechtolds radicale midden. Van Rij gaat hier niet direct in mee. Anders dan in eerdere fragmenten, wordt dit door de interviewer
geaccepteerd (-->>>). Het is nochtans slechts uitstel van het antwoord op de vraag over ‘het radicale midden/centrum’, waar de interviewers nog geen antwoord op gehad hebben, zo zien we in het vervolg:
(Fragment 20b. PW20.01.2012 7.20-8.09
Pauw stelt dat partij altijd in het centrum gezeten heef. Van Rij spreekt over het mensbeeld van het CDA, waarin ieder mens telt en samenwerken belangrijk is. Hij noemt het goed dat een commissie nadenkt waar partij fundamenteel voor staat, wat is haar bestaansrecht?
W:---> Mogen we nog even terug naar die term, radicale [midden? ]Wat is er radicaal? R: [ja wat mij betreft prima]
R:-->> Het radicale zit ‘m erin dat er weer gekozen wordt. Bijvoorbeeld, d’r wordt hier een pleidooi gehouden, voor een sociale vlaktax [dat ]dat is een W: [een belasting die voor iedereen gelijk is]
R: belasting die voor iedereen gelijk is. Eén tarief, achtendertig procent, hogere inkomens betalen een solidariteitstarief. DAARmee wordt het belastingsstelsel een stuk eenvoudiger dan dat het nu is. Houdt dus ook in dat een hypotheekrenteaftrek niet meer tegen tweeënvijftig procent aftrekbaar is maar tegen[ ] precies
W: [vijfendertig hè, zou het dan zijn] W:---> Dat is radicaal?
R:-->> DAT is behoorlijk radicaal. Wij hebben euh in de belastingwetgeving is het altijd heel lastig om FUNdamentele veranderingen tot stand te brengen, dat gebeurt eens in de twintig vijfentwintig jaar. Daar wordt in DIT rapport duidelijk voor gekozen, dat vind ik radicaal
De interviewer vraagt Van Rij toestemming nogmaals naar de betekenis van ‘het radicale
midden’ te vragen. Deze is slechts pro forma, daar hij vrij staat de vragen te stellen die hij wil – dit ligt in de interviewsetting besloten. Hij stelt de vraag dan ook voordat Van Rij deze toestemming
gegeven heeft. Deze gaat onmiddellijk akkoord met de vraag en gaat er op in, waarbij hij aanvangt het woord ‘radicaal’ te recyclen – als om wederom te expliciteren dat hij daadwerkelijk bereid is op de vraag in te gaan. Merk op dat deze explicatie ook gegeven wordt voor het publiek, dus met het oog op het ‘overlooker’ design. Dat heeft namelijk gezien dat Van Rij Pechtolds woorden alsook de titel van het rapport tot zich genomen heeft, dat dát het onderwerp van gesprek is (niet Van Rijs visie op de huidige politiek, waar hij mee aanving) en dat hij dientengevolge op de herhaalde vraag van de
48
interviewers hierover moet ingaan. Van Rij toont zich overigens een snelle leerling. Als Witteman even later in het fragment nogmaals vraagt of het gegeven antwoord ‘radicaal’ is (-->), hij lijkt hier aan te twijfelen, recyclet Van Rij in zijn antwoord opnieuw het woord ‘radicaal’, al nuanceert hij dit enigszins. Dit fragment toont dat getoonde beelden ook als ze als verrassing (lijken te) komen voor de politici, een instrument zijn voor de interviewers om directe, niet-ontwijkende antwoorden op hun vragen te krijgen. Uitstel is mogelijk, maar leidt niet tot afstel van de vragen.
Een volgend fragment, waarin de politicus nog meer moeite doet de agenda zoals bepaald door de beelden te veranderen, bevestigt dit. Het laat tevens zien dat het niet-antwoorden op een vraag gebaseerd op beelden een tijdrovend proces is of kan worden. In het fragment praat Marianne Thieme, fractievoorzitter van de PvdD over een diezelfde dag ingediende motie van wantrouwen tegen staatssecretaris Bleker van Landbouw. Thieme beroept zich op VVD’er Ed Nijpels, die Bleker volgens Thieme verweet ‘voortdurend in onwaarheden te spreken’. Ook valt ze terug op CDA’er Cees Veermans uitspraak, die van boerenbedrog sprak. De interviewers laten de reactie van Bleker op deze motie zien, die hij gaf in het programma ‘Knevel en Van de Brink’:
Fragment 21a. PW.14.12.2011 25.56-26.10; K=Knevel; B=Bleker K: Het komt niet meer goed tussen u beide toch?
B: nou euh dat dat
K: Dat probeert u wel maar die kloof is te groot B: Die poging doe ik niet
K: Echt niet? B: Nee
K: Waarom niet?
