3.1 Inleiding
Voor de wet is een jongere pas volwassen als hij de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt. Het is een weg naar volwassenheid die verschillende stadia/fases kent; van kind via puberteit naar adolescentie (in hoofdstuk 4 gaan wij hier dieper op in). Bij de één gaat het met horten en stoten en bij de ander gaat het meer van een leien dakje. Feit is wel dat een jongere op de één of andere manier te maken kan krijgen met een gebeurtenis die het persoonlijk evenwicht voor een korte of langere tijd verstoort. Een vechtpartij, een aanrijding, ruzie thuis of met vrienden, het zijn allemaal ervaringen die een gevoel van onveiligheid met zich meebrengen. De psychologische gevolgen van een schokkende gebeurtenis kunnen een enorme impact hebben, met name op jongeren die in een tijd leven waar onzekerheid, kwetsbaarheid en beïnvloedbaarheid samengaan. In dit hoofdstuk willen wij hier aandacht aan besteden, maar ook stilstaan bij de maatschappelijke opvattingen omtrent slachtofferschap. Kortom, hoe gaan jongeren om met slachtofferschap, welke psychologische gevolgen brengt een schokkende ervaring met zich mee en hoe komt de algemene verwerking tot stand. Wij achten dit hoofdstuk relevant met betrekking tot het beantwoorden van deelvraag 2: hoe gaan jongeren om met slachtofferschap?
3.2 Maatschappelijke opvatting over slachtofferschap
In iedere tijdsperiode zien wij maatschappelijke ontwikkelingen die bij die bewuste tijd horen en daarom is de samenleving ook geen statisch geheel. Het opzetten van een betere wetgeving voor wat betreft de bejegening van slachtoffers door het OM en het opzetten van Slachtofferhulp Nederland, zijn een vervolg op de ontwikkeling van de algemeen maatschappelijke opvatting over slachtoffers (macroniveau). Er is nu erkenning voor de slachtoffers gekomen. Het recht op ondersteuning en begeleiding is hierdoor nu ook van de grond gekomen.
In de praktijk blijkt dat Slachtofferhulp Nederland ook een functie heeft voor het sociale netwerk van de slachtoffers en dus niet alleen voor het slachtoffer zelf. Het kan op de omgeving van het slachtoffer zeer grote invloed hebben, dat een dierbaar iemand onrecht is aangedaan. De directe familieleden en goede vrienden van het slachtoffer krijgen net zo goed een schok als er iets ernstigs is gebeurd. Soms kunnen ze zelf met emotionele problemen te maken krijgen. Om in het dagelijkse leven goed te kunnen functioneren, behoort de mens een basisgevoel van veiligheid te hebben. Als een mens moet leven met een constant verhoogd gevoel van alertheid dan veroorzaakt dit onrust in het bestaan.
Wanneer een persoon, een jongere of volwassene, slachtoffer wordt van een misdrijf dan wordt het basisgevoel van veiligheid geschaad. Dit geldt dan voor het slachtoffer zelf maar ook voor de mensen die om hem geven.
Om het gevoel van veiligheid te herstellen kan het afweermechanisme “blaming the victim” in werking treden. Bij dit afweermechanisme veronderstelt men dat het slachtoffer het misdrijf had kunnen voorkomen of dat hij hier in zekere mate invloed op uit had kunnen oefenen. Men kan bijvoorbeeld zeggen: “Waarom liep je dan ook nog zo laat op straat”of “Ik had ze een pak slaag gegeven” of bijvoorbeeld ingeval van verkrachting: “Je draagt ook wel erg korte rokken”. Voor het slachtoffer zijn dit soort uitspraken schadelijk. De omgeving kan hierdoor in de veronderstelling raken dat zij zelf wél in staat zullen zijn dit soort situaties te voorkomen. Voor het sociale netwerk van het slachtoffer kan het belastend zijn om het verhaal van de verkrachting of een ander geweldsmisdrijf aan te horen, terwijl het voor het slachtoffer zelf juist zo goed kan zijn de gebeurtenis vaak te vertellen. Zo kan de schokkende gebeurtenis immers verwerkt worden. Helaas horen slachtoffers maar al te vaak dat ze er maar niet meer over na moeten denken omdat het dan wel over zal gaan.
