Alle relatie is wederkerigheid

De titel van deze paragraaf verwijst naar een uitspraak van Buber. Wederkerigheid is volgens hem de basis van een ‘Ik-Jij’ relatie (Buber, 1959, p. 18). Hij stelt zelfs dat een ware gemeenschap alleen bestaat dankzij levende wederkerige relaties. De wederkerigheid in een relatie kan worden beschreven in drie basiselementen: Uitwisseling, wederzijdse beïnvloeding en verandering. Uitwisseling is eigenlijk het fundament van wederkerigheid. Er is dan anders gezegd sprake van tweerichtingsverkeer. Thijs illustreerde het belang hiervan in dit citaat:

‘Echt contact kan alleen door tweerichtingsverkeer. Als er éénrichtingsverkeer is, bijvoorbeeld alleen interesse van mijn kant, en niet van de ander, dan kun je geen contact maken’ (zie bijlage voor interview).

Een uitwisseling in kwalitatief contact gaat niet over triviale informatie zoals het uitwisselen van elkaars email adres, maar over betekenisvolle, essentiële zaken. In het optimale

geval vindt er tijdens een ontmoeting een uitwisseling plaats tussen het ene ‘zelf’ en een ander ‘zelf’ (Bru, 1995, p. 60). Wat twee mensen uitwisselen is dus hun ‘zelf’. Dit proces heet ook wel zelfonthulling of self-disclosure. Volgens Villard en Whipple is dit risicovol, vanwege de kans op afwijzing, maar tegelijkertijd kan wederzijdse zelfonthulling een intense en betekenisvolle ervaring zijn voor de gesprekspartners. Ik ga hier dieper op in in de volgende paragraaf.

Het tweede basisaspect van wederkerigheid is wederzijdse beïnvloeding. In een interactie en door uitwisseling is het waarschijnlijk dat de gesprekspartners elkaar beïnvloeden. Dit kan op een simpel vlak liggen als de manier waarop twee mensen met elkaar spreken, bijvoorbeeld hoe lang elke persoon praat (Remmerswaal, 1982, p. 19). Beïnvloeding gebeurt echter op vele vlakken zoals de wijze en mate van bewegen, aanraken en stemgebruik. Wanneer mensen veel met elkaar samenzijn, bijvoorbeeld op het werk, dan kunnen zij onbewust elkaars woordgebruik en/of accent gaan overnemen. Beïnvloeding vindt zelfs plaats op het meest ongrijpbare niveau van onze fysiologie. Zodra twee mensen onderling afhankelijk zijn, bijvoorbeeld door een samenwerkingsrelatie, of door een emotionele band, ontstaat er volgens Goleman een ‘biologische link’ die onze fysiologie beïnvloedt. Vooral met de mensen waar we ons mee verbonden voelen ontstaat er volgens psychologen een ‘wederzijds regulerende psychobiologische eenheid’ (Goleman, 2007, p. 258). Collega’s waar we kwalitatief contact mee hebben kunnen daarom zogenaamde ‘biologische bondgenoten’ worden; ze beïnvloeden onze bloeddruk, ons immuunsysteem en onze vitaliteit. Dit is mede de reden dat artsen sinds een aantal jaren ook getraind worden in sociale vaardigheden; het menselijk contact tussen arts en patiënt wordt door veel mensen zo belangrijk geacht, dat de meeste klachten van patiënten niet gaan over de behandeling zelf, maar over de gebrekkige, onmenselijke communicatie van de arts (idem, p. 267).

Op emotioneel niveau beïnvloeden mensen elkaar ook. Dit komt volgens Goleman door de besmettelijkheid van emoties (idem, p. 21). In elke interactie worden gevoelens en emoties uitgewisseld, en daar kunnen we ons maar moeilijk tegen wapenen. Uit onderzoek van Pease blijkt dat mensen stemmingen van elkaar overnemen alleen al wanneer ze bij elkaar in de buurt zijn, zelfs wanneer ze niet eens met elkaar praten (Pease, 2007). Als het zo is dat mensen door in elkaars buurt te zijn elkaar beïnvloeden op emotioneel en fysiologisch niveau dan kunnen we onszelf een dienst bewijzen door er bewust van te zijn/worden hoe anderen ons beïnvloeden. Hoe alerter we zijn op beïnvloeding door andere mensen, bijvoorbeeld door na een gesprek te voelen

wat de interactie met ons heeft gedaan, hoe beter we gaan zien welke mensen ons negatief beïnvloeden, en door wie we ons juist beter gaan voelen.

Het derde aspect van wederkerigheid is verandering. Dit aspect is misschien wel het meest betekenisvolle van wederkerigheid als onderdeel van kwalitatief contact. ‘Verandering’ is ook ‘beïnvloeding’, alleen ‘verandering’ gaat verder en is duurzamer dan ‘beïnvloeding’. In paragraaf 5.1 schreef ik al dat mensen bijvoorbeeld hun gedrag kunnen veranderen om een wederzijds bevredigend dominantie-evenwicht te vinden. Verandering vindt echter ook innerlijk plaats. Contacten die kwalitatief en diepgaand zijn doen iets met ons; het maakt ons nieuw, anders of rijker. May verwoordt het zo: The essence of relationship is that in the encounter both persons are changed...they are being mutually affected’ (May, 1983, p. 128). De vraag hoe of waartoe mensen dan veranderen blijft daarmee nog onbeantwoord.

Wederkerigheid kan op verschillende manieren een innerlijke verandering manifesteren. Door diepgaande en kwalitatieve contacten kunnen we het gevoel hebben dat we een plaats hebben in de wereld, of dat we van betekenis zijn voor andere mensen. Wederkerige relaties met collega’s op het werk kunnen een hele (extra) dimensie zijn voor de voldoening in ons werk. Mijn eigen ervaring is ook dat wederkerige en gelijkwaardige relaties van zo grote betekenis kunnen zijn dat ze ervoor kunnen zorgen dat ik (soms met enige weerstand) mijn gedrag of houding verander. Een verandering kan ook plaatsvinden doordat we geïnspireerd of verleid worden door het voorbeeld van de ander.

Aan de andere kant is kwalitatief contact niet altijd een voorwaarde voor een innerlijke verandering; Mensen kunnen ook veranderen omdat ze willen lijken op een inspirerend voorbeeldfiguur dat ze misschien nog nooit hebben ontmoet, maar alleen kennen van televisie of uit verhalen. Daarnaast kunnen mensen ook veranderen omdat ze zich juist afzetten tegen iemand of een bepaalde groep; ze veranderen dan in tegenovergestelde richting omdat ze juist niet willen lijken op diegene. Los van deze mogelijkheden is het aannemelijk dat wederkerigheid in een kwalitatief contact iets doet met de gesprekspartners. Een duurzame verandering wordt nog aannemelijker wanneer er sprake is van reciprociteit; wederkerige ‘zelfonthulling’. Daar wil ik dus nog wat uitgebreider op in gaan.