B: Nou kijk als euh als euh als mensen mij betichten van liegen en bedriegen dan is het voor mij een keer over meneer (…)
Interessant is hoe de reactie van Thieme hierop al tijdens het videofragment van Bleker getoond wordt middels een zogenaamd split screenshot. Zeer geïnteresseerd neemt ze de beelden tot zich die eenieder, dus ook de tv-kijker, tot zich kan nemen, maar daarnaast wordt ze ook zelf in beeld
49
dat ze kijkt (en in dat geval zeer geïnteresseerd kijkt, gezien haar grote ogen), zal ook zeker geacht worden te reageren – en dan liefst op een directe manier. Het onderstreept het belang dat
tegenwoordig gehecht wordt aan ‘performance’: het overtuigend overkomen gaat veel verder dan alleen verbaal sterk overkomen. De regie weet via dat via deze montage naadloos in het ‘overlooker’ design te voegen.
Duidelijk is dat Bleker het persoonlijke aspect benadrukt: in de relatie tussen beide ziet hij geen kans over verbetering in de toekomst meer. Witteman haakt hier op in, met een ironische commentaar aansluitend op het fragment: ‘Daar is een romance aan verloren gegaan tussen u en meneer Bleker hoor.’ Thieme weigert hier in mee te gaan:
Fragment 21b. PW.14.12.2011 26.21-26.41
T: Nou dan geloof dan ook tussen Cees Veerman en [Bleker
W: [Ja maar we hebben ’t even over u en de staatssecretaris
T: Nee maar d’r is absoluut een hele euhm com-gecompliceerde verhouding tussen (moet lachen) Bleker e[n ]
W:--> [Een] persoonlijke vendetta noemen we dit waar een advocaat bij nodig is om dat weer goed te krijgen
T: Nee maar [als]
W:--> [Het] wordt toch erg persoonlijk op deze manier T: De staatssecretaris
Witteman onderbreekt Thieme tot twee keer toe (-->), waarbij hij op basis van het fragment met Bleker insinueert dat er een persoonlijke strijd, ja zelfs vendetta tussen de bewindsman en Thieme is. Deze herformulering van het antwoord van de geïnterviewde zet de interviewer hier niet alleen in ter oriëntatie voor het de ‘overhearing news audience’, ofwel het kijkende publiek (Heritage 1985: 115). De primaire reden hiervoor is, zoals we al eerder vastgesteld hebben, dat hij nieuwswaardige feiten wil horen van de politicus, en hiertoe overgaat tot een verscherpte voorstelling van zaken. Het is vervolgens aan de geïnterviewde om hier al dan niet akkoord mee te gaan.
Thieme doet dit evenwel niet, ze weigert in de voorstelling mee te gaan: ‘Nee maar als’. Ze wil niet alleen de stelling niet bevestigen, vooral wil ze over het inhoudelijke beleid van Bleker praten. Door het aanhoudende doorvragen van de interviewers gaat ze evenwel iets uitgebreider in op haar relatie met de staatssecretaris. Ze reclycet hierbij het woord ‘persoonlijk’, dat door de interviewers ingezet was. Merk de gelijkenis met het vorige fragment waarin Van Rij geïnterviewd op: ook die recyclede (belangrijke) woorden van de interviewer. Ze accommoderen zich dus aan het taalgebruik, dat ofwel direct van de beeldfragmenten overgenomen is (Van Rij) ofwel daarop gebaseerd is (Bleker).
Fragment 21c. PW.14.12.2011 26.49-27.34
T: Ja maar dat heeft helemaal niets te maken met persoonlijke dingen want ik kan het uitstekend
W:--> Dit klonk vrij persoonlijk [eerlijk gezegd]
P:--> [Dit klont wel ]persoonlijk ja
T:-->> Ja maar dat trekt dan euh staatssecretaris Bleker zelf euh die [kant op]
P: [nou ja h]ij zegt als U mij
50
positie
T: [ik denk d]at het
-->>> BELANGrijk is dat die zich wat meer aantrekt van kritiek die op dit moment vooral van de euh natuurorganisaties vanuit de internationale organisaties wordt geuit op Bleker dat hij op dit moment [echt ]
W:--> [primEUR] u weet dat het om u ging hè dat is eventjes persoonlijk tussen u en hem daar ging het over
T: Ja maar ik vind dat hij zich aantrekt dat dat hij van mij een motie van wantrouwen krijgt ik -->>> kan me dat bij voorstellen maar ik dat het veel belangrijker om je aan te trekken dat je bezig
bent met AFbraakbeleid van de natuur W: Krijgt hij een geboortekaartje?
T: Ja
De ontkenning van de (schijnbaar) problematische verhouding wordt door de interviewers niet geaccepteerd (-->), daar deze overduidelijk in tegenspraak is met de krachtige woorden van Bleker.