Hoofdstuk 4 – Monument van alle vluchtelingen? (2016)
4.1 Stilstaan bij WO1?
De honderdjarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog en dus ook van het Amersfoortse Belgenmonument vielen samen met de grote vluchtelingenstromen uit Syrië en Eritrea naar Europa, waarvan ook Nederland de gevolgen aan den lijve ondervond. Tot op heden is de vluchtelingenproblematiek een belangrijk nieuwsitem en discussiepunt in Nederland (geweest), waarbij het vooral ging over de uitdagingen van de opvang van deze vluchtelingen, hun integratie in
274 Raadsvoorstel, ‘Kaders restauratie Belgenmonument’, 5.
275 ‘Nieuwsbrief werkgroep Belgenmonument’ (2014), Bewoners033, geraadpleegd op 8 -11-2016,
http://bewoners033.nl/amersfoort-033/wp-content/uploads/2014/08/NIEUWSBRIEF-WERKGROEP-
BELGENMONUMENT.pdf.; ‘Belgenmonument. Participatiegroep Belgenmonument’, Stichting Woonberg Klimaat, geraadpleegd op 16-11-2016, http://www.woonklimaatberg.nl/actueel/belgenmonument/.
58
de Nederlandse samenleving en de verschillende reacties van Nederlanders op de komst van deze op drift geraakte mensen. Honderd jaar geleden zag de Nederlandse samenleving zich voor soortgelijke uitdagingen gesteld toen de Belgen massaal de Nederlandse grens over vluchtten. Tijdens de herdenking van ‘100 jaar Belgenmonument’ heeft de gemeente Amersfoort de huidige vluchtelingencrisis aangegrepen om het belang van het Belgenmonument opnieuw te duiden. De gemeente Amersfoort zelf is en was overigens erg betrokken bij de huidige vluchtelingenproblematiek. Deze ligt bijvoorbeeld ook de Amersfoortse burgemeester en historicus Lucas Bolsius (CDA) nauw aan het hart.276 Daarnaast bleek uit een gemeentelijke beleidsbrief dat het principe “uitnodigend en
ruimhartig” op de eerste plaats kwam bij de aanpak van de vluchtelingenopvang.277 Overigens was het
Belgenmonument niet de eerste gelegenheid waarin de gemeente Amersfoort een parallel trok met de huidige vluchtelingenkwestie: ook tijdens The Passion, die in 2016 in Amersfoort plaats vond, werd deze link gelegd.278
Dat de gemeente Amersfoort een verbinding maakte tussen het Belgenmonument en de actualiteit is echter niet opmerkelijk. Het trekken van een parallel tussen heden, verleden en misschien zelf de toekomst komt bij nagenoeg iedere herdenking voor. Het is zelfs logisch dat het gebeurt, of zoals historicus Jos Perry het verwoordde: “Als het [herdenken] ergens op slaat, dan slaat het op het heden. Elke terugblik is, het kan niet anders, een terugblik vanuit het heden.”279 Herdenkingen
weerspiegelen dus wat mensen vandaag de dag vinden en denken.280 Bovendien is de actualiteit een
uitstekend middel om een monument levend en relevant te houden voor toekomstige generaties.281
Door de verbintenis van het Belgenmonument aan een hedendaagse kwestie construeert de gemeente in zekere zin een ‘zinvol verleden’ dat gedeeltelijk is ‘losgezongen van de verleden werkelijkheid’, zoals historicus Willem Frijhoff dat verwoordde.282 De tijden van nu zijn namelijk niet éen op éen te
vergelijken met die van 1914-1918: tussen beide vluchtelingengroepen bestaan grote verschillen in bijvoorbeeld culturele achtergronden, tijdsomstandigheden en geografische herkomst. Volgens Frijhoff wordt vandaag de dag de ‘historische kwaliteit’ vooral achter de ‘presentistische emotie’
276 Interview met Rob Weeda en Max Cramer, stadhuis Amersfoort (5-10-2016).
277 Beleidsbrief ‘Opvang en huisvesting van vluchtelingen in Amersfoort’, Gemeente Amersfoort, geraadpleegd
op 25-1-2017, https://amersfoort.notudoc.nl/cgi -
bin/showdoc.cgi/env=help/action=view/id=1345986/type=pdf/Plan_van_aanpak_opvang_en_huisvesting_van _vluchtelingen.pdf, 1-11, aldaar 4.
