Lexicale eenheid lemma

amigo animal moto/mota comer pano paragem betekenis vriend dier bromfiets eten stof (textiel) bushalte uitzonderingen Guinee-B: limâria S.Tomé: bicho Mozambique: copulana Brazilië: parada B. Lexicale diversiteit boer ruzie roddel Portugal saloio pé de vento intriga Brazilië caipira barafunda mexenco Afrika saloio (Mozambique) bogal (S.Tomé, Angola) gentio (Guinee)

gente de campo (Kaapverdië) matumba (Angola)

barafunda (Guinee) zunzum (Angola)

confusao (Mozambique; S.Tomé) guerra sem dono (Kaapverdië) intriga (Kaapverdië; Guinee) azimute (Angola)

boato (Mozambique) falatório (S.Tomé)

De huidige stand van zaken

Vandaag de dag vormt het Portugees een levende taal in drie ver van elkaar verwijderde continenten. In 1996 werd de c p c l , de Comunidade dos Paises de Lingua Portuguesa, opge­ richt met het doel het Portugees als officiële taal te conserveren. Naast Portugal en Brazilië bestaat dit samenwerkingsverband uit de Afrikaanse landen waar het Portuguees de offi­ ciële taal is en coëxisteert met de inheemse en/of de Creoolse talen. Het gaat hier om An­ gola, Mozambique, de Kaapverdische eilanden, Guinee-Bissau en Sao Tomé en Principe.

De c p c l legt zich toe op de ontwikkeling van een gestructureerde, doch tegelijkertijd zo

neutraal mogelijke taalpolitiek, waarin alle varianten een plaats hebben en de Europese en Braziliaanse varianten uitdrukkelijk niet als maatstaf worden genomen (Houaiss 1988:146). De hegemonie van de Europese standaardvariant lijkt hiermee definitief doorbroken. Ove­ rigens kan in dit verband nog worden vermeld dat zeer recentelijk ook in Portugal zelf het Portugees zijn status van enige taal heeft verloren. Op 17 september 1998 heeft het Portu­ gese parlement het Mirandees erkent als tweede officiële taal, naast de standaardtaal. Deze taal wordt gesproken in het noordwesten van het land en komt voort uit de bredere taal­ familie van het Leonees.

In de laatste decennia lijken de, overigens slinkende, gelederen van de puristen zich vooral zorgen te maken over een gevaar dat via de achterdeur naar binnen is geslopen. Mede dankzij de populariteit van de talrijke telenovelas op de Portugese televisie en de alge­ mene vitaliteit van een moderne cultuur die onder Portugese jongeren bon ton is, lijkt de bedreiging nu vooral van de Braziliaanse zustertaal te komen. De angst om 'gebraziliani-

seerd' te worden vormde de aanleiding voor de Portugese staatsuitgeverij om aan 68 Por­ tugese auteurs hun mening te vragen over dit onderwerp. De respons van slechts zeventien artikelen werd in 1983 gebundeld onder de alarmerende titel: 'Het Portugees wordt ver­ moord!' Opvallend is de beheerste toon van het merendeel van de bijdragen. Men spreekt zich uit voor een zekere beheersing van de ontwikkeling van de moedertaal, bijvoorbeeld in de vorm van taalkundige conferenties, maar dit dient niet gepaard te gaan met repres­ sieve maatregelen om ongewenste elementen uit de taal te weren. Feit is dat anno 1998, tweeëntwintig jaar nadat de eerste telenovela op het Portugese televisiescherm te zien was, de invloed van het Braziliaans tamelijk beperkt is gebleven. Slechts een klein aantal uit­ drukkingen zoals 'Oi!, Tudo bem!', 'Esta legal!', 'Estar numa boa' in plaats van het 'puur' Por- tuguese 'Old! Como estds?','Esta certo!', 'Correr bem a vida' lijken vaste voet in het dagelijkse taalgebruik te hebben verworven.

Als er een puristische strijd te voeren is, dan lijkt hij thans vooral te moeten worden gericht tegen het Engels. Deze invloed valt nauwelijks meer in te dammen en heeft de begrenzingen van vast omschreven vakgebieden als de techniek, natuurwetenschappen en reclame al ruimschoots overschreden. Ook de termen die voorheen uit het Frans waren geïmporteerd, zijn inmiddels door Engelse equivalenten verdrongen, zoals in het geval van

ordenador, dat het veld heeft moeten ruimen ten gunste van computador. Met de Coca-Cola-

cultuur drongen ook de jeans, T-shirts, de ketchup en de skate het Portugese vocabulaire bin­ nen, overigens ook in Brazilië. Een strijd tegen deze impact is echter bij voorbaat tot mislukken gedoemd. Juist in onze tijd met bijna een overkill aan communicatiemiddelen, waar oude begrippen als 'navigeren' zich noodgedwongen ook tot de elektronische ocea­ nen van het Internet hebben uitgestrekt, lijkt het tamelijk utopistisch om te veronderstel­ len dat de talen puur en onveranderlijk blijven, onaantastbaar voor de invloed van andere talen en ongevoelig voor de aanpassing aan de rest van een steeds kleiner wordende wereld. Het negentiende-eeuwse ideaal van een 'zuivere taal' lijkt dan ook definitief achterhaald, en een sterke vermenging van talen onvermijdelijk. Dit is merkbaar in nieuwe vormen van woordconstructie, met behulp van morfemen als eiber, tele, maxi, micro, en super, die met hun universeel transparante betekenis, geruisloos in de taal worden opgenomen. Nieuwe woordvormen, of ze nu binnen de eigen taal worden geconstrueerd (zoals estrangeirar-se,

