Spiegelgedrag in de praktijk

In deze paragraaf ga ik wat dieper in op het toepassen van concreet spiegelgedrag. Uit voorgaande paragrafen is wellicht gebleken dat het kan lonen om spiegelgedrag toe te passen, toch is dit zeker geen garantie op succes in het verdiepen van contact. De eerste periode waarin iemand probeert bewust spiegeltechnieken toe te passen kunnen zelfs averechtse effecten hebben omdat dit gedrag nieuw en ongemakkelijk kan aanvoelen en daardoor onecht of gekunsteld kan overkomen. Uit gesprekken met deelnemers van het onderzoek over spiegelen kwam naar voren dat wanneer iemand zichzelf de opdracht geeft om (overmatig) te spiegelen, dit een bepaalde spanning en zenuwachtigheid met zich mee kan brengen wat een belemmering kan zijn voor het contact (Jansen, 2008, p. 58). Het beeld dat Pease schetst dat er door spiegelen automatisch een goede verstandhouding ontstaat en de ander zich hierdoor op zijn gemak voelt, gaat dus niet zomaar en altijd op (Pease, 2007, p. 264). Veel hangt af van de manier en de motivatie waarop spiegeltechnieken worden toegepast.

Los van de hierboven geschetste kanttekening, zijn er verschillende gebieden waarop mensen elkaar bewust (beter) kunnen (leren) spiegelen. Een eerste gebied waar mensen doorgaans weinig bewustzijn op hebben is de manier van spreken. Wil er in een gesprek een gesynchroniseerde reeks van reacties ontwikkelen dan moeten beide sprekers zich dusdanig afstemmen dat er een overeenkomstig tempo en ritme ontstaat (Argyle, 1980, p. 71). Dit heeft betrekking op de lengte van de spreektijd (Remmerswaal, 1988, p. 19), de reactiesnelheid en de wijze waarop de twee sprekers elkaar interrumperen of juist aanmoedigen om door te praten. Als twee mensen elkaar voortdurend in de rede vallen, dan zal er waarschijnlijk niet sprake zijn van een kwalitatief contact, maar eerder van een machtsstrijd over de dominantieverhoudingen. Het is ook mogelijk dat de ene persoon daarentegen alleen maar doorvraagt en bevestigt, bijvoorbeeld met de techniek die Gendlin beschrijft als focussen en absoluut luisteren (Gendlin,

1981, p. 132). Is er in dat geval dan niet het gevaar dat er een gesprek ontstaat waarbij de één uitsluitend luistert en die ander bijna alleen maar praat? Zal het gesprek dan niet eerder gaan lijken op een interview of therapeutisch gesprek? En waar blijft dan de gelijkwaardigheid en wederkerigheid van het contact? Ook al zal de ander zich door deze technieken wellicht gehoord en gezien voelen, en de onverdeelde aandacht waarderen, van synchronisatie op het niveau van spreken is er dan geen sprake. Aangezien Gendlin wel stelt dat focussen een manier is om diepgaand contact te leggen, blijft het dus nog de vraag in hoeverre synchronisatie op het vlak van spreken noodzakelijk is voor contact. Misschien is het beter om te zeggen dat het geen noodzaak is, maar wel kan bijdragen aan het soepel laten lopen van een gesprek, bijvoorbeeld wanneer mensen niet bezig zijn met de techniek van het focussen.

Dat asynchroniciteit een belemmering kan zijn voor het contact blijkt uit het volgende voorbeeld van Onno over stemvolume:

‘Als de ander heel luid praat, en ik heel zachtjes, dan kan dat heel angstig zijn, want misschien durf ik wel niet harder te praten, terwijl ik wel het gevoel kan hebben dat ik dat moet doen’ (zie bijlage voor interview).

Een ander niveau waarop mensen kunnen spiegelen is het niveau van intimiteit; bijvoorbeeld in de mate van aanraking, lichamelijke nabijheid en oogcontact. Ook op dit vlak gaat het om de juiste afstemming. Teveel aanraking, oogcontact of te dichtbij staan kan erg verstorend werken voor het contact. Remmerswaal bevestigt dit op het vlak van oogcontact: ‘Beide gesprekspartners kunnen naar een ritme in het oogcontact zoeken dat voor beiden een bevredigend evenwicht is. Dus niet te weinig, want dat kan opgevat worden als afstandelijk of desinteresse, maar ook niet teveel; dat kan opdringerig of bedreigend worden opgevat’ (Remmerswaal, 1988, p. 50).

Het bevredigende evenwicht van het intimiteitniveau is overigens zeker niet statisch; dit kan veranderen tijdens het gesprek of tussen gesprekken, al naar gelang de waardering die de gesprekspartners voor elkaar voelen (Argyle, 1980, p. 146). Een verkeerde afstemming in de mate van aanraking of lichamelijke nabijheid (te dicht in iemands persoonlijke zone komen) raakt direct aan het thema van ‘lichaamsgrenzen’ en iemands lichamelijke veiligheid (Bru, 2008, p. 83). Als een persoon de lichaamsgrenzen van de ander niet respecteert, of onbedoeld over zijn/haar lichaamsgrenzen heen gaat, dan kan dit zeer bedreigend zijn en ervoor zorgen dat de betreffende persoon zich terugtrekt en/of afsluit. Incidenten op dit vlak hebben er zelfs voor

gezorgd dat veel bedrijven en organisaties tegenwoordig een vertrouwenspersoon hebben, onder andere voor het melden van ongewenste intimiteiten.

Een derde aspect waarop mensen kunnen afstemmen is de lichaamshouding en bewegingen. Een illustratie hiervan is een citaat van Onno:

‘Ik had een gesprekje met iemand die heel rechtop zat. Toen dacht ik, dat ga ik ook doen, en daardoor leek die ander meer op zijn gemak. Je deelt dan de houding met de ander en dan deel je in ieder geval iets. Daardoor is er makkelijker contact’ (zie bijlage voor interview).

Het spiegelen in dit voorbeeld lijkt misschien gemakkelijk toe te passen, maar is daarom ook gevaarlijk: simpelweg nabootsen van iemands houding of gebaren kan zoals eerder gezegd nogal vervreemdend werken. Het tegenovergestelde is echter waarschijnlijk nog sterker vervreemdend. Dit merken we bijvoorbeeld in de moeilijkheid bij het leggen van contact met mensen die autistisch zijn. Autistische mensen hebben namelijk bij uitstek moeite om het gedrag van anderen te spiegelen (Pease, 2007, p. 266). Door het contact met autistische mensen kan het opvallen hoe sterk het effect is van asynchroon gedrag. In gesprekken met niet-autistische, gezonde mensen zijn spiegelen en afstemming vaak zo vanzelfsprekende gedragingen, dat het ons niet eens opvalt hoeveel dit plaatsvindt.

Het is wel mogelijk om op bewuste wijze het gedrag en de houding van de ander te spiegelen, ook al is er het risico op ‘onechtheid’ als dit geforceerd of niet vanuit een oprechte motivatie gebeurd. Beter is het daarom wanneer lichamen en bewegingen als het ware vanzelf synchroniseren doordat twee mensen innerlijk en/of emotioneel intens op elkaar zijn afgestemd. Het spiegelen op lichamelijk niveau kan dus een bewuste techniek zijn, of voortvloeien uit een algemene afgestemdheid. In dat laatste geval kan het eruitzien alsof twee mensen (onbewust) een vloeiende dans maken met hun bewegingen en lichamen terwijl ze met elkaar in gesprek zijn.