Compassie; fenomenologie versus fysiologie

In deze paragraaf wil ik het verschijnsel ‘compassie’ vanuit twee verschillende hoeken belichten en vergelijken: Enerzijds vanuit een fenomenologische benadering, vertegenwoordigd door Duyndam, en anderzijds vanuit een fysiologische benadering, vertegenwoordigd door Goleman.

Met de fenomenologische benadering beschrijft Duyndam wat zich in de ervaring van compassie toont. Volgens Duyndam is een wezenlijk kenmerk van compassie haar emotionele karakter: in compassie worden wij rechtstreeks geraakt door de ander (zowel in positieve als negatieve zin), omdat wij meevoelen met die persoon. Deze mogelijkheid om geraakt te worden veronderstelt een bereidheid om in relatie te treden met de persoon tegenover ons (Duyndam, 1997, p. 58-61). Compassie is volgens Duyndam als het goed is een niet-geïntendeerde ervaring; we kunnen ons van te voren niet voornemen om geraakt te worden. In die zin is het iets dat gebeurt, ons overkomt. Hij wil hier echter niet mee zeggen dat compassie een passief gebeuren is. Compassie zou juist een actief karakter hebben omdat we ons hierbij beschikbaar stellen voor de ander. Die beschikbaarheid uit zich in de bereidheid van een persoon om vanuit kwetsbaarheid een innerlijke reis te maken naar zijn eigen potentiële emoties. Door die innerlijke reis te maken verschaft hij de ander een potentieel lichaam: hij geeft zich zelf (idem, p. 157). Hiermee verwijst Duyndam naar de functie van compassie: de emoties van de ander krijgen realiteit en gewicht doordat zij met compassie worden beantwoord. Door zichzelf te geven kan iemand een emotionele steun zijn voor de ander. Het meevoelen met die persoon zorgt er niet voor dat zijn pijn of lijden verdwijnt, maar bevrijdt hem wel uit zijn eenzaamheid; samen voelen is beter dan ontkennen of niet voelen (Duyndam, 1997, p. 167).

Het fenomeen ‘compassie’ dat Duyndam beschrijft lijkt tegenstrijdig, maar is dat niet. Enerzijds overkomt het ons, omdat we dit niet bewust zouden kunnen opwekken. Tegelijkertijd

behelst het wel een actieve bereidheid en een ‘gevende beweging’ in het tonen van compassie. Als deze bereidheid betrekking heeft op een innerlijke houding die voorafgaat aan de ontmoeting, is compassie dan in zeker zin onpersoonlijk, omdat ons vermogen tot compassie dan meer zegt over onze eigen houding dan over de ander of de aard van de relatie? Het is denk ik juister om compassie in de kern als een onpersoonlijke houding of vaardigheid te beschouwen, maar die houding wordt wel persoonlijk in concrete situaties. Een compassievol persoon wordt geraakt door een ander mens, of door iets wat hij ziet op tv of leest in de krant, en daardoor wordt zijn latente compassie geprojecteerd op die persoon of situatie.

De benadering van Duyndam laat nog wel vragen open over de condities of voorwaarden waaronder het fenomeen compassie wel of niet plaats kan/zal vinden. Indien compassie afhankelijk is van onze innerlijke houding en ons vermogen om te reizen naar onze eigen potentiële emoties, hoe is het dan bijvoorbeeld mogelijk dat we voor de ene persoon zoveel meer en makkelijker compassie kunnen voelen dan voor een ander?

Goleman heeft een andere benadering van compassie waarbij hij een verband legt tussen dit verschijnsel en onze fysiologie. Compassie wordt ook volgens Goleman gekenmerkt door te voelen, mee te voelen met de ander. Ons vermogen om mee te voelen met een ander is in deze benadering niet het maken van een innerlijke/emotionele reis, maar zou gebaseerd zijn op neurologische systemen. Volgens Goleman begrijpen mensen het gedrag van anderen door er in hun eigen hersenen een blauwdruk voor te ontwerpen. Tijdens een ontmoeting is er een prikkeling van de parallelle circuits in de hersenen van de twee verschillende mensen waardoor het mogelijk is dat zij een overeenkomstig gevoel krijgen over een bepaalde situatie. ‘Hierdoor ontstaat een bepaalde band, het gevoel het moment te delen’ (Goleman, 2007, p. 51). Neurowetenschappers noemen deze toestand ‘empathische resonantie’; een koppeling tussen de hersenen (empathie en compassie worden als synoniemen gebruikt). De aanwezigheid van deze neurologische systemen is volgens Goleman erg belangrijk geweest in de evolutie van de mens. De mogelijkheid om mee te voelen met andere mensen zorgt ervoor dat wij niet (altijd) onverschillig zijn, maar anderen juist willen helpen. Goleman stelt dat ‘Compassie evolutionaire en reproductieve voordelen heeft omdat het een smeermiddel is voor de socialisering van mensen en groepen’ (idem, p. 63).