refrescamento,3 terceirizar, zoneamento, pecuarista, policialesca),4 of via al of niet aangepaste

leenwoorden (liderar van het Engelse to lead; travestir van het Engelse transvestite; voice-mail;

off-shore;5 drinque van het Engelse drink; estoque van het Engelse stock; air-bag; test drive6),

acroniemen als c d, v i p en 'internationalismen' als know-how, barman en windsurf7 zullen

het Portugees bevolken zolang ze een functie hebben, en als modieus, prestigieus of gewoon als 'zo gemakkelijk' blijven worden beschouwd.

Als we ervan uitgaan dat een taal een levend organisme is, betekent dit dat we ook haar onderworpenheid aan modes, haar mutaties en zelfs haar aberraties moeten accepteren. Het verouderen of sterven van sommige vormen en de geboorte of wederopstanding van weer andere - het is juist deze voortdurende kringloop van verandering die de vitaliteit van de taal weerspiegelt. Slechts door voortdurende ontwikkeling zal de taal zich kunnen hand­ haven, en het Portugees vormt hierop geen uitzondering.

Noten

1. Vertaald door Jef van Egmond.

2. Zie met betrekking tot deze derde variant, naast het werk van haar belangrijkste verdediger Rodrigues Lapa, Cunha & Cintra (1984), Mateus et al. (1982). Met betrekking tot de Brazili­ aanse variant worden ook nog drie aparte normen onderscheiden, namelijk de literaire taal, de familiaire taal en de volkstaal; zie Vazquez Cuesta & Mendes da Luz (1971).

3. Expresso, 30-10-98 (Portugees). 4. Veja, 06-05-98 (Braziliaans). 5. Expresso, 30-10-98 (Portugees). 6. Veja, 06-05-98 (Braziliaans). 7. Vilela (1994), p. 22. Literatuur

Ferronha, A.L. (red.) (1992), Atlas da Lingua Portuguesa na História e no Mundo, Lissabon: Imprensa Nacional [etc.].

Bandeira, Manuel (1990), 'Evoca^äo do Recife', in: Poesia completa eprosa, Rio de Janeiro: Nova Aguilar, p. 213.

Castro et al. (1987), Demanda da Ortografla Portuguesa, Lissabon: Edi^öes Sä da Costa.

Cuesta, Pilar Vazquez en Maria Albertina Mendes da Luz (1971), Gramatica da Lingua Portuguesa, Lissabon: Edi0es 70.

Cunha, Celso en Lindley Cintra (1984), Nova gramatica do Português Contemporäneo, Lissabon: Sä da Costa.

Do Prado Coelho, J. (red.) (1979), Dicionärio de Literatur a, Porto: Figueirinhas.

Egmond, Jef van (1997), 'Een land zonder karakter: Märio de Andrade (1893-1945) en de con­ structie van de Braziliaanse identiteit', in: Revista Latina 29, sept./okt. 1997, pp. 8-11.

Estäo a assassinar o Português!: 17 depoimentos (1983), Lissabon: I.N.C.M.

Ferreira, Manuela M.B. (1987), Zoónimos Dialectais Portugueses, Lissabon: Centro de Linguistica da Universidade de Lisboa.

Houaiss, Antonio (1988), O Português do Brasil, tweede druk, Rio de Janeiro: Unibrade.

Leäo, Duarte Nunes de (1983 = 1606), Ortografia e Origem da Lingua Portuguesa, introductie, noten en uitleg van M. Leonor Carvalhäo Buescu, Lissabon: Imprensa Nacional [etc.].

Mateus, Maria Helena Mira et al. (1982), Gramatica da Lingua Portuguesa, Coimbra: Almedina. Mattos e Silva, Rosa Virginia (1996), 'O português säo dois (varia^äo, mudan^a, norma e a

questäo do Ensino do Português no Brasil)', in: Actas do Congresso Intemacional sobre o Portu­

guês, dl. I I , Lissabon, pp. 375-399.

Pinto, E. (1988), História da Lingua Portuguesa, dl. v i: Século xx, Säo Paulo: Editora Ätica. Pinto, R.M. (1988), História da Lingua Portuguesa, dl. I V : Século x v in , Säo Paulo: Editora Ätica.

Queirós, Ega de (z.j.), Cartas e outros escritos, Lissabon: Livros do Brasil.

Vazquez Cuesta, Pilar en Maria Albertina Mendes da Luz (1971), Gramatica da Lingua Portuguesa, Lissabon: Edigöes 70.

Vilela, Märio (1994), Estudos de Lexicologia do Português, Coimbra: Almedina.

7 Vozes-Léxico Coloquial do Português Luso-afro-Brasileiro (1997), Clenir Louceiro et al., Lissabon: Lidel.

Romaanse talen

De verjonging van het Latijn door