,,De vader van Maxima Zorreguieta is zonder twijfel een schoft. Leden van de regering van generaal Jorge Rafael Videla maakten deel uit van de inner-circle. Ook als Jorge Zorreguieta zich in die periode fatsoenlijk heeft opgesteld, is zijn ziel besmeurd”, aldus José Luiz D’Andrea Mohr, kenner van het juntaregime, in een artikel in het opinieweekblad Vrij Nederland.231 Veel Nederlanders deelden deze mening. Zoals schrijfster Mies Bouhuys, voorzitster van ‘Steun aan Argentijnse Moeders.’ Zij werd door diverse landelijke media gevraagd naar haar mening over het onderwerp. Tegen een verslaggever van Het Parool zei Bouhuys: ,,Onbegrijpelijk dat het koninklijk huis zich met iemand inlaat die deel heeft uitgemaakt van het moorddadig regime, dat verantwoordelijk is voor de dood van tienduizenden mensen. Ik heb er geen woorden voor.”232 Wat Jorge Zorreguieta precies had uitgespookt tijdens de ‘vuile oorlog’ hield de Nederlandse gemoederen flink bezig. Want was hij naar Nederlandse maatstaven ‘goed’ of ‘fout’ geweest tijdens het militaire regime?
Toenmalige minister-president Wim Kok zat in een lastig parket, vooral nadat het duidelijk werd dat er inderdaad sprake was van een serieuze relatie tussen Willem-Alexander en Máxima. Kok had immers de regie van het koningshuis in handen. Zijn voornaamste zorg was om het publieke debat rondom Zorreguieta in goede banen te leiden. Hiervoor was
allereerst meer informatie nodig. Hoogleraar Michiel Baud werd opgezadeld met deze taak; hij moest in alle geheimhouding onderzoeken wat Zorreguieta precies had uitgespookt tijdens de ‘vuile oorlog’ van 1976 tot en met 1983. Baud ging onmiddellijk aan het werk. Hij vetrok richting Argentinië. Bij zijn thuiskomst, ergens eind november 2000, werd hij onmiddellijk in het
Torentje ontvangen voor een ontmoeting met Kok.233 Daar deed Baud zijn bevindingen uit de doeken.
Baud had na maanden intensieve arbeid ontdekt dat Zorreguieta zich tijdens diens politieke bewindsjaren had opgesteld als een neoliberale technocraat. Zorreguieta wilde niets weten van de politieke aspecten van zijn functie als onderstaatssecretaris en vervolgens
231 Diependaal, Irène, Emily! De Koninklijke verloving die niet doorging, p 214
232 Idem
233 Primaire bron, NRC Handelsblad, 14-04-2001 Zaterdags bijvoegsel (Alberts, Jaco en Es, Gijsbert van, De kroon of het meisje; Hoe Wim Kok, Max van der Stoel en Máxima Zorreguieta Nederland behoedden voor een constitutionele crisis)
staatssecretaris van Landbouw en Veeteelt. Een belangrijke functie, aangezien
landbouwproducten een grote bron van inkomsten vormen voor Argentinië.234 Tegelijkertijd verwierp hij het militaire regime ook niet. Baud benadrukte wel in zijn rapport dat Argentinië moreel gezien erg anders in elkaar steekt dan Nederland. In Nederland was er volgens de onderzoeker na de Tweede Wereldoorlog sprake van een moreel dualisme: je was ‘goed’ of ‘fout’ geweest tijdens deze oorlog. Volgens Baud was dit dualisme niet toepasbaar op Argentinië en diens ‘vuile oorlog.’ Het land was daarvoor geleid door militair en president Juan Perón - oprichter van het peronisme – en diens opvolger en vrouw María Isabel Martínez de Perón en Argentinië kende ten tijde van de militaire staatsgreep slechte economische, sociale en politieke tijden. Veel Argentijnen verwelkomden daarom het ingrijpen van de militairen. Liever de militairen, dan een communistische leider. Volgens journaliste Ineke Holtwijk was dit de gedachtegang van de militaire Argentijnen en hun sympathisanten: ,,Het kwaad (de repressie) was nodig om erger kwaad (een communisitische dictatuur) te vermijden.”235 De duizenden vermiste en vermoorde landgenoten namen de Argentijnen daarbij op de koop toe.
