De kruisvaarders is niet het bekendste stuk van Kotzebue. Het is dan ook niet geheel een
verassing dat over de verspreiding van dit stuk weinig bekend is. De route naar de theaters in het buitenland kan hier dan ook niet worden beschreven. Wel volgt een opsomming van alle details over de gevonden vertoningen en bijna-vertoningen van De kruisvaarders in het buitenland, een bewerking ervan in Duitsland zelf en van Kotzebue in andere landen. We kijken naar Denemarken, Duitsland, Engeland, Oekraïne, Oostenrijk, Rusland en Tsjechië.
Denemarken, Kopenhagen
Kotzebue was de meest gespeelde niet-Deen. Tussen 1810 en 1820 beleefde hij zijn hoogtepunt op gebied van populariteit in Denemarken.193 Dit is vergelijkbaar met zijn
populariteit in Nederland. Jens Hesselager probeert de populariteit van auteurs als Kotzebue te
66 verklaren aan de hand van muziek. Hij noemt De kruisvaarders als een stuk waarbij cultural
transfer via de muziek mogelijk was. Het stuk werd in Kopenhagen opgevoerd en in ieder
geval tussen 1815 en 1824 gespeeld, met muziek van de in Duits-Deense componist Friedrich Ludwig Æmilius Kunzen (1761-1817).194
Dit is een aanwijzing voor de mogelijkheid dat De kruisvaarders niet aan een cultuur werd aangepast door middel van verandering in de tekst of enscenering, maar door middel van muziek. Hoe en of dit in Nederland gebeurde is niet bekend. In de advertenties wordt er in ieder geval niets over genoemd.
Duitsland, opera
Niet in het buitenland maar in het thuisland van Kotzebue, verscheen in 1845 een opera van
Die Kreuzfahrer, gemaakt door componist en violist Louis Spohr (1784-1859). Interessant is
vooral dat er een afbeelding van de personages uit deze bewerking beschikbaar is, zie afbeelding 4.1.195 De personages uit de opera van Louis Spohr laten ons zien hoe de
personages uit de toneelopvoeringen van De kruisvaarders er mogelijk uitzagen. Het stuk was namelijk populair vanwege de mooie kostuums, zoals eerder is benoemd in paragraaf 3.4 ‘De
kruisvaarders in de krant’.
Naast dat het stuk van Kotzebue door deze afbeelding nu nog meer tot de verbeelding spreekt, zegt het ook iets over de populariteit van het oorspronkelijke stuk van Kotzebue. Van een niet-succesvol stuk is het namelijk niet waarschijnlijk dat er bewerkingen van gemaakt worden. Briefwisseling van de Duitse componist Adolph Hesse aan Louis Spohr bevestigen de populariteit van de opera. Op 10 januari 1845 schrijft hij:
Hauptmann [Moritz Hauptmann, componist] hat mir gesagt, daẞ Ihre neue Oper [Die
Kreuzfahrer] einen ausgezeichneten Erfolg erlebt hat, wozu ich von Herzen gratulire
und nur bedaure nicht dabei gewesen zu sein.196
Hauptmann heeft me verteld, dat uw nieuwe opera een fenomenaal succes was, waarmee ik u van harte wil feliciteren en waarvan ik alleen maar betreur er niet bij te zijn geweest.197
194 Hesselager 2014, 190.
195 Collectie AKG-IMAGES, zie ‘Bronnen afbeeldingen’.
196 Spohr Briefe, Adolph Hesse an Louis Spohr in Kassel, 10 januari 1845. 197 Eigen vertaling.
67 Afbeelding 4.1, Personages uit de opera Die Kreuzfahrer (1845) van Louis Spohr gebaseerd op Die Kreuzfahrer van Kotzebue (1803). Boven (v.l.n.r.): Kreuzritter, Balduin, Seldschuck, Emir, [onleesbaar]. Onder (v.l.n.r.): Bohemund, Bischof, Abtissin, Emma, Fatime.