278 The Passion is het resultaat van een samenwerking tussen de omroepen EO en KRO-NCRV en verschillende
kerkgenootschappen. Het is muzikale vertolking van het Bijbelverhaal dat jaarlijks op Witte Donderdag wordt gehouden.; Interview met Rob Weeda en Max Cramer, stadhuis Amersfoort (5 -10-2016).
279 Perry, Wij herdenken, dus wij bestaan, 81.
280 Marcel Möring, 14 mei. Het lichaam en de ziel (Rotterdam 2013) 21. 281 Van Ginkel, Rondom de stilte, 29.
282 Willem Frijhoff, ‘Herdenkingscultuur tussen erfgoed en ritueel. De verleiding van het presentisme’, Jaarboek
59
gesteld, oftewel een emotie over een bepaald verleden dat gebaseerd is op hedendaagse denkwijzen en perspectieven.283 De gemeente Amersfoort is echter niet de enige die voor deze aanpak heeft
gekozen om haar geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog relevanter en invoelbaarder te maken. Volgens historicus Kees Ribbens zijn in Nederland meerdere voorbeelden aan te wijzen waarin de Belgische vluchtelingen van toen met de Syrische ontheemden van nu worden vergeleken.284 Een
voorbeeld daarvan is een tentoonstelling van Museum Huis Doorn genaamd Op de vlucht!285
Daarnaast biedt de vergelijking tussen de vluchtelingen van en toen en nu de mogelijkheid om een les te trekken uit de geschiedenis van het Belgenmonument. Lering trekken uit het verleden voor het heden en de toekomst is immers een veel gehoord argument voor het belang van (de bestudering van) geschiedenis. De boodschap die hoogstwaarschijnlijk uit de verbintenis tussen de vluchtelingen van toen en nu bij het Belgenmonument naar voren komt, is dat vluchtelingenstromen van alle tijden zijn en dat het belangrijk is om deze vluchtelingen op een gastvrije en begripvolle manier op te vangen. Honderd jaar geleden waren de Belgische vluchtelingen immers ook ‘gastvrij’ onthaald e n in ruil daarvoor hadden deze Belgische vluchtelingen Nederland bedankt met het Belgenmonument, als een ‘eeuwige’ getuige van de Nederlandse gastvrijheid. Daarnaast is het Belgenmonument te beschouwen als een aanklacht tegen oorlogsgeweld, wat nu weer samenvalt met de bloedige conflicten in bijvoorbeeld Syrië. Dit is eveneens in overeenstemming met de pacifistische insteek van de internationale herdenking van de Eerste Wereldoorlog, waarbij oorlog als een zinloze tragedie wordt afgedaan.286 De ‘les’ over het belang van vluchtelingenopvang komt in ieder geval terug in de
activiteiten die rondom de herdenking van het Belgenmonument georganiseerd zijn, zoals in de musical Vlucht!? Kan de geschiedenis ons leren…? Hierin verbeelden zowel Nederlandse als recent naar Nederland gevluchte kinderen het verhaal van de hedendaagse vluchtelingen in Amersfoort en de Belgische vluchtelingen van 100 jaar eerder.287
Het huidige vluchtelingenthema kwam eveneens terug in de officiële herdenkingsceremonie. Deze vond plaats op 26 oktober 2016 in de namiddag, waarvoor ongeveer honderdvijftig mensen waren uitgenodigd. Onder deze groep bevonden zich naast de gebruikelijke vertegenwoordigers van overheden en andere betrokkenen bij het Belgenmonument ook familieleden van gevluchte Belgen,
283 Frijhoff, ‘Herdenkingscultuur tussen erfgoed en ritueel’, 181. 284 Ribbens, ‘Commemorating a ‘Foreign’ War in a Neutral Country’, 97.
285 ‘Expositie: Op de vlucht!’, Museum Huis Doorn, geraadpleegd op 3-11-2016,
http://www.huisdoorn.nl/nl/exposities -arrangementen/exposities-overzicht/op-de-vlucht/.