Volgens Baud had Zorreguieta geen directe hand gehad in de schending van de
mensenrechten tijdens het militaire regime. Toch waren zijn handen ook niet helemaal schoon. Baud vervolgt in zijn rapport: ,,Anderzijds is het even ondenkbaar dat hij [Zorreguieta] niets van de praktijk van de repressie en de mensenrechtensituatie zou hebben geweten.”236 In andere woorden, Zorreguieta was zich terdege bewust van de onmenselijke misdaden in Argentinië tijdens de bewindjaren van Videla, maar had geen directe hand gehad in de gruweldaden. In het rapport van Baud zit ook een verklaring die Zorreguieta zelf heeft geschreven. Hierin sprak hij de uitkomsten van het rapport-Baud tegen: ,,Ik was niet op de hoogte van de schendingen van mensenrechten. Pas in 1984 werd bekend wat er gebeurd was. […] Ik heb een specifieke taak verricht ten behoeve van de landbouw in een heel moeilijke tijd. Wat er gebeurde wat betreft de
234 Baud, prof. dr. Michiel, Militair geweld, burgerlijke verantwoordelijkheid. Argentijnse en Nederlandse perspectieven op het militaire bewind in Argentinië (1976-1983),(’s-Gravenhage: Sdu Uitgevers, 2001) p 193
235 Holtwijk, Ineke, Janssen, Roel en Putten, Jan van der, Argentinië, het land van Máxima, (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2001), p 76
236Baud, prof. dr. Michiel, Militair geweld, burgerlijke verantwoordelijkheid. Argentijnse en Nederlandse perspectieven op het militaire bewind in Argentinië (1976-1983), p 194
schendingen van de mensenrechten […] verwerp ik volstrekt.” 237 Achteraf heeft journalist Jan Thielen Zorreguieta nog persoonlijk over deze kwestie gesproken. Wist Zorreguieta echt niet voor 1984 af van de gruweldaden in eigen land? ,,Ik ben toch niet op mijn achterhoofd gevallen. Als ik zou toegeven dat ik er [schending van de mensenrechten] wel van wist, zou ik mezelf als het ware medeplichtig verklaren”, was het geirriteerde antwoord van Zorreguieta.238
Wim Kok nam na het lezen van het rapport-Baud een definitief standpunt in: pappa Zorreguieta was een ongewenste gast tijdens de verloving en het daaropvolgende koninklijk huwelijk.239 Wat zijn aandeel in de vuile oorlog ook was geweest, men kon Zorreguieta niet als onschuldig bestempelen. Aangezien het onmogelijk was om Jorge te weren bij de verloving en het huwelijk, moest hij zelf ‘tot dat inzicht worden ‘gebracht’’.240 De aangewezen persoon om Zorreguieta te overtuigen, was Minister van Staat Max van der Stoel. Van der Stoel is een gerenommeerde politicus die erom bekend staat een voorvechter te zijn voor de rechten van de mens. Aangezien de netelige koningskwestie draaide om het grootschalig schenden van
mensenrechten in Argentinië, was de keuze snel op Van der Stoel gevallen. Hij werd tezamen met Baud – en diens rapport, vertaald in het Spaans - naar New York gestuurd om Jorge Zorreguieta ervan te overtuigen dat diens afwezigheid bij het koninklijk huwelijk voor alle betrokkenen beter zou zijn.241
Voordat Van der Stoel en Baud koers hadden gezet richting het westen, besloot Willem-Alexander om niet langer te wachten op alle polderpolitiek. De kroonprins was overtuigd van zijn liefde voor Máxima en wilde haar ten huwelijk vragen, met of zonder toestemming van de regering. Zo geschiedde het op 19 januari 2001.242 Het troonopvolgerschap van
Willem-Alexander hing aan een bijzonder dun draadje. Het was vervolgens essentieel dat de missie van Van der Stoel slaagde. Zorreguieta moest koste wat kost geweerd worden uit Nederland. De tête-à-tête in New York tussen Van der Stoel, Baud en Zorreguieta verliep alles behalve soepel.
