Unica, serieproductie of massagoed

Als we het over de marktwaarde van sieraden hebben, rijst ook de vraag of het om unieke stukken gaat of dat ze in oplage gemaakt zijn, wat in principe de prijs omlaag zou moeten brengen.

In eigentijdse mode is dit al snel duidelijk: unieke kledingstuk-ken vormen de uitzondering. Zelfs door de couturehuizen wor-den er meerdere stukken van één model gemaakt, tenzij de eer-ste koper het alleenrecht koopt. Maar bij sieraden wordt meestal verhuld of het om unica gaat, sieraden die in een kleine oplage ge-maakt zijn of massagoed. In tentoonstellingen met historische stukken en presentaties van eigentijds werk worden sieraden vrij-wel zonder uitzondering als eenlingen gepresenteerd. Ook siera-den die in oplage gemaakt zijn, worsiera-den geacht een persoonlijkheid te accentueren en iets eigens te bezitten. Grote juweliers -huizen wekken graag de indruk dat hun sieraden het middel bij uitstek zijn om een unieke persoonlijkheid te benadrukken.

De vraag of het om unica, een kleine serie of massagoed gaat, heeft bij sieraden in eerste instantie te maken met de diverse cir-cuits in het sieradenvak en pas in tweede instantie met de markt-waarde van een stuk. Zeker in Nederland zijn er haarscherpe scheidslijnen te trekken tussen degenen die hun werk als unica presenteren in kunstcentra, ontwerpers die sieraden in kleine se-ries en eigen beheer maken en sieraden die in oplage gefabri-ceerd worden. Daarbij ligt tegenwoordig een sterke nadruk op merken. De producten zelf kunnen uit alle hoeken van de wereld komen en zeker van het aanbod bij juweliers is nog maar zeer weinig uit Nederland afkomstig. In de ons omringende landen wordt dit onderscheid in categorieën van sieraden vaak wat min-der stringent gehanteerd en ligt bij een gemiddelde juwelier ook wat werk in de etalage dat met enig optimisme ‘modern’ ge-noemd wordt; een kwalificatie die al of niet terecht uniciteit sug-gereert.

Onder de sieraden die in oplage gemaakt worden en waarvan het merk bekendheid geniet, vormen de modesieraden, ofwel

costume jewelry, een markante groep. Dit is de verzamelnaam

ge-worden voor industrieel vervaardigde namaakjuwelen die voor het onervaren oog net zo mooi schitteren als echte waar. Ze zijn vaak juist groter en kleurrijker dan juwelen van goud en kostbare edelstenen, want de maat is geen beperking als de grondstoffen relatief goedkoop zijn. Gedurende de afgelopen vijftien à twintig jaar is de relatief korte geschiedenis onderzocht en gedocumen-teerd van de belangrijkste merken die op dit terrein actief zijn.

De merken uit Duitsland, de Verenigde Staten en Frankrijk waar de meeste aandacht naar uitgaat, dateren uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Ze hebben tegenwoordig een eigen posi-tie verworven binnen het circuit van het anposi-tiek en er worden spe-ciale tentoonstellingen aan gewijd. Dat er een langere geschie-denis van namaakjuwelen aan deze ontwikkeling voorafgaat, blijkt onder meer uit de het droevige verhaal over een collier van nepdiamanten met de titel La Parure van Guy de Maupassant uit 1884. (142) Men kan ook ernstige twijfels hebben bij de hoeveelheid parels waarmee de gegoede Nederlandse burgerij in de Gou -den Eeuw is geportretteerd. Daar zaten veel glasparels tussen of alabasterbolletjes die met een glanzend laagje overtrokken wa

ren. In de achttiende eeuw werd in Frankrijk voor dit doel viszilver ontwikkeld; het recept hiervoor is in elk geval bewaard gebleven in de Nederlandse vakliteratuur. (143)

Het is echter niet juist om alleen namaakjuwelen tot de siera-den te rekenen die binnen het systeem van de mode geprodu-ceerd en in de markt gezet worden. Men kan daar ook andere in-dustrieel vervaardigde ornamenten van onedele materialen toe rekenen, of – nog ruimer – sieraden van relatief goedkope grond-stoffen die ooit grote mode zijn geweest. Zulke sieraden zijn eeu-wenlang gemaakt en gedragen. Het Cut Steel uit de tweede helft van de achttiende eeuw maakte duidelijk onderdeel uit van de mode van die tijd, die wat juwelen betreft gekenmerkt werd door een sterke voorkeur voor diamanten.