286 Winter, ‘Commemorating catastrophe: Remembering the Great War 100 years on’, 172-173.; Beaumont, ‘The
politics of memory: Commemorating the centenary of the First World War’, 532 -535.
287 ‘Programma 100 jaar Belgenmonument’, Gemeente Amersfoort, geraadpleegd op 2 -11-2016,
60
veteranen- en vluchtelingenorganisaties.288 Voor deze ceremonie was bovendien meer tijd
gereserveerd dan in 1938: ditmaal nam de ceremonie bij het monument ongeveer drie kwartier in beslag tegenover het kwartiertje in 1938. Naast het thema van de hedendaagse vluchtelingen werden in de voordrachten ook de Nederlands-Belgische relaties en de geschiedenis achter het Belgenmonument genoemd, hoewel deze informatie eerder een opmars leek te vormen naar de hedendaagse vluchtelingenkwestie. Dat de huidige vluchtelingencrisis een aanzienlijke rol speelde, kwam in de eerste plaats naar voren in de aankleding van de ceremonie. Zo werd tijdens de ceremonie de muziek van het Fanfare Korps Nationale Reserve en de Konrad Koselleck Big Band aangevuld met de ‘Arabische’ klanken van klarinettist én Syrische vluchteling Ghaeth Almaghoot.289 Daarnaast legde
de Amersfoortse burgemeester Lucas Bolsius samen met een Syrische vluchteling een krans bij het monument.290 Tot slot overhandigden enkele Nederlandse en naar Nederland gevluchte kinderen van
de eerdergenoemde musical Vlucht!? Kan de geschiedenis ons leren…? de bloemkransen. Deze gebaren impliceerden nogmaals dat ook de huidige vluchtelingenopvang voor Amersfoort een belangrijk agendapunt vormt.
In de speeches van zowel de Amersfoortse burgemeester Lucas Bolsius als de Belgische ambassadeur in Nederland Chris Hoornaerts kwam het huidige vluchtelingenthema eveneens herhaaldelijk naar voren. Hoewel in de toespraak van Hoornaerts de Eerste Wereldoorlog en de herdenking ervan belangrijke thema’s waren, liet ook hij de kans niet liggen om het monument te verbinden met de actualiteit: “Het was honderd jaar terug, toen de slag om de Somme in al zijn dodelijke hevigheid woedde. Nu honderd jaar later woedt de strijd om Aleppo en worden Syri ërs nog steeds op de vlucht gedreven. Nu honderd jaar later wordt de jungle van Calais opgeruimd en wordt er werk gemaakt van een menswaardige opvang en doorlichting van deze vluchtelingen.”291 Daarnaast
sprak Hoornaerts de wens uit dat in 2116 de toekomstige generatie stil zou staan bij het Belgenmonument, denkend aan wat er honderd jaar eerder, dus nu, voor de vluchtelingen in Amersfoort is gedaan. “Dan zal het Belgenmonument zijn volle kracht hebben overgedragen en niet enkel een herinnering zijn aan een ver verleden, maar ook een baken voor een vredevolle, veilige en herbergzame toekomst.”292 Naast de betekenis van het monument voor de Belgische ervaring van de
Eerste Wereldoorlog, was het voor Hoornaerts tevens een plek van bezinning voor wat er zich nu
288 ‘Herdenkingsceremonie 100 jaar Belgenmonument’ (2016), De Stad Amersfoort, geraadpleegd op 2 -11-2016,
http://destadamersfoort.nl/lokaal/herdenkingsceremonie-100-jaar-belgenmonument-amersfoort-176962.
289 ‘Ud gezocht voor Nazeer Abdulhai, Syrische vluchteling in Zwolle’ (2015), RTV Oos t, geraadpleegd op 7-11-
2016, http://www.rtvoost.nl/nieuws/default.aspx?nid=226571.
290 Provincie Utrecht en gemeente Amersfoort, Programmaboekje ‘Ceremonie 100 jaar Belgenmonument 26
oktober 2016, Amersfoort’.
291 Toespraak van Chris Hoornaerts, ambassadeur van België in Nederland, tijdens de herdenkingsceremonie ‘100
jaar Belgenmonument’ in Amersfoort (26-10-2016).