Engeland, Londen
Hoewel van De kruisvaarders niet altijd een spoor in het buitenland terug is te vinden, is dit van Kotzebue over het algemeen wel het geval. In Londen was Kotzebue razend populair en ook hier was hij de financiële redder. Kotzebue piekt hier in de jaren 90 van de achttiende eeuw en door middel van zijn stukken worden in het Londense Drury Lane Theatre financiële problemen opgelost.198 De Duitse succesauteur werd flink betaald vanuit Londen: in 1799 gaat £500 naar Kotzebue, vanuit de manager van Covent Garden Theatre, Thomas Harris, en via twee Londense agenten. Er zijn meerdere betalingen voor manuscripten terug te vinden in de bewaarde financiën van Covent Garden.199
Dezelfde kritieken als in Nederland en zijn thuisland komen ook in Engeland terug:
198 Burwick 2012, 734. 199 Worrall 2014, 45.
68 mensen houden van hem of haten hem – er zit niet veel tussen. Aan de categorie ‘houden van’ zaten echter ook grenzen: stukken werden nog wel eens aangepast naar de Engelse cultuur, oftewel ietwat afgezwakt.200
Oekraïne, Laibach
Het scheelde niet veel of De kruisvaarders van Kotzebue had in het Oekraïense stadje Laibach gespeeld. In het Algemeen Handelblad uit 1885 staat onder het kopje ‘Uit de tooneelwereld’ een stukje over het stuk van Kotzebue. In Laibach werd geen vergunning vergeven om Faust van Goethe te spelen, omdat de duivel erin voorkomt. Maar ook voor het stuk van Kotzebue was geen plaats op het toneel. De kruisvaarders mocht slechts ‘ten tooneele’ worden gebracht ‘wanneer de non die ingemetseld wordt, in een
kostschooljongejuffer werd veranderd. Dat ging niet.’201 En daarmee sluit het krantenbericht
droog af. De onchristelijkheid in het toneelstuk van Kotzebue werd overduidelijk niet gewaardeerd in het christelijke Oekraïne. Maar ook Goethes Faust voldeed niet aan de christelijke toneeleisen van het stadje Laibach; Kotzebue was niet de enige. Wel lijkt de kritiek in Oekraïne op de kritiek die Kotzebue ook in Nederland te verduren kreeg: dat een moslimman de held is en het christendom belachelijk wordt gemaakt, kon niet bij iedereen door de beugel.
De datum van dit incident is onbekend. Het speelde in ieder geval tussen 1803, de tijd dat het stuk verscheen, en 1885, het jaar waarin dit krantenartikel verscheen. Wel illustreert het de reactie op De kruisvaarders in Oekraïne.
Oostenrijk, Wenen
Het dagboek van Mathias Perth, inwoner van Wenen, biedt een kijkje in de theatercultuur rondom de Franse bezetting in Oostenrijk. Napoleon hief in juli 1809 alle verboden op die de Oostenrijkse regering tot dan toe over boeken en toneel had uitgesproken. Meteen werd De
kruisvaarders opgevoerd – tot dan toe verboden door de Oostenrijkse regering. Perth was bij
die eerste opvoering op 10 augustus 1809 aanwezig. 202
In zijn dagboek schrijft hij dat het druk was; de goede plekken in het theater waren al vroeg uitverkocht. Zijn eigen mening was dat het niet het beste stuk van Kotzebue was. Wel was het naar zijn mening een eerste plek waard binnen de categorie Ridderkomedies. Ook benoemt hij de redenen waarom het stuk eerder verboden was, zoals de aanwezigheid van
