Onvrede en onbehagen

Hoewel er geen spectaculaire afname is van het vertrouwen in instituties lijkt er de laatste jaren wel sprake van een groeiende onvrede onder burgers in dit land, die zich vooral zou richten tegen de politiek. Het SCP waarschuwde anno 2003 voor een groeiende ontevredenheid onder burgers in Nederland ten aanzien van het beleid en het overheidsoptreden. Voorbeelden waartegen geageerd werd waren onder meer de wachtlijsten in de zorg, de schooluitval, de vertragingen in het openbaar vervoer, de toenemende (gewelds)criminaliteit en de teruglopende leefbaarheid (SCP 2003). Daarnaast lijken ook gevoelens van onbehagen toe te nemen, wat overigens niet alleen geldt voor kansarme groepen. Uit onderzoek van Elchardus en Smit (2002) bijvoorbeeld blijkt onbehagen niet of slechts in heel geringe mate te worden beïnvloed door sociaal-economi- sche status, het gezinsinkomen, werkloosheid, armoede en bestaansonzekerheid. Hoewel het onderzoek schaars is kunnen we met redelijke stelligheid aannemen dat een toenemend gevoel van onvrede alsook een stijging van het onbehagen mede als gevolg heeft dat burgers zich onvei- lig voelen in de huidige samenleving.

4 Slotbeschouwing

Op basis van hetgeen in deze bijlage naar voren is gekomen zijn een aantal – weliswaar voorzichti- ge – conclusies te trekken. In eerste instantie is op basis van de CBS-slachtofferenquêtes geble- ken dat de criminaliteit vanaf 1993 tot nu eigenlijk vrijwel constant is gestegen, met uitzondering van 2003 waar er sprake is van een lichte daling. Daarnaast blijkt uit de cijfers dat het aantal geschatte geweldsdelicten nog nooit zo hoog is geweest als in 2003. Dat geldt trouwens ook voor het aantal gemelde geweldsdelicten dat in 2003 een hoogtepunt bereikt. Overigens is er geen overeenstemming over het feit dat op basis van de cijfers van het CBS te concluderen valt dat geweldsmisdrijven de laatste jaren fors zijn toegenomen. Zo betoogt De Haan (2004) dat de con- clusie van het CBS als zou op basis van de uitkomsten van slachtofferenquêtes het aantal geweldsmisdrijven de laatste jaren aanzienlijk zijn toegenomen ‘tendentieus’ en ‘misleidend’ is. Tendentieus omdat het percentage slachtoffers van geweld op langere termijn geen stijging te zien geeft, maar een daling. Misleidend omdat op korte termijn alleen het slachtofferschap van bedreiging met geweld een minieme stijging laat zien.

Verder blijkt uit de Politiemonitor dat het percentage inwoners dat zegt zich in Nederland onveilig te voelen de laatste paar jaren licht is gedaald. Ondanks deze daling blijft echter wel een niet onaanzienlijk deel van de bevolking onveiligheidsgevoelens hebben.

Er zijn verschillende achterliggende factoren in dit hoofdstuk de revue gepasseerd die er enigszins toe bijdragen dat toch nog een belangrijk deel van de bevolking zich onveilig voelt. Zo is onder meer gebleken dat overlast en verloedering in de woonbuurt, maar ook vergrijzing en het multicul- turele karakter van bepaalde wijken ervoor kunnen zorgen dat mensen zich onbehaaglijk en in sommige gevallen onveilig voelen.

Voorts blijkt uit het beschikbare cijfermateriaal dat er geen sprake is van voortdurend afnemend vertrouwen in instituties. Overigens spreken wat dit betreft de verschillende onderzoeken elkaar tegen. Zo komt in de Politiemonitor bijvoorbeeld naar voren dat de tevredenheid over het optreden van de politie de laatste jaren licht is gestegen. Uit de Eurobarometer blijkt dan weer dat het ver- trouwen in de politie de laatste jaren is gedaald. Wat het vertrouwen in de rechterlijke macht betreft zijn de onderzoeksresultaten eveneens weinig eenduidig. Als algemene lijn geldt echter wel dat er geen sprake is van een geleidelijke daling van het vertrouwen in het rechtssysteem, hoewel het vertrouwen in justitie volgens de Eurobarometer van 2002 toch lijkt af te nemen. Ook in andere instituties (zoals het leger, de regering, het parlement, de EU en de VN) heeft het ver- trouwen de laatste jaren gefluctueerd, hoewel volgens de laatste Eurobarometer er toch in de meeste gevallen sprake is van een daling in het vertrouwen. Vooral de daling van het vertrouwen in de regering en het parlement is opmerkelijk. Samengevat blijkt in ieder geval dat het vertrou- wen in bepaalde instituties laag is. Het lijkt aannemelijk dat dit gevolgen heeft voor de gevoelens van onveiligheid van burgers.