61
afspeelde. De Amersfoortse burgemeester sloot hier in zijn toespraak bij aan, maar dan op een meer filosofische wijze. Zijn voordracht stond voornamelijk in het teken van het begrip ‘vrijheid’, waarbij het vooral ging over de discussie hoeveel vrijheid vluchtelingen hebben om bijvoorbeeld hun geloof, normen en waarden en cultuur mee te nemen naar hun nieuwe land en of zij zich als vluchteling wel vrij kunnen voelen. Voor Bolsius’ definitie van vrijheid haalde hij Nelson Mandela aan: “Ik denk dat de woorden van Nelson Mandela ons goed kunnen leiden. Ik herhaal ze: “Vrijheid gaat niet zozeer over het loskomen van de boeien, maar het leven op een manier waarbij je anderen respecteert en de vrijheid daarvan vergroot.” En van harte hoop ik dat dit levende monument ons helpt bij die opdracht, als we mijmerend het pad lopen, als we de stoere contouren waarnemen, als we de woorden lezen en bij ons laten binnendringen. Als we beseffen dat het door vluchtelingen is gebouwd.”293 Bolsius zag dus
eveneens een functie voor het Belgenmonument weggelegd als een plaats van bezinning en herinnering aan het belang van het helpen van mensen in nood. Daarnaast deed Bolsius duidelijk een moreel beroep op de aanwezigen om impliciet stil te staan bij thema’s als (gast)vrijheid, verdraagzaamheid en respect jegens de vluchtelingen. Hij poogde de aanwezigen te laten nadenken, niet zozeer over het verleden, maar eerder over hun eigen opvattingen over vrijheid en hun houding ten opzichte van de huidige vluchtelingencrisis.
Het verhaal van de Belgische vluchtelingen van de Eerste Wereldoorlog leek dus eerder een aanzet te geven voor het universele thema van vluchtelingenopvang en de hedendaagse ervaringen daarmee. Naast het feit dat het startpunt van het herdenken altijd in het heden ligt, is er misschien toch nog een andere verklaring aan te wijzen voor de prominente plaats die de huidige vluchtelingencrisis innam in de honderdjarige herdenkingsbijeenkomst van het Belgenmonument. Het is namelijk ook aannemelijk dat dit het gevolg is de ‘emotionele’ afstand die Amersfoorters (en in zekere zin ook Nederlanders) hebben ten opzichte van de Eerste Wereldoorlog op eigen bodem, in tegenstelling tot de Belgen. Het Belgische oorlogsleed vormt het centrale thema van de beeldtaal van het Belgenmonument en het gedenkteken zelf dankt zijn bestaansrecht aan de Belgen. Voor Belgen is om die reden de oorspronkelijke betekenis van het Belgenmonument belangrijker en wordt deze meer direct gevoeld. Volgens Max Cramer, die via Monumentenzorg bij het Belgenmonument be trokken is, zijn er nog steeds Belgen die naar het monument afreizen en ter nagedachtenis bijvoorbeeld een krans leggen. Cramer beschreef een illustratief moment, toen hij Belgische militairen bij het monument rondleidde: “En toen hadden we de beiaardier gevraagd om het volkslied te spelen en toen merkte ik dat er emoties, zelfs bij jonge mensen, loskwamen, omdat ze die Eerste Wereldoorlog nog steeds herinneren. [..] Je merkt dat die emoties er nog steeds zijn. En die hebben we in Nederland natuurlijk
293 Toespraak van Lucas Bolsius, burgemeester van Amersfoort, tijdens de herdenkingsceremonie ‘100 jaar
62
niet.”294 Het ontbreken van deze (emotionele) verbinding met het verleden van de Eerste
Wereldoorlog bij Nederlanders verklaart dus hoogstwaarschijnlijk waarom de actuele lading van de hedendaagse vluchtelingencrisis nodig is om het Belgenmonument ook voor hen essentieel te maken. Doordat veel Nederlanders direct dan wel indirect met de huidige vluchtelingenstromen zijn geconfronteerd, komt de geschiedenis van het Belgenmonument en de Belgische vluchtelingen in een ander daglicht te staan. Zonder deze parallel blijft het verhaal van de Belgische vluchtelingen waarschijnlijk voor Nederlanders ‘een verhaal van anderen’.