200 Burwick 2012, 734-735.
201 Algemeen Handelsblad, 13 september 1885. 202 Höslinger 2002, 388.
69 christelijke elementen die niet op het toneel thuis zouden horen. Zo waren er nonnen op het toneel te zien en ook het decor zag er te heilig uit:
Daß diese Decoration bey wenigen Beyfall fand, ist ganz natürlich, den solche heilige Vorstellungen gehören nicht auf die Bühne, wo des anderen Tages wieder ein Harlekin herumspringt, oder ein Kasperl seine zottenmäßigen Possen herdeclamirt.203
Dat deze decoraties bij weinigen bijval vond, is logisch, aangezien zulke heilige aanzichten niet op het toneel thuishoren, waar nu eens een harlekijn rondspringt en dan weer een Jan Klaassen zijn zotte capriolen declameert.204
Naast deze klachten, vond Perth het ook niet kunnen dat heilige namen als Jezus of Maria door toneelspelers werden uitgesproken. Hij schaarde zich dan ook achter de Oostenrijkse regering en zou, in hun schoenen staande, hetzelfde hebben gedaan.205 Dat De kruisvaarders het christendom niet serieus neemt of zelfs belachelijk maakt, is ook in Wenen een argument tegen het stuk van Kotzebue.
Rusland, Sint-Petersburg
In 1803, hetzelfde jaar als de verschijning van Die Kreuzfahrer, werd het stuk in Sint- Petersburg gespeeld. In de bron wordt het enkel genoemd in een opsomming van de stukken van Kotzebue die dat jaar speelden. Naast Die Kreuzfahrer worden er dat jaar nog zestien andere stukken van Kotzebue vertoond.In Rusland was Kotzebue, net als in de rest van Europa, bijzonder populair.206
Tsjechië
Die Kreuzfahrer wordt in een kort overzicht van het Tsjechische theater door A.A. Coleman
genoemd. Meer informatie dan dat acteur Josef Jiři Kolár (1812-1896) onder het pseudoniem K. Dubinský erin speelde en dat de voorstelling op 14 januari 1849 in het Ständischen Theater plaatsvond, is niet beschikbaar.207
203 Höslinger 2002, 388-389. 204 Eigen vertaling. 205 Höslinger 2002, 389. 206 Mel’nikova 1996, 533. 207 Coleman 1934, 62.
70 4.2 Kotzebue in Suriname
Het spoor tussen Amsterdam en het buitenland loopt dood. Of eigenlijk, er was mogelijk geen spoor meer om terug te vinden – Amsterdam is niet meer het centrum van het toneel en speelt niet meer de bepalende factor voor toneel in het buitenland, zoals het in de zeventiende eeuw wel deed. We houden onze blik dus op de Nederlanden zelf en komen zo uit bij Suriname, dat met uitzondering van het Engels tussenbestuur (van 1804 tot 1816) tot de Nederlanden
behoorde. Ook hier wordt toneel gespeeld en deze toneelcultuur is nog weinig onderzocht.208
Als kolonie en dus onderdeel van de Nederlanden is het aannemelijk dat Suriname werd gevoed vanuit Nederland. Dit zal ook voor de toneelwereld hebben gegolden. Michiel van Kempen heeft het toneelrepertoire in Suriname onderzocht en in zijn (nog niet gepubliceerde) overzicht, komt naar voren dat Kotzebue ook in Suriname een groot toneelschrijver is. Tussen 1809 en 1873 wordt maar liefst 187 keer een stuk van hem opgevoerd.209 Kotzebue komt hier iets later op gang en vertoont ongeveer dezelfde lengte van populariteit als in Europa, met een hoogtepunt in de eerste helft van de negentiende eeuw. In figuur 4.2 staan alle
theateropvoeringen van August von Kotzebue in Suriname weergegeven, gebaseerd op bijlage 2, waarin een overzicht staat van alle stukken van Kotzebue, in alfabetische volgorde, en de data waarop het stuk in Suriname werd opgevoerd.