237 Ibidem, p 207
238 Thielen, Jan, Zorreguieta: Een biografische schets, (Amsterdam: Mets & Schilt, 2001), p 173
239 Hoedeman, Jan en Meijer, Remco, Vrouwen van Oranje: De nieuwe prinsessen en de monarchie, (Amsterdam: Meulenhoff, 2004), p 84
240 Primaire bron, NRC Handelsblad, 14-04-2001 Zaterdags bijvoegsel (Alberts, Jaco en Es, Gijsbert van, De kroon of het meisje; Hoe Wim Kok, Max van der Stoel en Máxima Zorreguieta Nederland behoedden voor een constitutionele crisis)
241 Idem
Een Argentijnse vader afwezig bij zijn dochters huwelijk? Ondenkbaar. ,,Voor de acceptatie van Máxima in Nederland moet u het offer brengen niet te komen”, sprak Van der Stoel. Het mocht niet baten.243
Pas op een latere bijeenkomst in São Paulo tussen Willem-Alexander, Máxima, Van der Stoel en Zorreguieta, werd de laatste overtuigd van de noodzaak om niet naar zijn dochters huwelijk te komen. Zorreguieta wilde onder vier ogen praten met het verliefde paar. Van der Stoel verliet daarop de ruimte. ,,Bij terugkomst blijkt de kwestie geregeld te zijn: Jorge
Zorreguieta belooft niet te zullen komen en hij is zelfs bereid de verklaring ter plekke te tekenen”, schrijven NRC Handelsblad-redacteuren Jaco Alberts en Gijsbert van Es in een reconstructie van alle perikelen voorafgaand aan de verloving.244 Zo overtuigden Máxima en Willem-Alexander Jorge Zorreguieta om niet aanwezig te zijn tijdens hun verloving en huwelijk. Tijdens de officiële verloving op 30 maart 2001 hield de premier een persconferentie. Hierin werd het rapport-Baud uitvoerig besproken. De volgende dag stonden de media bol over het rapport. De rapportage van NRC Handelsblad over het onderwerp wordt hieronder besproken.
4.2.1 Analyse NRC Handelsblad
,,Vader werkte hard en zag niets”, kopte NRC Handelsblad op 31 maart 2001 boven een algemeen nieuwsartikel op de binnenlandpagina. Het artikel was geschreven nadat Baud was geïnterviewd tijdens een persconferentie in Den Haag op de dag van de verloving. Eindelijk kon de onderzoeker zijn bevindingen uit de doeken doen. Hij had, naar eigen zeggen, zich geërgerd aan het feit dat hij niet kon deelnemen aan het publieke debat. Baud kwam echter voldoende in de schijnwerpers te staan na de officiële verloving: maar liefst achttien artikelen werden er in NRC Handelsblad gewijd aan Baud en de conclusies uit diens onderzoek. De helft hiervan was commentaar op de bevindingen van Baud van zowel de columnisten van NRC Handelsblad als haar lezers. Daarnaast waren er meerdere nieuwsanalyses van NRC Handelsblad-redacteuren over het onderwerp te vinden, waarin kritisch naar het onderzoek van Baud werd gekeken. Sommige redacteuren hadden niet veel aan te merken op diens onderzoek, terwijl anderen
243 Idem
Bauds werkwijze afkeurden. Redacteur Roel Janssen was in zijn beschouwing van het rapport-Baud redelijk positief: ,,rapport-Baud […] heeft in kort bestek – zowel in tijd als omvang – een