r aad v oor m aatsc happelijk e o nt wikk eling

rmo advies 31

106

Bijlage 2

Sociale (on)v

eiligheid in Nederland

Tot slot werd ook stilgestaan bij de toenemende onvrede en onbehagen bij een deel van de Nederlandse bevolking dat vooral lijkt samen te hangen met het wantrouwen in de politiek. Deze gevoelens van onvrede en onbehagen zouden er vervolgens mede toe leiden dat burgers zich onveilig voelen.

rmo advies 31

Literatuur

Bunt, H. van de, Bijleveld, C. Rovers, B., Wittebrood, K. en Junger, M. (2000), Discussie. Trends in geweldscriminaliteit. Een vergelijking tussen politiestatistieken en slachtofferenquêtes. In: Tijdschrift voor Criminologie, 2000, nr. 1.

Dekker, P. (2001), Vertrouwen in de overheid. Een verkenning van actuele literatuur en enquêtege- gevens. Den Haag: SCP.

Dekker, P. (2003), Angst en vertrouwen na 11 september. In: SCP Nieuwjaarsuitgave 2003, Het theorema van Thomas. Den Haag: SCP, p. 22-26.

Dekker, P., Maas-de Waal, C. en Meer, T. van der (2004), Vertrouwen in de rechtspraak. Theoretische en empirische verkenningen voor een monitor. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Elchardus, M. en Smits, W. (2002), Anatomie en oorzaken van wantrouwen. Brussel: VUBPress.

Elffers, H. en Jong, W. de (2004), “Nee, ik voel me nooit onveilig”. Determinanten van veiligheids- gevoelens. Werkdocument nr. 5 van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling. Den

Haag/Leiden: Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling/Nederlands Centrum Criminaliteit en Rechtshandhaving.

Elffers, H., Hessing, D., Keijser, J. de en Koppen, P. van (2002), Nederland veiliger. Door Bin Laden durven we de straat weer op. In: Tijdschrift voor Veiligheid en Veiligheidszorg, 2002, nr. 1: 60-62.

Haan, W. de (2004), Discussie. Eenduidige cijfers: een gevaarlijke illusie. In: Tijdschrift voor Criminologie, 2004, nr. 1.

Heide, W. van der en Eggen, A.Th.J. (2001), Criminaliteit en rechtshandhaving 2001. Ontwikkelingen en samenhangen. Meppel: Boom Juridische Uitgevers.

Jaarrapportage Veiligheid (2003), Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Ministerie van Justitie.

Knol, F. (2003), Kwaliteit van de fysieke woonomgeving. In: De sociale staat van Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, p. 245-261.

r aad v oor m aatsc happelijk e o nt wikk eling

rmo advies 31

108

Bijlage 2

Sociale (on)v

eiligheid in Nederland

rmo advies 31

109

Leerkes, A., San, M. van, Engbersen, G., Cruijff, M. en Heijden, P. van der (2004), Wijken voor

illegalen. Over ruimtelijke spreiding, huisvesting en leefbaarheid. Den Haag: Sdu Uitgevers.

Maas-de Waal, C. (2002), Veiligheid, ontwikkelingen en stand van zaken. In: Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, p. 245- 278.

Maas-de Waal, C. (2003), Bang, berekenend, bezorgd. Veiligheid in de ogen van de bevolking. In: SCP Nieuwsjaarsuitgave 2003, Het theorema van Thomas. Den Haag: SCP, p. 27-34.

Maas-de Waal, C. en Wittebrood, K. (1999), Vergrijzing en onveiligheid. In: Bruinsma, G., Bunt, H. van de en Rovers, G. Vooruitzichten in de criminologie. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, p. 57-74.