Deze reactie van de omgeving is enigszins te begrijpen, maar werkt niet in het voordeel van het slachtoffer. Het kan secundaire victimisatie in de hand werken. Dit houdt in dat het slachtoffer voor de tweede keer slachtoffer wordt. De eerste keer door de schokkende gebeurtenis zelf en bij de tweede keer wordt hij slachtoffer door de reacties van de omgeving. Het verwerken van de gebeurtenis wordt daardoor zwaarder. De vrijwillige medewerkers van Slachtofferhulp kunnen met hun werk de zorg van het sociale netwerk overnemen waardoor de naaste omgeving ontlast wordt.
3.3 Psychosociale gevolgen van een schokkende gebeurtenis
Schokkende gebeurtenissen zijn gebeurtenissen die voor een individu het leven op zijn kop kunnen zetten. Wanneer iemand een nare gebeurtenis heeft meegemaakt, kan de invloed van die gebeurtenis lang doorwerken. Men kan zich somber, verdrietig en leeg voelen. Soms kunnen mensen verward zijn of lijken zij zich te vervreemden van de alledaagse dingen. Dit zijn een paar voorbeelden van reacties die een schokkende gebeurtenis kunnen veroorzaken. Bij de meeste mensen verdwijnen de klachten na een tijd en kan men zeggen dat die persoon de schokkende gebeurtenis heeft verwerkt. Helaas houdt een aantal mensen last van bepaalde klachten en bij sommige mensen gaan de klachten nooit helemaal weg. Wanneer een jongere te maken krijgt met een schokkende gebeurtenis is het dus van groot belang dat de gevolgen hiervan beperkt worden. Het zou ernstig zijn als je daar de rest van je leven last van blijft houden.
Wat is nu precies een schokkende gebeurtenis? In ons werk bij Slachtofferhulp denken wij hierbij aan een gewelds- of zedenmisdrijf of een verkeersongeval. Deze gebeurtenis moet bij vrijwel iedereen duidelijk leed veroorzaken, dus zowel bij het slachtoffer als de omgeving. Enkele voorbeelden zijn:
• bedreiging van iemands leven;
• mishandeling waarbij letsel is toegebracht;
• het zien van iemand die gewond of gedood is door een ongeluk of door geweld;
• aanranding c.q verkrachting;
• een overval, of een woningoverval;
• zelfdoding;
• een verkeersongeval met ernstig letsel;
• een verkeersongeval met dodelijk afloop.
Het is normaal dat een mens in het dagelijkse leven het gevoel heeft zelf over zaken te kunnen
beslissen. Het is een gevoel van onkwetsbaarheid en geborgenheid. In een redelijk normaal leven is het dagelijkse leven ook best te voorspellen omdat dit leven volgens een bepaald patroon verloopt. Veel mensen hebben vertrouwen in de medemens en geloven in een rechtvaardige wereld. Wanneer een individu echter een schokkende gebeurtenis meemaakt, verandert dit beeld drastisch en ziet men dat die onkwetsbaarheid eigenlijk een illusie is. Men voelt zich van het één op het andere moment onveilig, kwetsbaar, machteloos en de wereld is niet meer zo rechtvaardig als men dacht.
Een schokkende gebeurtenis confronteert een mens met een situatie waarop hij nauwelijks tot geen invloed kan uitoefenen. Het kan soms zo overweldigend zijn dat het individu zich hulpeloos voelt.
Doordat men dan geen invloed kan uitoefenen kan iemand te maken krijgen met een extreem gevoel van machteloosheid. Hier kunnen maar weinig mensen goed mee om gaan.
Soms wordt de machteloosheid onbewust omgezet in een ander gevoel en dit kan zich uiten in agressie. Ook kunnen hierbij gevoelens van schuld en depressie optreden. Ook kan iemand
vermijdingsgedrag gaan vertonen. Datgene wat het individu machteloos maakt wordt dan juist uit de weg gegaan. Ook kunnen gevoelens van ontkenning optreden na een schokkende gebeurtenis.