inzichtelijke studie naar het militaire regime verricht. De studie […] had de handicap dat deze in het diepste geheim, zonder de hoofdpersoon in kwestie te kunnen spreken, moest worden uitgevoerd. Het is een compliment dat Zorreguieta in zijn weerwoord het rapport van Baud ‘onpartijdig’ noemt. “245 Ondanks deze complimenten aan het adres van de onderzoeker, had Janssen ook enige aanmerkingen op de studie. Baud had volgens hem de geschiedenis van Argentinië dieper kunnen uitwerken, zodat de lezer de ontwikkelingen in een beter geschiedkundig kader kon plaatsen. Dezelfde kritiek was afkomstig van Graciela Iglesias, Europees correspondent van de conservatieve Argentijnse krant La Nacion. Haar artikel sierde de opiniepagina van NRC Handelsblad op 4 april 2001: ,,De oplossing die het kabinet van Wim Kok heeft bedacht voor ‘het probleem-Zorreguieta’ roept in Argentinië een nieuwe reeks vragen op. Nog afgezien van onze verwondering over het feit dat men zich heeft gebaseerd op het rapport van een specialist, professor Michiel Baud, die het onderzoek in vier maanden heeft afgerond, terwijl 18 jaar na het herstel van de democratie in Argentinië onze academici nog volledig door de kwestie in beslag worden genomen.”246
Maar vooral het verschil in de Argentijnse en Nederlandse perceptie van ‘goed’ en ‘kwaad’ kwam aan bod in zowel de feitelijke berichtgeving als de diverse commentaren. Op 31 maart 2001 stond er op de binnenlandpagina van NRC Handelsblad een algemeen nieuwsbericht waarin het volgende was te lezen: ,,Deels laat het verschil in perceptie zich verklaren door de ‘culturele, mentale kloof’ tussen Nederland en Argentinië, meent Baud. ‘Neem het hele begrip van ‘goed’ en ‘fout’, dat typisch Nederlands is. Het laat zich in het Spaans ook maar nauwelijks vertalen. Bueno y malo geeft niet de Nederlandse gevoelswaarde voor het begrippenpaar weer. De meeste Argentijnen zijn ten aanzien van de geschiedenis van deze dictatuur
schouderophalers. De benaderingswijze is minder dualistisch dan waartoe we hier in Nederland de neiging hebben.’”247 De columnisten van NRC Handelsblad en de schrijvers van de
opiniestukken brachten hun mening een stuk genuanceerder. Zij bestempelden Jorge
245 NRC Handelsblad, 06-04-2001, p 39
246 NRC Handelsblad, 04-04-2001, p 9
Zorreguieta niet onmiddellijk als ‘fout’, maar probeerden de nieuwsfeiten voor de lezer te duiden. Overigens kwam Baud zelf ook niet tot de conclusie dat Zorreguieta ‘fout’ was geweest, maar hij liet dit in het midden. ,,De Amsterdamse hoogleraar Michiel Baud trekt de conclusie welbewust niet zelf, maar hij is voor de lezer van zijn rapport onvermijdelijk”, viel te lezen in een nieuwsartikel – waarbij de auteursnaam niet stond vermeld - op de binnenlandpagina van NRC Handelsblad.248 Deze conclusie werd dus wel door enkele redacteuren van de
kwaliteitskrant getrokken uit het rapport-Baud.Op 2 april 2001 stond een groot artikel op de voorpagina getiteld ‘Prins zou trouwen, hoe dan ook.’ Deze nieuwsanalyse was geschreven door Gijsbert van Es en hij reconstrueerde hoe Baud en Van der Stoel Zorreguieta hadden geweerd uit Nederland. En dat allemaal omdat het rapport-Baud de volgende uitkomst had: ,,Conclusie: Jorge Zorreguieta was – naar Nederlandse maatstaven gemeten – ‘fout’ geweest als dienaar van de Argentijnse junta.”249
Hoe zat het eigenlijk met de onderzoeksjournalistiek van de kranten zelf? Immers, zij hadden ook redacteuren op pad gestuurd om de nodige informatie over Zorreguieta in te winnen. Volgens vele specialisten schoot de onderzoeksjournalistiek van de kranten tekort. Zij verkondigden hun mening in een artikel van NRC Handelsblad. ,,Hebben de kwaliteitskranten voldoende onderzoek gedaan naar het verleden van vader Zorreguieta? Hebben de serieuze media in hun berichtgeving over de huwelijksplannen niet te veel overgelaten aan de
