Signalen van het lichaam

Behalve innerlijke concentratie speelt het lichaam een rol in het tonen van aandacht en interesse. Of we dat willen of niet, de ander zal aan onze gezichtsexpressie kunnen zien of we aanwezig zijn en interesse hebben. Drie belangrijke signalen die aangeven dat we aandacht en interesse hebben voor de ander zijn: glimlachen, oogcontact en knikken (Oomkes & Garner, 2006, p. 116). Mensen met goede sociale vaardigheden tonen deze signalen automatisch en zonder inspanning. In het andere extreem, bijvoorbeeld bij autistische mensen, zijn deze signalen (bijna) volledig afwezig. In een goed lopend gesprek tussen twee mensen kun je dan ook vaak een onafgebroken stroom van wederzijdse lachjes, knikken en oogcontact waarnemen. Het effect van het tegenovergestelde is waarschijnlijk makkelijker voor te stellen: Wanneer iemand stoïcijns is (niet glimlacht), geen oogcontact maakt en ook niet knikt tijdens een gesprek, dan komt hij waarschijnlijk niet over als iemand die erg open staat voor contact, tenzij hij de afwezigheid van lichamelijke signalen compenseert door met goede vragen en reacties te laten blijken dat hij wel degelijk hoort wat de ander zegt en daar ook wat mee doet.

Alhoewel oogcontact waarschijnlijk het meest opvalt van deze drie signalen, heeft knikken misschien nog wel een krachtiger werking als signaal dat we aandacht hebben voor de ander. Een onderzoek van Pease heeft aangetoond dat mensen drie tot vier keer langer dan normaal doorpraten wanneer diegene die luistert regelmatig drie keer knikt. Knikken kan zowel

de functie hebben van bevestiging/instemming, als van enthousiasmering, als van onderwerping (of meegaan met de ander) of een uitnodiging zijn om meer te vertellen. Hoe dan ook; knikken zou volgens Pease altijd positieve gevoelens bij beide personen opwekken (Pease, 2007, p. 244).

In de vorige alinea schreef ik al dat oogcontact ons het meest opvalt van de gezichtsexpressie. Volgens Argyle zou dit komen omdat mensen zich tijdens communicatie vooral richten op de oogzone bij de ander (Argyle, 1980, p. 81). De ogen springen zogezegd in het oog. Door de ander aan te kijken geven we niet alleen een teken dat we die ander zien en met onze aandacht op hem/haar gericht zijn, de ogen geven tegelijkertijd veel informatie over onze eigen gedachten en gevoelens. De kwaliteit en kwantiteit van het oogcontact bepaald daarom tot op zekere hoogte hoeveel contact mensen ervaren. Daarom is het ook niet verwonderlijk dat drie van de zes studenten die ik heb geïnterviewd als eerste ‘oogcontact’ noemden toen ik hen vroeg waardoor zij contact ervaren met andere mensen. Een illustratie hiervan is een citaat van Onno:

‘Het eerste wat me te binnen schiet als ik aan contact denk is ‘oogcontact’. Als ik geen oogcontact maak is er meteen een afstand. Als je ziet dat je wordt gezien, dan is dat een bevestiging dat de ander met jou in contact staat’ (Onno, zie bijlage voor interview).

Oomkes en Garner stellen zelfs dat oogcontact een voorwaarde is voor sociaal contact; ‘Wanneer iemand geen oogcontact maakt, dan denken we dat diegene bang, onoprecht op ongeïnteresseerd is’ (Oomkes & Garner, 2006, p. 67). Oogcontact kun je echter ook overdrijven of gebruiken om te intimideren. Het gaat daarom bij oogcontact om de juiste balans en om een afgestemd ritme tussen aankijken en wegkijken. Wat er kan gebeuren als je te veel oogcontact maakt blijkt uit een voorbeeld dat Sterre gaf tijdens haar interview (zie bijlage):

‘In een gesprekje met een studiegenoot keek ik die persoon de hele tijd aan. Diegene zei dat hij dat heel vervelend vond, dat ik hem de hele tijd zat aan te kijken. Ik vind oogcontact juist een sociale meerwaarde, dat geeft aan dat ik echt geïnteresseerd ben, dat ik echt luister. Ik kan ook wel de andere kant opkijken, maar dan maak ik dus niet echt contact. Voor mij is aankijken heel essentieel bij contact maken. Die ander vond dat dus juist heel vervelend en dat zorgde voor een blokkade in het contact. Ik kon er op dat moment niets mee, want wat moet ik anders doen dan iemand tijdens een gesprek aankijken? Ik vind het heel raar dat die ander mijn oogcontact zo ervoer. Omdat ik dat niet kon begrijpen, lukte het me niet om me in die ander te verplaatsen’.

Het derde lichaamssignaal om aandacht en interesse naar de ander te tonen is (glim-) lachen. Volgens Pease is een glimlach zo aanstekelijk omdat de zogenaamde spiegelneuronen (meer hierover in hoofdstuk 7) in de hersenen ervoor zorgen dat mensen (onbewust) de gezichtsexpressies van hun gesprekspartners kopiëren (Pease, 2007, p. 85). In werkrelaties heeft (glim)lachen ook een waarde. Meer dan dertig jaar onderzoek van Pease heeft bij hem tot de overtuiging geleid dat lachen (op het juiste moment) succesvollere resultaten oplevert in de samenwerking en ook tot hogere verkoopcijfers kan leiden. Dit komt volgens hem omdat lachen automatisch een positieve reactie teweeg brengt bij beide partijen, ook omdat hierdoor in de hersenen endorfine wordt aangemaakt, een kalmerende en gelukzaligmakende stof (Pease, 2007, p. 95). Lachen kan dus een rol spelen bij het leggen van contact en het ontwikkelen van een relatie. Het effect van lachen zou echter voornamelijk van belang kunnen zijn bij eerste ontmoetingen met onbekende mensen.

Enige relativering van lichamelijke signalen is denk ik wel op zijn plaats. Lichamelijke signalen kunnen hun waarde hebben, maar het is mogelijk dat dit vooral opgaat bij nieuwe, eerste ontmoetingen. Mensen die elkaar langer kennen zullen hier misschien (onbewust) minder op letten. Ook in het geval van emotionele of intense gesprekken is het mogelijk dat wat er gezegd wordt (dus de inhoud) een belangrijkere rol speelt dan lichamelijke signalen. Het is vermoedelijk het meest veelzeggend wanneer inhoudelijk gepaste reacties gepaard gaan met passende lichamelijke signalen. Een discrepantie hiertussen kan wel aanleiding zijn voor twijfel over iemands oprechtheid of vragen om metacommunicatie. Denk bijvoorbeeld aan de baas die zijn krant leest en zegt dat hij wel luistert, maar ondertussen geen oogcontact maakt en doorgaat met lezen terwijl de werknemer probeert een gesprek te hebben. Zelfs als de baas in staat is om inhoudelijk toch correct te reageren, de werknemer zal waarschijnlijk niet het gevoel hebben dat er sprake is geweest van kwalitatief contact.

Daarnaast is het ook mogelijk om lichamelijke signalen bewust te gebruiken (of misbruiken) op instrumentele of manipulatieve wijze. Lichamelijke signalen zijn in het kader van kwalitatief contact geen doel op zich, maar zouden als het goed is als vanzelf moeten voortkomen uit iemands oprechte interesse en aandacht voor een ander, ervan uitgaande dat deze persoon goede sociale vaardigheden heeft.