Door deze Nederlandse ‘emotionele afstand’ tot dit verleden is het Belgenmonument misschien eerder als een Belgische herdenkingsplaats te beschouwen. Dit laatste betekent niet dat het al die jaren een mekka-gang aan Belgen heeft opgeleverd, zoals in de vorige hoofdstukken al duidelijk werd. Het ging en gaat om kleine groepjes nakomelingen, individuen, die zich nog steeds betrokken voelen bij de tijd van hun voorouders hier en van het bestaan van het Belgenmonument afweten. “Voor een betekenisvolle herinneringsplaats staat het eigenlijk op de verkeerde plek, ver weg van de plaatsen waarnaar de Belgische vluchtelingen in 1914-1918 terugverlangden: hun geboortestreek en woonplaats. Daar ook bevinden zich tot op de dag van vandaag nakomelingen die zich emotioneel verbonden voelen met de lotgevallen van de voormalige Belgische vluchtelingen.”, aldus historicus Paul Knevel in zijn column over het Belgenmonument in 2014.295
Toch is het interessant om stil te staan bij de vraag in hoeverre de Belgen betrokken zijn geweest bij de huidige invulling van het herdenkingsprogramma van de gemeente Amersfoort en de nieuwe actuele lading die het Belgenmonument door de gemeente kreeg toegedicht. In welke mate kan de gemeente Amersfoort de boodschap van het Belgenmonument omvormen? Deze kwestie werd eveneens voorgelegd aan de projectleider vanuit de gemeente Amersfoort, Rob Weeda, en de eerdergenoemde Max Cramer. Op de vraag of de gemeente alle vrijheid heeft om de betekenis van het monument te veranderen, gaf Weeda toe dat er wel rekening wordt gehouden met de status van ‘geschonken monument’. “Uiteindelijk is het monument wel een gift van het Belgische volk aan het Nederlandse volk, dus het is niet aan ons om zomaar te zeggen: nu is het van iedereen.”296 Daarom
was in de ontwikkeling van het huidige herdenkingsprogramma ook sprake van overleg met bijvoorbeeld Belgische veteranenorganisaties en zelfs de commissaris-generaal herdenking Eerste Wereldoorlog in België, Paul Breyne.297 Uit een interview met Weeda en Cramer bleek dat de
gemeente Amersfoort wel degelijk over de actuele betekenisgeving van de vluchtelingencrisis heeft
294 Interview met Rob Weeda en Max Cramer, stadhuis Amersfoort (5-10-2016). 295 Knevel, ‘Ter ere van de vluchteling’, 33.
296 Interview met Rob Weeda en Max Cramer, stadhuis Amersfoort (5-10-2016). 297 Ibidem.
63
overlegd met de Belgen en dat ze hun goedkeuring had gekregen. Zij gaven echter ook toe dat de Belgen, hoewel ze toestemden, niet erg enthousiast waren. “Dus het is niet zo dat ze het afwijzen, maar ze zijn op dit moment gewoon met de herdenking van ‘100 jaar Grote Oorlog’ bezig”, gaf Weeda toe.298
Om deze redenen is de binding met huidige vluchtelingencrisis vooral te beschouwen als een geesteskind van de gemeente Amersfoort. Naast het feit dat het startpunt van herdenken altijd in het heden ligt, heeft de gemeente deze actuele lading nodig om haar inwoners voor een geschiedenis te interesseren die niet in het historisch collectief bewustzijn ligt. Bovendien biedt de vergelijking een belangrijke les over de opvang van en omgang met vluchtelingen. Het lijkt dan ook dat in deze honderdjarige herdenking van het Belgenmonument het verhaal van huidige vluchtelingen bijna de overhand had, ondanks het feit dat de ondertitel van het herdenkingsprogramma ‘stilstaan bij WO1’ luidde. Het is echter de vraag of deze relevantie van het Belgenmonument, naarmate de vluchtelingenkwestie verder op de achtergrond raakt, blijvend is.