roddelpers?”, waren de vragen die NRC Handelsblad-redacteur Tom Rooduijn opwierp in zijn artikel van 7 april 2001 - getiteld ‘Journalisten met feestogen’ – op de opiniepagina. Diverse specialisten – van hoogleraren tot de hoofdredactrice van Privé, Wilma Nanninga – kwamen aan bod om hun mening te spuien. Henri Beunders, hoogleraar geschiedenis, media en cultuur aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, zei het volgende: ,,’De roddelpers heeft het voortouw genomen bij de nieuwsgaring over Máxima’, stelt Beunders. […] ‘De kwaliteitspers heeft daarop moeten volgen.’” Diezelfde mening werd gedeeld door de andere ondervraagde specialisten, namelijk mediawatcher Gerard Mulder en Nanninga. ,,Wat mij heeft verbijsterd, is dat in de hele periode van de vriendschap, tot kort geleden, niemand echt de moeite heeft genomen de
248 NRC Handelsblad, 31-03-2001, p 3
waarheid over Jorge Zorreguieta te achterhalen. Tickets zijn goedkoop, de media zijn rijk genoeg om iemand naar Argentinië uit te zenden. […] Terwijl de BVD ogenblikkelijk na de vriendschap een onderzoek naar vader Zorreguieta is begonnen. Waarom niet ook meteen de
toonaangevende media, in plaats van elkaar na te kakelen?”, vraagt Mulder zich af.250 Doordat de media elkaar nakakelden, werden de feiten niet gecheckt en de nodige fouten gemaakt. Baud ergerde zich met name aan een gemaakte fout van NRC Handelsblad. ,,Het enige waaraan hij [Baud] zich in de Nederlandse pers echt heeft gestoord, was de in een vraaggesprek in NRC Handelsblad uitgesproken stelling dat Jorge Zorreguieta als ‘couppleger’ kon worden
aangemerkt. ‘Dat is veel te kort door de bocht, dat zou ik nooit hebben geschreven.’” De kwaliteitskrant legde in de daaropvolgende alinea van het algemene nieuwsbericht – dat de binnenlandpagina sierde en waarbij geen auteursnaam stond vermeld - de situatie uit waarin de fout was ontstaan. ,,De hoogleraar refereert hiermee aan uitspraken die de auteurs van de onlangs verschenen biografie van Jorge Videla, El Dictator, in deze krant van 2 maart hebben gedaan. Het boek werd gepubliceerd nadat Baud zijn onderzoek had afgesloten.”251
Opvallend aan de berichtgeving in NRC Handelsblad was het complete interview met Baud zelf. Op 7 april 2001 verscheen er in het zaterdags bijvoegsel een compleet interview met de onderzoeker over hoe deze zijn geheime missie had ervaren. Alhoewel het interview natuurlijk de serieuze aspecten van het onderzoek behandelde, waren er ook de nodige
komische noten in te ontdekken. Zo zei Baud over diens eerste gesprek met Zorreguieta in New York het volgende: ,,’We hebben het inderdaad ook over de verschillende koeienrassen in Argentinië gehad. […] Een van de rassen daar heet Holanda-Argentina’”. Ook vertelde Baud over de noodzaak om het onderzoek geheim te houden: ,,’Ik heb mijn vrouw verteld over hoe destijds het onderzoek naar Aantjes was uitgelekt, doordat de vrouw van Loe de Jong haar mond voorbij praatte’, lachte Baud”. Daarom mocht zijn vrouw – die wel op de hoogte was van Bauds werk – het niet met anderen over haar mans missie hebben. Het artikel was emotioneel geschreven: het was een interview met de ‘mens Baud’ in plaats van de ‘onderzoeker Baud’. Zo beschreef de hoogleraar de moeilijkheden die hij ondervond tijdens zijn onderzoek: de frustratie
