het dikke juridische beleg,
maar in de dunne politieke
boterhammen
b
o
e
k
e
n
• • •Mijn probleem met de publicatie zit niet in het dikke juridische beleg, maar in de dunne politieke boterhammen. De zakelijke overwegingen van juridische en econo-mische aard lopen hier wel erg makkelijk over in warme woorden over maatschap-pelijke samenhang, vertrouwen en vrijwil-ligerswerk. Slechts een enkel citaat (p.26): ‘Zij [maatschappelijke ondernemingen] zorgen voor sociale bindingen, moedigen altruïsme aan en versterken de maatschap-pelijke verantwoordelijkheid op domeinen die noch door de markt, noch door de over-heid moeten worden gedomineerd. Ook bieden zij mensen de mogelijkheid om hun vrijheidsrechten te verwerkelijken.’ Amme-hoela! Altruïsme! Je hoeft tegenwoordig de krant maar open te slaan en je oog valt op een artikel over al dan niet verborgen gehouden topsalarissen in juist de non-profitorganisa-ties die zich graag van het etiket ‘maatschap-pelijke onderneming’ voorzien (woningcor-poraties, zorginstellingen). Ik deel niet de kritiek van Paul Kalma in een eerdere, nogal negatieve bespreking, die stelde dat dit rap-port een uiting is van economisch libera-lisme en een pleidooi voor voortgaande com-mercialisering van zorg en onderwijs.6
Met hem erger ik me echter wel aan de wijze waarop hier zonder enige fundering min of meer aannemelijke voordelen van vrijwillige initiatieven van burgers worden toegedicht aan woningcorporaties, scholen en ziekenhuizen.
Vergeten we de misplaatste civil-socie-tyretoriek van altruïsme, vrijwilligheid en sociaal kapitaal, dan blijft er voor maat-schappelijke ondernemingen nog altijd het klassieke economische vertrouwens-argument voor non-profitdienstverleners. Het idee is dat in gevallen van ongelijke informatie (de oncontroleerbare diagnose van een arts) en afhankelijke derden (je
kind op school), consumenten geneigd zullen zijn non-profits meer te vertrouwen dan for-profits. De laatste zouden door het winstmotief gedreven allicht te veel doen (een onnodige operatie voor meer inkom-sten) of juist te weinig (een slechter opge-leide onderwijzer om geld te besparen). De non-profitaanbieders zouden niet geleid worden door dergelijke motieven en meer uitsluitend door professionele overwegin-gen of een zoroverwegin-gend arbeidsethos. Ik betwij-fel of veel burgers zich nog door dergelijke ideeën laten leiden. Wordt vertrouwen niet veeleer gegenereerd door de geloofwaar-digheid van professionals en de overtui-ging dat hun handelen voldoende wordt afgeschermd van organisatiebelangen, managers of aandeelhouders, maakt niet uit? Misschien is non-profit nog steeds wel een pre (dat zou eens onderzocht moeten worden — een mooi onderwerp voor ge-bruik van de vignettenmethode). Kwesties als die van de topsalarissen zullen echter zeker wantrouwen hebben gewekt. Praatjes over maatschappelijke doelen zullen dat niet temperen, maar eerder doen omslaan in cynisme (dan nog liever een echte on-dernemer die ervoor uitkomt dat hij geld wil verdienen!). Het is jammer dat het ‘con-sumentenvertrouwen’ niet meer aandacht heeft gekregen in het rapport. Het is juist voor de Nederlandse maatschappelijke ondernemingen van groot belang. 7
• • •
Al met al vind ik dit rapport een waardevolle bijdrage aan de discussie over de ordening van het economische leven en de organisatie van de maatschappelijke dienstverlening, maar nauwelijks een bijdrage aan de uit-werking van christen-democratische ideeën over hoe in een moderne samenleving meer vrijwillig initiatief van burgers en zorgza-mere maatschappelijke verbanden kunnen worden bereikt.
b
o
e
k
e
n
Noten1 L.M. Salamon, S.W. Sokolowski en R. List,
Glo-bal civil society; an overview, Baltimore: Johns
Hopkins University, 2003; en A. Burger en P. Dekker (red.), Noch markt, noch staat, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2002. 2 Zie Ondernemerschap voor de publieke zaak,
Den Haag: Sociaal Economische Raad, 2005; en Wagend presteren — Naar een cultuur van
ondernemerschap in semi-publieke sectoren,
Den Haag: Kenniscentrum voor Ordenings-vraagstukken, 2005. Op hetzelfde terrein en enigszins in dezelfde geest, maar opzettelijk niet over ondernemen: Bewijzen van goede
dienstverlening, Den Haag: Wetenschappelijke
Raad voor het Regeringsbeleid, 2004. 3 H.J. de Ru, J.L. Burggraaf en L.A.J. Spaans, De
maatschappelijke onderneming, Den Haag:
Al-len & Overy, 2005.
4 Aldus ook minister Donner met diverse voor-beelden in zijn speech bij het in ontvangst nemen van het rapport op 21 februari 2005. 5 Gelijkoplopend met de inspanningen van het
cda op dit gebied, kritiseert het vvd-Kamerlid Stef Blok al jaren het idee van de maatschap-pelijke onderneming. Op zijn website (http:// www.stefblok.nl/) is eind augustus de meest actuele bijdrage een artikel in de fd van 3 fe-bruari 2005 waarin hij zich verheugt over de
oorverdovende stilte rond de maatschappelijke onderneming in de nota ‘Modernisering On-dernemingsrecht’ van minister Donner. Een bespreking van het wi-rapport staat er nog niet, maar komt vast wel.
6 P. Kalma, Het armoedige jargon van de markt,
s&d 62 (2005) 7/8: 46-59. Het artikel is een
bij-drage aan het eerste deel van een themaserie in s&d die tot doel heeft meer helderheid te ver-krijgen over de betekenis van maatschappelijk ondernemen voor ‘een moderne sociaal-demo-cratie’.
7. In Nederland zijn maatschappelijke onder-nemingen vooral reguliere dienstverlenende instellingen. Elders in Europa gaat, in de économie sociale in België en Frankrijk, de partnerships voor de heropleving van de lokale economie in Groot-Brittannië en de ontwik-keling van nieuwe hybride organisaties in de maatschappelijke dienstverlening in Duits-land gaat het bij maatschappelijke onderne-mingen meer om nieuwe initiatieven waarbij lokale verankering, zelforganisatie en doelstel-lingen op het vlak van sociale cohesie van groot belang zijn. Verdeling van eventuele winsten is daarbij lang niet altijd verboden. Zie voor de discussies over de derde sector en maatschap-pelijke ondernemingen elders in Europa: A. Evers and J. Laville (red.), The third sector in