Het gevoel van veiligheid is essentieel voor het dagelijks functioneren van een mens. Pas als dit gevoel van veiligheid er echt is, kunnen mensen zich ontwikkelen en ontplooien. Het belang van veiligheid is ons duidelijk gemaakt door de Amerikaanse psycholoog A.H. Maslow. Hij heeft een systematiek beschreven waarin gevoelens onderling samenhangen. Hij groepeert de menselijke behoeften in een vijftal categorieën die elkaar opvolgen. Dit betekent dat behoeften uit de eerste categorie grotendeels vervuld moeten zijn, voordat behoeften uit de tweede categorie aan bod kunnen komen.
Behoeftepiramide van Maslow:
• behoeften die samenhangen met de lichamelijke functies;
• behoefte aan veiligheid;
• behoefte om ergens bij te horen;
• behoefte aan waardering;
• behoefte aan ontplooiing.
Iemand die voor langere tijd bedreigd wordt, voelt zich voortdurend onveilig. Dit kan zich uiten in een gevoel van ongewenste blijvende waakzaamheid. Als je een doodsangst hebt uitgestaan, sta je op scherp en ben je niet meer in staat die knop van waakzaamheid uit te zetten. Hierdoor kan iemand ook klachten krijgen zoals moeite met inslapen of doorslapen, prikkelbaarheid of woede uitbarstingen, moeite met concentreren maar ook sterke schrikreacties. Wanneer iemand slachtoffer is geworden van een nare gebeurtenis kan dit een grote impact hebben. Een dergelijke gebeurtenis kan diepe sporen achterlaten en wordt vaak door mensen onderschat, met name door jongeren. Slachtoffers merken soms pas na enige tijd dat ze klachten hebben ten gevolge van het verkeersongeval c.q. misdrijf.
Doordat jongeren vaak niet over het incident praten en zij hun dagelijks leven snel weer oppakken, beseffen zij niet dat er littekens achter kunnen blijven. Sommigen gaan verder met hun leven maar er kan een blijvende waakzaamheid of angst blijven bestaan. Het is daarom belangrijk dat de vrijwilligers van Slachtofferhulp weten hoe een jongere omgaat met een schokkende gebeurtenis.
3.4 Verwerking
Er kunnen klachten optreden bij een persoon die een verkeersongeval of misdrijf aan het verwerken is.
Vooral bij ernstige zaken krijgen vrijwel alle slachtoffers hiermee te maken. Natuurlijk verschillen de aard, de duur en de intensiteit van de klachten per persoon. Het is normaal dat mensen klachten hebben na een schokkende gebeurtenis. Het is een normaal proces na een abnormale gebeurtenis. Er kunnen diverse klachten optreden die ook weer in verschillende combinaties kunnen voorkomen. De gevolgen kunnen in drie groepen ingedeeld worden:
• psychosociale gevolgen;
• psychosomatische klachten;
• materiele gevolgen.
Psychosociale gevolgen
Men kan angsten krijgen en dit uit zich in een gevoel van onveiligheid. De angst is vaak gekoppeld aan diverse aspecten die met het misdrijf of ongeval te maken hebben. Denk hierbij aan angst voor herhaling, angst voor represailles van de dader, angst om terug te keren naar de plaats waar het is gebeurd. Na verloop van tijd kan de angst algemeen worden. Op die manier kan een persoon een angst ontwikkelen om naar buiten te gaan. Een jongere kan bijvoorbeeld ook een angst ontwikkelen om dood te gaan. De woede van het slachtoffer ontstaat vaak door het gevoel van machteloosheid en vernedering. Meestal is de dader niet bekend en daardoor richt het slachtoffer de woede op zichzelf of op de omgeving. De werkelijke boosheid naar de dader komt vaak pas in een later stadium van het verwerkingsproces naar boven. Ook kan het slachtoffer last krijgen van schuldgevoelens. In de periode na de schokkende gebeurtenis kunnen deze gevoelens functioneel zijn. Schuldgevoelens verminderen namelijk de angst voor herhaling. Een volgende keer zal men beter oppassen en dus zal het niet nog eens gebeuren.