Maas-de Waal, C. en Wittebrood, K.A. (1999), Vergrijzing en onveiligheid. In: Bruinsma, G.J.N., Bunt, H.G. van de en Rovers, G.B. Vooruitzichten in de criminologie. Amsterdam, Vrije Universiteit, p. 57-74.

Maas-de Waal, C. en Wittebrood, K.A. (2002), Sociale cohesie, fysieke buurtkenmerken en onveiligheid in de grotere steden. In: Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, p. 279-315.

Politiemonitor Bevolking (2001). Landelijke rapportage, Den Haag: B&A Groep Beleidsonderzoek & -advies.

Politiemonitor Bevolking (2003). Landelijke rapportage, Den Haag: B&A Groep Beleidsonderzoek & -advies.

Politiemonitor Bevolking (2004). Landelijke rapportage, Den Haag: B&A Groep Beleidsonderzoek & -advies.

Praag, C. van (2003), Wederzijdse beeldvorming. In: Dagevos, J., Gijsberts, M. en Praag, C. van, Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie. Den Haag: SCP p. 363-388.

San, M. van en Leerkes. A. (2001), Criminaliteit en Criminalisering. Allochtone jongeren in België. Amsterdam: University Press.

Sociaal en Cultureel Planbureau (2003). De sociale staat van Nederland. Den Haag: SCP.

Tesser, P.T.M., Praag, C.S. van, Dugteren, F.A. van, Herweijer, L.J. en Wouden, H.C. van der (1995), Rapportage Minderheden 1995. Den Haag: SCP.

Toenders, N., Reint-Meijer, L., Moor, G., Leur, W. van der en Vijver, K. van der (1998), Veilig in de wijk. Sociale zelfredzaamheid in de praktijk. Dordrecht: Stichting Maatschappij, Veiligheid en Politie.

Vanderveen, G. (1999), ‘Stoere mannen, bange vrouwen? Over het sprookje van de fearvictimiza- tion paradox. In: Tijdschrift voor Criminologie, 1999, nr. 1: p. 2-20.

Wittebrood, K. (2003a), Criminaliteit. In: De sociale staat van Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, p. 197-222.

Wittebrood, K. (2003b), Ouderen en criminaliteit: slachtofferschap en angst voor criminaliteit. In: Geron: tijdschrift over ouder worden en maatschappij, 2003, maatschappij, 2003, nr. 4: p. 4-8.

Wittebrood, K. en Junger, M. (1999), Trends in geweldscriminaliteit. In: Tijdschrift voor Criminologie, 1999, nr. 3: p. 250-267. r aad v oor m aatsc happelijk e o nt wikk eling

rmo advies 31

110

Bijlage 3

Burgersc

hap v

an daders

Bijlage 3

Burgerschap van daders

Over overlastgevende en delinquente allochtone jongeren, gevoelens van onveiligheid en geslaagde interventies

Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling Marion van San

Den Haag, oktober 2004

rmo advies 31

r aad v oor m aatsc happelijk e o nt wikk eling

rmo advies 31

112

Bijlage 3 Burgersc hap v an daders

Inhoud

1

Inleiding 114

2

Interventies op maat 117

2.1 Voorzieningen voor jongeren 117

2.2 Kansverbetering en veiligheid 118

2.3 Bruggen bouwen 120

2.4 Intensieve begeleiding 121

2.5 Overige initiatieven 123

3

Evaluatieonderzoek: mogelijkheden en onmogelijkheden 124

4

Evaluaties van interventies voor allochtone jongeren: enkele voorbeelden 128

5

Succesfactoren bij jongerenprojecten 131

5.1 Medeverantwoordelijkheid van jongeren 131

5.2 Bruggenbouwers uit eigen groep 133

5.3 Breed draagvlak als voorwaarde 133

6

Conclusies 135 Literatuur 138

Overzicht projecten voor overlastgevende allochtone jongeren 142

rmo advies 31

1

Inleiding

1

Over gevoelens van onveiligheid onder bewoners van oude stadswijken in grote steden is de laat- ste jaren een omvangrijke reeks publicaties verschenen. Uit een aantal van deze publicaties blijkt dat onveiligheidsgevoelens vaak samenhangen met de aanwezigheid van groepen waar een zeke- re dreiging vanuit gaat. Zo blijkt onder meer dat in veel Nederlandse steden jeugdgroepen de aan- dacht trekken, vaak vanwege de overlast die zij veroorzaken. Zoals menig onderzoek laat zien, heeft de aanwezigheid van rondhangende groepen jongeren vaak invloed op gevoelens van onvei- ligheid onder wijkbewoners. Het is bekend dat vooral overlast veroorzaakt door allochtone jongens tot de nodige onrustgevoelens leidt. Buurtbewoners voelen zich immers over het algemeen onvei- liger in wijken waar veel allochtonen wonen dan in wijken waar de meerderheid van de bewoners autochtoon is (Leerkes).