Een ander basis voor compassie ontstaat volgens Goleman door een primaire empathie in de moeder-kind relatie. Baby’s hebben het vermogen om bij hun moeder een emotie op te wekken die lijkt op wat hij zelf voelt, zodat de moeder inzicht krijgt in wat haar kind nodig heeft.

Empathie is daarom ook de bron van zorgzaamheid; het gaat om onze respons op de behoeften van anderen, en niet op die van onszelf. Compassie dient zich volgens Goleman dan ook aan als beschikbaarheid, gevoeligheid en ontvankelijkheid (Goleman, 2007, p. 227). Dit aspect komt trouwens opmerkelijk veel overeen met de benadering van Duyndam.

Als compassie een automatische, instinctieve reactie is, zoals Goleman beweert, is het dan wel mogelijk om deze vaardigheid te verbeteren of aan te leren? En hoe is het dan mogelijk dat sommige mensen helemaal niet die behulpzame, meelevende reactie tonen, zelfs in zorgverlenende beroepen? Goleman geeft zelf het voorbeeld van de cultuur binnen de (Amerikaanse) geneeskunde waarbij zorgzaamheid bij artsen verloren gaat door hun disfunctionele denkwijzen en overtuigingen die zich kenmerken door technologisch reductionisme, pessimisme, en klinische afstandelijkheid (Goleman, 2007, p. 267). Het is volgens hem dus niet zozeer de vraag hoe mensen compassie kunnen leren, maar hoe we een cultuur kunnen scheppen waarin mensen hun aangeboren compassie niet hoeven te verliezen. Veronderstelt Goleman hiermee dat als we maar de instituties en organisaties dusdanig hervormen (zodat er structurele tijd/ruimte en waardering komt voor compassievolle relaties) dat alles dan vanzelf goed komt vanwege de menselijke natuur en zijn instincten? Maar hoe zit het dan met de rol van de ouders, opvoeding, peergroepen, de media etc?

Welke benadering is het meest bruikbaar voor een trainer wanneer hij ernaar streeft om mensen te helpen (beter) contact te maken? De zienswijze van Duyndam lijkt beter toepasbaar vanwege zijn nadruk op de individuele ontwikkeling en mogelijkheden ten aanzien van het verschijnsel compassie. Compassie is een vaardigheid, of ‘bereisdheid’ zoals Duyndam dit benoemt, en die kun je door reflectie en oefening verbeteren (Duyndam, 1997, p. 166). Goleman is ook wel van mening dat iemands vermogen tot compassie aan verandering onderhevig is, maar beschouwt deze veranderingen toch meer onderhevig aan organisatorische en situationele factoren. Ik vermoed dat Goleman veel vertrouwen heeft in de capaciteiten van de mens vanwege zijn worteling van compassie in de fysiologie. Onder de juiste omstandigheden en met de juiste voeding zouden sociale vaardigheden daarbij als het goed is vanzelf tot bloei komen. Als dit echt zo zou zijn, dan zou een trainer op het vlak van compassie weinig kunnen betekenen, behalve dan zorgen dat de werkomgeving gezond is/wordt en blijft, alleen dit is wellicht meer weggelegd voor human resourch management en niet voor een kois-trainer of coach. Een trainer zou daarom misschien wel een rol kunnen spelen om mensen te leren hoe ze een innerlijke reis

kunnen maken naar hun potentiële emoties (als kern van compassie volgens Duyndam), al is het (nog) niet helemaal duidelijk of en hoe je dat andere mensen kunt aanleren.