Opgemerkt moet worden dat er enkele jaren zijn waarin geen enkele theateropvoering in Suriname in kranten staat vermeld. Dit geldt voor de jaren 1824, 1829, 1833, 1837, 1838 en 1839. Van Kempen heeft zijn overzicht gebaseerd op kranten en wanneer in een jaar geen kranten bewaard zijn gebleven, ontbreken er voor dat jaar gegevens. De opvoeringen die in de figuur zijn weergegeven zijn dus nadrukkelijk een minimumaantal opvoeringen van stukken van Kotzebue. Ook staan in het overzicht van Van Kempen bij sommige opvoeringen meerdere data, omdat er verschillende berichtgeving over beschikbaar was. Omdat voor dit onderzoek vooral belangrijk is welke stukken werden opgevoerd en hoe vaak, is de eerste optionele datum aangehouden.
208 Ik beperk me hierbij tot Suriname en ga bijvoorbeeld niet in op een andere kolonie, zoals Indië, omdat van Suriname sinds kort goede repertoirelijsten beschikbaar zijn, dankzij Michiel van Kempen.
71 Fig u u r 4 .2 , o p v o er in g e n v a n Au g u st v o n Ko tzeb u e in d e n e g en tien d e ee u w in S u ri n a m e, p er j aa r w ee rg eg e v e n .
72 Uit figuur 4.2 wordt duidelijk dat Kotzebue vooral in de eerste helft van de negentiende eeuw werd opgevoerd, maar ook in de tweede helft nog niet vergeten was. Dit komt overeen met zijn populariteit in Europa, al kwam hij daar al iets eerder op gang. Gekeken naar de punch
card op ONSTAGE van alle stukken van Kotzebue in Amsterdam, is het patroon dus niet
verrassend.210
Wat wel afwijkt van Amsterdam, maar niet van Den Haag is de diversiteit van het aanbod van Kotzebue. In Amsterdam zijn 22 verschillende stukken van Kotzebue te zien geweest.211 In Suriname maar liefst 65.212 Dit komt dichter in de buurt van Den Haag, waar 75 verschillende stukken van Kotzebue te zien waren.213 Dit is een duidelijke aanwijzing voor de populariteit van August von Kotzebue. Waarom zou je anders zo veel verschillende stukken van een auteur in een repertoire opnemen? Overigens wordt De kruisvaarders geen enkele keer in Suriname opgevoerd. Zou dit te maken hebben met de religies die erin voorkomen of met de ongepastheid van het stuk? Dit laatste lijkt me sterk, omdat ‘de grens opzoeken’ typisch Kotzebue is en hij als auteur overduidelijk niet vermeden wordt. Een precies antwoord heb ik niet; het is makkelijker zoeken naar een reden waarom iets wel is opgevoerd, dan waarom niet. Toch is het wel van belang om Kotzebue in zijn algemeen in Suriname te bekijken, omdat er nog geen onderzoek naar is gedaan. Vandaar dat De kruisvaarders in deze paragraaf wordt losgelaten.
Om Kotzebues populariteit harder te maken moet vergeleken worden of andere auteurs niet even vaak of vaker werden opgevoerd. Een volledige analyse van alle auteurs in het
Surinaamse toneelrepertoire, past niet binnen deze scriptie. Wel heb ik een eerste poging tot analyse gedaan, gericht op auteurs die ook in Amsterdam populair waren. Tussen 1809 en 1873 worden stukken van Kotzebue gespeeld in Suriname. Om erachter te komen of de stukken die in die periode in Amsterdam populair waren het ook in Suriname goed deden, heb ik naar de popularity chart op ONSTAGE gekeken. In de periode 1809-1873 staan de vijftig populairste stukken weergegeven.214 De populairste twintig ‘grote’ stukken zijn in tabel 4.1 weergegeven. Kluchten die als tweede stuk of bij-stuk werden opgevoerd zijn hierin niet meegenomen.
210 ONSTAGE <http://www.vondel.humanities.uva.nl/onstage/analysis/?q=4&author=2483> 211 ONSTAGE <http://www.vondel.humanities.uva.nl/onstage/persons/2483>
212 Van Kempen (nog te verschijnen), zie ook bijlage 2. 213 Gillhoff 1936, 190-193.
214 ONSTAGE
<http://www.vondel.humanities.uva.nl/onstage/analysis/?q=7&syear=1770&eyear=1873&rank%5B%5D=1&ran k%5B%5D=2&rank%5B%5D=3&rank%5B%5D=4>
73 Tabel 4.1, De twintig populairste toneelstukken in de Amsterdamse Schouwburg in de periode 1809-1873, met het aantal opvoeringen in de Amsterdamse Schouwburg en in Suriname.