Voorts komt regelmatig naar voren dat door de afnemende sociale controle binnen buurten het steeds lastiger zou zijn geworden om overlastgevende groepen op hun gedrag aan te spreken.2 In de tijd dat iedereen in de buurt elkaar kende zou het eenvoudiger zijn geweest om ouders aan te spreken op het gedrag van hun kinderen. Tegenwoordig lijkt het er echter op dat kinderen veel minder sociale controle ervaren. Zij kunnen lekker hun gang gaan en de volwassenen uit de buurt spreken elkaar er niet meer op aan wanneer hun kinderen over de schreef zijn gegaan, maar bel- len nu veel vaker de politie. Dat alles leidt vaak tot wantrouwen over en weer, wat niet bevorder- lijk is voor de onderlinge communicatie. Bovendien blijkt dat er zich wat betreft de communicatie met allochtone ouders vanwege de taalbarrière soms extra problemen voordoen, waardoor het erg lastig is om hen op hun verantwoordelijkheden te wijzen.

Een zorg van buurtbewoners, maar ook van autoriteiten die zich geconfronteerd zien met overlast- gevende jongeren, is hoe zij deze jongeren het makkelijkst uit de wijk kunnen (laten) verwijderen. Op bepaalde plaatsen zie je dat kosten noch moeite worden gespaard om dit voor elkaar te krij- gen. Toch blijft echter de vraag of dit veel helpt. Van Gemert en Fleisher (2002) bijvoorbeeld beschrijven hoe een groep Marokkaanse jongens die in een Amsterdamse wijk voor overlast zorg- de voortdurend werd verjaagd, om vervolgens op een andere plek weer op te duiken. Zo werd bij- voorbeeld een samenscholingsverbod ingesteld op plaatsen waar ze veel rondhingen. Wanneer ze

r aad v oor m aatsc happelijk e o nt wikk eling

rmo advies 31

114

1. De auteur bedankt Frank van Gemert, George Muskens, Trees Pels en Thomas Schillemans voor hun commentaar op een eerdere versie van dit essay.

2. Over het feit dat de sociale controle in buurten is afgenomen zijn overigens niet alle auteurs het met elkaar eens. Zo meent Schuyt (1995: 126) dat onze samenleving niet gekenmerkt wordt door een vermindering van de sociale con- trole, maar door een verandering in het patroon van sociale controle in de richting van een heterogeen stelsel van verschillende vormen van formele en informele sociale controle, waarbij de formele en rationele vormen van controle de overhand hebben gekregen maar de informele controle geenszins is verdwenen.