Psychosomatische klachten
Wat ook kan voorkomen is dat het slachtoffer neerslachtig wordt; men is lusteloos en heeft weinig interesse. Soms heeft men last van concentratiestoornissen of kan men zich moeilijk iets herinneren.
Deze klachten zijn normaal gesproken slechts tijdelijk. Juist die wisseling van gevoelens is typerend voor de verwerking. Los van de mentale problemen, kunnen slachtoffers ook last krijgen van lichame-lijke klachten. Deze lichamelichame-lijke klachten kunnen zich op verschillende manieren openbaren:
hoofdpijn, hartkloppingen, slecht slapen. De stress waaraan men is blootgesteld uit zich dan via lichamelijke klachten.
Materiële gevolgen
Er zijn veel voorbeelden van materiële gevolgen. Wij zullen een voorbeeld noemen: Een slachtoffer kan door een ernstig verkeersongeval zoveel schade aan de auto hebben dat deze niet meer gerepareerd kan worden. Soms is de veroorzaker van het ongeluk niet verzekerd en als je zelfs slechts
WA-verzekerd bent dan wordt het zonder getuigen zeer moeilijk om de schade vergoed te krijgen. Het hele gezin dat misschien profijt had van de auto, moet het nu zonder doen omdat er geen geld is voor een nieuwe. Het komt tegenwoordig ook voor dat een jongere van zijn scooter beroofd worden. Als de dader dan ook de papieren weet te bemachtigen is het slachtoffer alles kwijt. Lang gespaard voor een scooter en het geld is in één minuut weg.
Wat wel zeer belangrijk is, is dat de schokkende gebeurtenis verwerkt moet worden. Eén van de doelen van het verwerkingsproces is het herstel van het gevoel van onkwetsbaarheid, controle, veiligheid en vertrouwen. Een hulpverlener zou derhalve goed moeten weten hoe een verwerkings-proces verloopt. Het is namelijk zo, dat zowel de psychische en sociale gevolgen als ook de lichame-lijke en materiële gevolgen het welzijn van een individu behoorlijk kunnen beïnvloeden.
Dus doortastendheid en een goed inschattingsvermogen van de hulpverlener zijn erg belangrijk. Ook is het voor de hulpverlener van belang om bewust te zijn van secundaire victimisatie. Veel slachtoffers worden namelijk voor de tweede keer slachtoffer. De eerste keer door het verkeersongeval of misdrijf zelf en bij de tweede keer door de reacties van de omgeving. Hiermee bedoelen wij niet slechts de reacties van familie en vrienden maar ook de media spelen hierbij een rol.
3.5 Conclusie
Als je slachtoffer wordt van een misdrijf of verkeersongeval kun je op verschillende problemen stuiten. Het kan zijn dat een jongere merkt dat de omgeving niet de steun kan bieden die hij had verwacht, of dat men gewoon niet begrijpt wat er met hem aan de hand is. Als er na de schokkende gebeurtenis psychosociale klachten optreden, is het belangrijk dat de gebeurtenis goed verwerkt wordt.
Dit geldt zowel voor jongeren als voor volwassenen. Aangezien jongeren vaak niet aangeven dat er wat met hen aan de hand is, moeten zij goed in de gaten gehouden worden. Ouders/verzorgers, leerkrachten of vrijwilligers van Slachtofferhulp moeten hierop alert zijn. Deelvraag 2 van ons onderzoek handelde over dit onderwerp. Wij hebben de jongeren hierover vragen gesteld om te onderzoeken wat slachtofferschap nu betekent voor hen en hoe zij er mee omgaan. Op basis van de gegeven antwoorden zou Slachtofferhulp beter kunnen inschatten hoe de hulpverlening aan jongeren zou moeten verlopen na een misdrijf of ongeval. Slachtofferhulp Haaglanden wil voorkomen dat jongeren na een schokkende gebeurtenis doorgaan met hun leven zonder de gebeurtenis goed verwerkt te hebben.