Toneelstuk Auteur Aantal
opvoeringen in de Amsterdamse Schouwburg Aantal opvoeringen in Suriname
Gijsbreght van Aemstel Joost van den Vondel 269 X
Menschenhaat en berouw, toneelspel August von Kotzebue (vertaling) 91 4 Het sprakelooze meisje van Portici,
zangspel
Eugène Scribe, Daniel-François- Esprit (vertaling)
76 X
De speler Iffland (vertaling) 69 3
De onechte zoon, tooneelspel August von Kotzebue (vertaling) 55 5 Norma, groote opera Vincenzo Bellini, Felice Romani
(vertaling)
54 8
De Verwarring, blijspel August von Kotzebue (vertaling) 53 5 De schipbreuk der Medusa Charles Desnoyer, Adolphe
D’Ennery (vertaling)
52 X
De verzoening, of de Broedertwist, Tooneelspel
August von Kotzebue (vertaling) 51 3 Het turfschip van Breda, historisch
tooneelspel
Cornelis van der Vijver 50 X
De Spanjaarden in Peru, of De dood van Rolla, treurspel
August von Kotzebue (vertaling) 49 7 Nacht en Morgen, of de Familie
Beaufort; tooneelspel
Charlotte Birch-Pfeiffer (vertaling)
48 X
Marie Jeanne of de Vrouw uit de Volksklasse, tooneelspel
Adolphe D’Ennery, Julien de Maillian (vertaling)
48 3
De Huichelaar, Blijspel Molière (vertaling) 48 1
Don Quichot of de Bruyloft van Kamácho
Pieter Langendijk 47 1
Hamlet Shakespeare (vertaling) 46 2
Natuur en pligt, of de Zoon, rechter over zijnen vader, Tooneelspel in vijf bedrijven
Benoît Pelletier de Volméranges (vertaling)
45 5
De negerhut van oom Tom Philippe François Dumanoir, Adolphe D’Ennery (vertaling)
43 X
Lazaro de veehoeder, of misdaad en wraak
Joseph Bouchardy (vertaling) 42 7
Semiramis, of De doot van Ninus. Treurspel
Madeleine Angélique Poisson (vertaling)
74 Als stukken van auteurs die in Amsterdam populair waren ook in Suriname veel op het toneel stonden, lijkt het repertoire een-op-een te zijn overgenomen. Toch heerste er in Suriname een andere cultuur dan de Europese in Amsterdam. In de tijd dat Kotzebue werd gespeeld, was de slavernij bijvoorbeeld nog niet afgeschaft en was Suriname een land van plantages. Wat zegt het repertoire in Suriname over de koloniale samenleving? Werd het theater gemaakt voor een intellectueel publiek dat de canon aanhing of was het theater meer gericht op vermaak van het volk – niet noodzakelijk intellectueel?
Duidelijk uit de tabel wordt dat succes in Amsterdam niet automatisch succes in Suriname betekent. Het repertoire werd dus niet een-op-een overgenomen. 7 van de 20 populairste stukken in Amsterdam worden er überhaupt niet gespeeld: wat is er met deze stukken aan de hand? Dat een spektakelstuk als De schipbreuk der Medusa het niet doet, kan liggen aan de beperkte mogelijkheden van theaters in Suriname om dergelijk spektakel te kunnen vertonen, maar kan ook inhoudelijke oorzaken hebben: kan het stuk door de
aanwezigheid van donkere personen in de heldenrol gezien worden als een aanklacht tegen de slavernij? En zo ja, is dit dan ook de reden dat De kruisvaarders van Kotzebue niet in
Suriname is opgevoerd, met de Turkse Emir als held? Meer onderzoek naar de totstandkoming van het Surinaamse repertoire is wenselijk.