Bijlage 3

Burgersc

hap v

an daders

op een andere plek samenkwamen, werden daar camera’s geplaatst om hen in de gaten te hou- den. Toen de jongens ook daar weer wegtrokken en hun toevlucht namen tot een andere hang- plek, werd daar het politietoezicht opgevoerd. Ook werd materiaal dat de hangplek aantrekkelijk maakte weggenomen. Het hoeft uiteraard geen betoog dat dergelijke maatregelen weinig effecten sorteren. In sommige gevallen zitten autoriteiten echter zodanig met de handen in het haar dat er in hun ogen niets anders overblijft dan jongeren ‘rond te pompen’ in de wijk. Zijn de overlastge- vende jongeren bovendien betrokken bij criminaliteit, dan worden niet zelden repressieve maatre- gelen genomen. Op zich is dat laatste niet zo verwonderlijk. Ingrijpen door de politie is in bepaalde gevallen immers simpelweg nodig, hoewel daarbij meteen moet worden aangetekend dat te hard ingrijpen ook wel eens tot een versterking van het problematische gedrag kan leiden. Bovendien is bekend dat een belangrijk deel van de jongeren die een straf opgelegd krijgen, vroeg of laat recidi- veert. Dit heeft vooral te maken met het feit dat veel interventies losstaan van de groep waarin het probleemgedrag zich oorspronkelijk voordoet. Bij trainingen zoals de Glenn Millsmethode wordt de groepsdynamica ingezet als middel om individueel gedrag te beïnvloeden, wat goed lijkt te werken voor die speciale, tijdelijke groep. Maar keert de aldus geherprogrammeerde jongere weer terug in zijn eigen onveranderde omgeving, dan leggen de goede voornemens en de nieuwe software het meestal al snel af tegen de zuigkracht van de oude groep (De Winter 2002). De laatste jaren zijn beleidsmakers dan ook steeds meer tot het besef gekomen dat maatregelen die uitsluitend als doel hebben jongeren te verjagen of te bestraffen, niet de gewenste effecten sorteren. Vanuit die optiek zie je steeds meer initiatieven ontstaan die erop gericht zijn om in daders te investeren. Duidelijk is geworden dat er op de een of andere manier ‘iets’ met de ver- oorzakers van problemen zelf moet gebeuren, en er wordt steeds meer naar gestreefd om hen bij de aanpak te betrekken (Den Otter en Elzinga 1998). Met dergelijke initiatieven, die er niet op gericht zijn om jongeren uit te sluiten maar om hen juist op te nemen en te reïntegreren in de samenleving, wil men niet louter aan symptoombestrijding doen, maar heeft men als doel proble- men die zich met overlastgevende jongeren voordoen bij de wortel aan te pakken.

Gegeven het feit dat nogal wat steden zich geconfronteerd zien met problemen veroorzaakt door groepen allochtone jongeren, zie je steeds meer initiatieven opduiken die specifiek bedoeld zijn voor bepaalde etnische groepen. Zo zie je in gemeenten waar zich problemen voordoen met Somalische, Marokkaanse of Antilliaanse jongeren, projecten ontstaan speciaal voor deze groepen. In de meeste gevallen maken deze initiatieven deel uit van een zogenoemd integraal plan van aan- pak van de desbetreffende gemeente. Sommige projecten zijn bij aanvang bedoeld voor allochtone jongeren of voor een specifieke groep (Marokkaanse, Antilliaanse jongeren) en worden gaande- weg opengesteld voor alle jongeren. Het Veilig Op Straatteam bijvoorbeeld, een groep jeugdsur- veillanten die onder leiding van de politie aan het eind van de jaren negentig actief was in Hoogvliet, was bij aanvang uitsluitend gericht op Antilliaanse jongeren. Daarna werd het een gemengd team. Maar er zijn ook projecten die bedoeld zijn voor jongeren in het algemeen, maar

rmo advies 31

die na verloop van tijd worden opgezet voor een specifieke groep omdat die voor specifieke pro- blemen zorgt. Daarnaast zijn er projecten die openstaan voor alle jongeren, maar die overwegend worden bevolkt door allochtone jongeren, omdat ze opgezet zijn in wijken waar de groep overlast- veroorzakers bijna uitsluitend uit allochtone jongeren bestaat.

Uit een beperkte inventarisatie van een reeks projecten die als doel hebben overlast en crimina- liteit veroorzaakt door allochtone jongeren tegen te gaan, blijkt dat de laatste jaren in een aantal steden en gemeenten gesubsidieerde projecten elkaar in hoog tempo hebben opgevolgd. Onduidelijk blijft echter in de meeste gevallen wat de effecten zijn van al deze goedbedoelde initi- atieven. Om die reden is het nuttig een aantal van deze interventies aan een nader onderzoek te onderwerpen. Het gaat hierbij vooral om die initiatieven waarbij de nadruk ligt op het burgerschap van daders. Dit wil zeggen dat vooral is gekeken naar projecten die erop gericht zijn jongeren weer op te nemen c.q. te reïntegreren in de samenleving waar ze zich eerder tegen afzetten. In plaats van het rondpompen of opsluiten van jongeren ligt bij deze initiatieven de nadruk op partici- patie, sociale betrokkenheid en verantwoordelijkheid. De vraag is in hoeverre deze maatregelen een bijdrage kunnen leveren aan de sociale veiligheid in wijken.

r aad v oor m aatsc happelijk e o nt wikk eling

rmo advies 31

116

Bijlage 3

Burgersc

hap v

an daders

In document Sociale veiligheid organiseren (pagina 105-117)