Stad Borgloon . beheerplan Kuttekoven en omgeving
58 INVENTARISATIEDe kerkweg
Deze kerkweg loopt tussen de abdij van Colen en het dorp Kerniel. Het pad werd al in de 15de eeuw gebruikt voor het voetverkeer tussen het dorp en zijn kerk en het klooster, en sinds de 19de eeuw, wanneer in het klooster een school werd ingericht, werd de kerkweg gebruikt als pad voor de kinderen om van en naar school te gaan.
Momenteel wordt het pad ingezet in de toeristische ontsluiting van het gebied. Het pad is onverhard en loopt door de weiden en door een vallei met een bruggetje over de beek. Vanaf het pad is er een goed zicht op de abdij die hoger gelegen is.13
Kunstwerk UNTITLED #158
In het weiland bij de abdijsite ten oosten van de Colenstraat bouwde Aeneas Wilder (UK) een architecturale structuur in het landschap. De ronde constructie met prachtig uitzicht van 360° wordt afgelijnd door uniforme verticale houten latjes. Het kunstwerk betreden is een speciale ervaring die refereert aan het religieuze en doet denken aan de rondgang in het klooster. Volgens Aeneas Wilder functioneert zijn werk als een lens waardoor de bezoeker zijn gedachten en emoties kan focussen met het landschap van Kerniel als achtergrond.14
Panorama
Het bijzondere reliëf met de hoger gelegen Colenberg en lager gelegen beekvalleien leent zich uitstekend voor prachtige panorama’s met een hoge visuele belevingswaarde. Onder meer ten noorden van de abdijsite biedt de Colenberg een weids uitzicht over het landbouwlandschap.
Vanuit de gras- en weilanden ten (noord)westen van de abdij is er een fraai zicht op de Vilsterbeekvallei. In de andere richting begeleidt het kerkpad vanaf het westelijke startpunt, ter hoogte van de treurwilg in de Leemzaal, een magnifiek zicht op de vallei, de graslanden en daarboven de abdijsite.
13 DIRIKEN P. 2012: Religieus erfgoed in Haspengouw, Georeto’s Haspengouw Monografieën. Georeto, Kortessem.
14 Borgloon 2020: PIT - AENEAS WILDER – UNTITLED #158 [online]
https://www.borgloon.be/pit-aeneas-wilder-%E2%80%93-untitled-158 (Geraadpleegd op 13-12-2020) Figuur 60 de kerkweg ten westen van de vallei, aan de treurwilg op de Leemzaal in Kerniel
59
BEHEERPLAN OMGEVING KLOOSTER VAN COLEN
Figuur 61 zicht op de vallei van de Vilsterbeek vanuit het westen, centraal de abdijsite
Figuur 62 een hoge belevingswaarde vanuit het kunstwerk met zicht rondom op de vallei en de Colenberg
Figuur 63 panoramisch zicht vanop de Colenberg over de vallei richting Kerniel
Figuur 64 zicht op de vallei van de Vilsterbeek vanuit het westen, met centraal de kerkweg naar de abdijsite
60
INVENTARISATIE FRUITBOOMGAARDEN: HOOGSTAM - HALFSTAM - LAAGSTAMTot omstreeks het midden van de 20ste eeuw was het landschap nagenoeg volledig met hoogstamboomgaarden beplant. De karakteristieke hoogstamboomgaarden zijn de afgelopen 50 jaar sterk in aantal afgenomen. