Probleemsituatie en aanleiding
Beeldredacties van Nederlandse nieuwsmedia zijn bezig met het selecteren, ontwikkelen, afstemmen en samentellen van nieuwsbeelden voor hun krant of website. Dat klinkt als dagelijkse kost en routine voor een foto- of beeldredacteur van pakweg NRC Handelsblad. Zeker als het lichte onderwerpen betreft die niet zo snel heftige of schokkende beelden zullen opleveren, zoals Prinsjesdag, WK Voetbal of de eerste zomerse dag in Nederland. Maar ook hebben ze regelmatig te kampen met dilemma’s en slaat de twijfel toe. Een dilemma kan zijn dat een fotoredacteur aan de ene kant de waarheid wil laten zien, maar aan de andere kant een foto te gruwelijk vindt. Wat mij daarom benieuwt, is hoe beeldredacties van Nederlandse nieuwsmedia afwegingen hebben gemaakt om bepaalde foto’s van de ramp met vlucht MH17 wel of niet te plaatsen in hun medium. Daar komt nog eens bij dat journalisten een informatieplicht hebben. Het interesseert mij wat de exacte beweegredenen zijn geweest en welke beelden persbureaus hebben aangeleverd. Dit is wat ik mij daags na de ramp afvroeg nadat ik verschillende Nederlandse kranten en nieuwswebsites bekeek en tot de ontdekking kwam dat ik geen slachtoffers of stoffelijke resten zag. Doorgaans is dat wel te zien bij rampen die elders op de wereld gebeuren.
Maar wat was er nou precies gebeurd op donderdagmiddag 17 juli 2014, zo aan het eind van de middag? Een vliegtuig van Malaysia Airlines met aan boord 298 passagiers werd boven Oekraïens grondgebied uit de lucht geschoten door
vermoedelijk een boekraket van Russische makkelij. (RTL Nieuws, 19 maart 2015). Van de bijna driehonderd omgekomen passagiers kwamen er 196 uit Nederland (NOS, 31 juli 2014). Hoewel waarnemers van Organisatie voor Samenwerking en Veiligheid (OVSE) tegen werden gehouden en zelfs zijn weggestuurd door gewapende pro-Russische separatisten, waren het de journalisten die wel enigszins hun werk konden uitoefenen op de rampplek. De pro-Russische separatisten waren bang dat de OVSE de belangen van de Verenigde Staten en Oekraïne dient (NU.nl, 30 juli 2014). Fotografen maakten op de rampplek foto’s die zij op hun beurt weer leverden aan het persbureau waarvoor ze werken. Deze persbureaus zetten de beelden vervolgens, na een schifting, weer uit naar databanken waar Nederlandse kranten uit kunnen putten.
Beeldredacties van Nederlandse kranten stonden vervolgens voor een lastige opgave. Bij deze ramp met ongelukkig veel Nederlandse slachtoffers moeten zij natuurlijk rekening houden met de duizenden nabestaanden in Nederland. Die wil je geen extra pijn doen. Maar toch kleven er dubbele gevoelens aan, want is het geen censuur om beelden te achterhouden? Over de grens deden media minder moeilijk. Neem de Belgische krant De Standaard. Oorlogsfotograaf Jérôme Sessini van het agentschap Magnum Photos fotografeerde een slachtoffer dat nog
ingesnoerd in zijn passagiersstoel zat. Deze foto verscheen op zaterdag 19 juli 2014 op de voorpagina van de krant uit Vlaanderen (Vanlommel, 25 juli 2014). De krant is in Nederland te koop en de kans was groot dat het een Nederlander betrof op de foto. Nederlandse media hebben deze foto niet gepubliceerd en deden dit
wellicht omdat de man op de foto een Nederlander had kunnen zijn. Een ander voorbeeld is de foto die het Amerikaanse magazine TIME plaatste. Ook dit beeld is gemaakt door Sessini. Op deze foto is een slachtoffer te zien dat door het dak van een woning is gevallen. Nederlandse kranten of nieuwswebsites hebben dit beeld uiteraard niet geplaatst (Jinek, 26 januari 2015). De website GeenStijl, die zichzelf tendentieus, ongefundeerd en nodeloos kwetsend noemt, heeft in tegenstelling tot andere Nederlandse media wel schokkende beelden geplaatst, zoals paspoorten en lichamen van de slachtoffers (Beukel, 17 juli 2014). Het dilemma op
beeldredacties van Nederlandse nieuwsmedia is direct na de ramp ontstaan. Journalisten hebben redelijk snel toegang gekregen tot de rampplek. Dat is te zien aan de foto’s van de brandende en rokende vliegtuigonderdelen. MH17 is een heel gevoel onderwerp in Nederland. Het selecteren van MH17-beelden door
beeldredacties en de manier waarop is heel belangrijk geweest. Naar de nabestaanden toe is het belangrijk om ethisch verantwoord te handelen.
Probleemstelling
De probleemstelling van mijn afstudeerscriptie luidt: Wat zijn de professionele en ethische beweegredenen geweest van verschillende beeldredacties van
Nederlandse nieuwsmedia om bepaalde foto’s van de ramp van vlucht MH17 wel of niet in hun medium te plaatsen?
Doelstelling
Na de beantwoording van mijn probleemstelling wil ik inzicht verkrijgen in hoe verschillende beeldredacties van Nederlandse nieuwsmedia, zowel kranten als nieuwswebsites, beelden hebben geselecteerd die te maken hebben met de ramp van vlucht MH17.
Deelvragen
Deelvraag 1: Wat is ethiek? ▪ Wat is ethiek volgens literatuur? ▪ Wat is ethiek volgens ethici?
▪ Welke verschillende ethische kwesties zijn er?
▪ Waar dient een fotojournalist rekening mee te houden? ▪ Wat zijn praktijkvoorbeelden van ethische kwesties? ▪ Hoe omschrijven beeldredacteuren het begrip ethiek? ▪ Welke vormen van ethiek bestaan er?
Deelvraag 2: Wat is de taak van een journalist? ▪ Wat is de primaire taak van een journalist? ▪ Wat doet de Raad voor de Journalistiek? ▪ Welke journalistieke basisprincipes zijn er? ▪ Wat is de Code van Bordeaux?
Deelvraag 3: Wat is een persbureau?
▪ Wat doet het Algemeen Nederlands Persbureau? ▪ Waar kenmerkt zij zich door?
▪ Welke instructies kreeg Pierre Crom op de rampplek? ▪ Wat zijn de drie b’s?
Deelvraag 4: Welke beelden hebben Nederlandse nieuwsmedia gebruikt over MH17?
▪ Welke verschillende Nederlandse nieuwsmedia zijn er?
▪ Welke beelden hebben Nederlandse kranten geplaatst over MH17? ▪ Welke beelden hebben online media geplaatst over MH17?
▪ Welke beelden hebben Nederlandse kranten wel niet gebruikt?
Deelvraag 5: Welke ethische uitgangspunten hebben beeldredacteuren van verschillende Nederlandse nieuwsmedia gevolgd?
▪ Wat kan wel en wat kan niet door ogen van ethici?
▪ Wat vinden ethici van terughoudendheid van Nederlandse nieuwsmedia? ▪ Welke aangeleverde beelden konden per medium niet geplaatst worden? ▪ Wat zijn de redenen geweest om terughoudend te zijn volgens beeldredacteuren van verschillende Nederlandse nieuwsmedia?