Een ander punt is dat modesieraden niet per definitie grootste gemene delers zijn. Het kunnen ook decoratieve toevoegingen zijn die in kleine series vervaardigd zijn of zelfs unieke stukken. Juist binnen de mode worden uitzonderlijke en soms zelfs uitzin-nige stukken gerealiseerd, waarmee een modeontwerper letter-lijk de show kan stelen. Bij zulke extreme stukken vervaagt vaak de grens tussen sieraad en accessoire, of zelfs tussen sieraad en kledingstuk.

Omdat bij de beschouwing van het sieraad vaak de nadruk ge-legd wordt op de artistieke waarde en de individuele maker, wordt zelden recht gedaan aan de sieraden die in oplage of zelfs in grote aantallen geproduceerd worden en die beantwoorden aan de behoefte van mensen om zich te conformeren aan een heersende smaak. En dan zijn hier nog niet eens de rages vermeld uit de periode na de Tweede Wereldoorlog: kettingen en armban-den van kippenringen; plastic kralen met een uitstulping die in het gat van de volgende kraal pasten en die in de jaren vijftig bij een wasmiddel verspreid werden; de hele hausse van buttons, soms puur decoratief maar meestal met een pakkende bood-schap; armbanden van een reep dun metaal die met plastic zijn gecoat en die door de spanning in het metaal om de arm heen krullen; het rode aids-lintje, waar inmiddels allerlei varianten op bestaan; en de gekleurde plastic armbanden met een humanitai-re boodschap. Voor Het Nederlandse sieraad was nog een aantal populaire sieraden uit de periode van de Tweede Wereldoorlog te

achterhalen, zoals broches van Tegelse keramiek. (144) Er moeten over de hele wereld veel meer voorbeelden van zulk massagoed zijn, die veel zeggen over de tijd en plek van ontstaan, maar die tot nu toe niet goed gedocumenteerd of in beschouwingen over het sieraad betrokken zijn. Zulke ornamenten worden alleen ge-documenteerd en tentoongesteld onder de noemer massacul-tuur of sociale geschiedenis. Maar het zijn evengoed sieraden als kostbare juwelen of unieke stukken van individuele sieraadont-werpers.

Juwelen zijn binnen het hele arsenaal aan sieraden de duide-lijkste groep wat de marktwaarde ervan betreft. Juweliers weten wie zij moeten verleiden met hun beste producten, namelijk mensen met geld. Een aantal juweliershuizen heeft sinds de twee-de helft van twee-de negentientwee-de eeuw een eigen signatuur en een goede naam opgebouwd, waarmee hun reputatie als producent van statussymbolen een stevig fundament kreeg. De rijke boven-klasse van die tijd mat zich dezelfde tooi aan als de oude adel. In de twintigste eeuw kwamen daar filmsterren en prominenten uit de werelden van cultuur en politiek bij. De ontwerpers die voor deze huizen werken en gewerkt hebben zijn met naam en toe-naam bekend, met als grootste wapenfeit op hun conto dat ze een beeld wisten neer te zetten dat bepalend was voor hun tijd. Het is tot op de dag van vandaag ook niet moeilijk om het verschil te zien tussen het werk van de gerenommeerde juweliershuizen en de juweliers die een wat minder draagkrachtig publiek bedie-nen met hun machinaal geproduceerde en qua vormgeving zeer conformerende sieraden in goud en zilver.