250 NRC Handelsblad, 07-04-2001, p 27
om niet deel te mogen nemen aan de publieke discussie en de angst dat zijn ware motieven achter zijn werk in Argentinië werden ontdekt. Baud liet zich zelfs uit over de ‘mens Zorreguieta’. ,,’Niet uit een rijke familie, geen grootgrondbezitter, een selfmade man. Een
verzoener, iemand die geschikt is om mensen bij elkaar te houden. Een netwerker. Flexibel. Een technocraat, geen ideoloog’”, aldus Bauds beschrijving van Zorreguieta.252
252 NRC Handelsblad, 07-04-2001, p 39
4.3 ‘Een beetje dom’: de officiële verloving
Máxima’s vader stond een aantal weken aan de schandpaal van de nationale media. De Argentijnse werd zelf ook niet gespaard. Volgens veel Nederlanders ‘valt de appel niet ver van de boom’ als het ging om Jorge en Máxima. Immers, zij was de dochter van een man die onder Videla had gewerkt en was opgegroeid met haar vaders normen en waarden. De Argentijnse media kregen ten tijde van de officiële verloving pas echt oog voor de liefde tussen Willem-Alexander en Máxima. Daarvoor was de romance slechts een B-onderwerp.253 Desondanks hadden de Argentijnse kwaliteitskranten Clarín en La Nación al wel verslaggevers naar Nederland gestuurd om te rapporteren over de ontstane commotie rondom Zorreguieta’s verleden. De Argentijnse verslaggevers gestationeerd in Nederland begrepen alle ophef in de Nederlandse media niet en vonden enkel dat het verliefde stel een kans verdiende.254 Kort na de verloving plaatste de conservatieve krant La Nación een uitvoerig commentaar over het
onderwerp: ,,Het verantwoordelijk stellen van een jonge vrouw voor de vermeende politieke overtuigingen van haar vader – of voor zijn vermeende gedrag als lid van een regering die hij twintig jaar geleden verliet – is even verkeerd als onrechtvaardig.”255
Veel Nederlanders deelden deze mening en vonden dat Máxima niet degene was die blaam trof. ,,Moeten we Máxima kaalscheren? Door van haar te eisen dat ze publiekelijk afstand neemt van het verleden van haar vader?”, schreef Sylvain Ephimenco in een van zijn columns.256
Ja, luidde het antwoord van veel Nederlanders. Op 30 maart 2001 kregen deze landgenoten hun zin. Máxima verwierp tijdens de officiële aankondiging van haar verloving openlijk het Videla-bewind. ,,Wat gebeurd is in die periode in Argentinië, is vreselijk. Ik verwerp sinds lange tijd de Videla-dictatuur, de verdwijningen, de martelingen, de moorden en alle verschrikkelijke feiten uit die tijd”, las Máxima haar zelfgeschreven verklaring voor in perfect Nederlands.257 In diezelfde verklaring zei ze: ,,Over mijn vaders deelname aan die toenmalige regering wil ik in alle eerlijkheid zeggen dat ik spijt heb dat hij zijn best gedaan heeft voor de landbouw in een
253 Steege, René ter, Land van herkomst: Argentinië en Máxima, (Amsterdam: Van Gennep, 2001), p 167
254 Idem
255 Ibidem, p 180
256 Ephimenco, Sylvain, Beetje dom: de gemoedstoestand van een natie, (Utrecht: Uitgeverij Het Spectrum, 2002), p 31
verkeerd regime.”258 Het was duidelijk dat Máxima met moeite over haar vader sprak. Willem-Alexander hield tijdens de gehele conferentie haar hand stevig in de zijne.