De stukken die wel in Suriname zijn gespeeld, komen zoals in de tabel is te zien soms maar 1 keer in het repertoire voor. De uitschieters in de kolom van de opvoeringen in
Suriname, zijn voornamelijk stukken van Kotzebue. Vondel – een auteur die we in Nederland als canon-auteur beschouwen – wordt geen enkele keer in Suriname gespeeld. Maar ook de Duitse canon is in Suriname niet vertegenwoordigd. In totaal wordt er maar 3 keer een stuk van Goethe gespeeld en 8 keer een van Schiller. Iffland, eerder een Duitse ‘draak’,
vergelijkbaar met Kotzebue, wordt wel al 11 keer opgevoerd. Toch komt het bij lange na niet in de buurt van de 187 keer van Kotzebue.215
Een mogelijke verklaring voor de aanwezigheid van Kotzebue in Suriname is dat zijn toneel toegankelijk is. Het gaat bij Kotzebue niet om het literaire, maar om het populair- vermakelijke, zoals in eerdere hoofdstukken al is beschreven en waar hij ook kritiek over ontving. Dit toegankelijke zorgt niet alleen ervoor dat het toneel aantrekkelijk is voor een
215 N.B. De vergelijking van aantallen in de Amsterdamse Schouwburg en in Suriname is niet in verhouding bekeken met het totaalaanbod van toneel. Uit de data van Van Kempen wordt duidelijk dat in Amsterdam op meer avonden werd gespeeld, waardoor de verhouding scheef is. Toch neem ik aan dat één opvoering in Suriname niet gelijk staat aan bijvoorbeeld 47 opvoeringen in Amsterdam en dus niet even populair was, gekeken naar het feit dat veel stukken van Kotzebue vaker dan één keer werden opgevoerd (47 van de 65 stukken van Kotzebue in Suriname worden vaker dan 1 keer gespeeld).
75 breed publiek, maar mogelijk ook dat het voor acteurs gemakkelijker te spelen is. Minder literaire teksten zijn bijvoorbeeld beter te onthouden. Dit past in het plaatje van de
toneelcultuur in Suriname ten tijde van Kotzebue. In het begin van de negentiende eeuw komt daar het amateurtoneel op.216 Verschillende amateurgezelschappen spelen theater en gezien het soort toneel dat Kotzebue schreef, lijkt hij om die reden een goede match te zijn voor het Surinaamse toneel. Meer onderzoek in deze richting is echter nog noodzakelijk.
Dit is een bescheiden begin van een analyse van het toneelrepertoire in Suriname. Het moge duidelijk zijn dat er nog veel aan valt te onderzoeken. Voor nu is het een belangrijke
constatering dat het toneel van Kotzebue in Suriname zeer goed vertegenwoordigd werd, met een aanbod dat drie keer zo divers is als dat van Amsterdam, vergelijkbaar met het aanbod van Den Haag. Met de aanwezigheid van Kotzebue lijkt het Surinaamse theater op het eerste gezicht voornamelijk gericht te zijn op populairder vermaak en niet op intellect. Dit roept de vraag op in hoeverre dit te maken heeft met de koloniale samenleving. Om hier meer over te zeggen moet de volledige theatercultuur van Suriname onderzocht worden: wie was het publiek, welke auteurs waren er verder zeer geliefd en wie bepaalde(n) het repertoire?
76
V Conclusie
Aanleiding voor deze scriptie was de opmerkelijke punch card van het toneelstuk De
kruisvaarders van August von Kotzebue in de ONSTAGE-database. De lange tussenpozen en
grote hoeveelheid achtereenvolgende opvoeringen trokken de aandacht binnen het repertoire van deze Duitse succesauteur. Een tweede aanleiding is de weinige aandacht die in
onderzoeken aan deze auteur is geschonken. Oorzaak hiervoor is dat Kotzebue geen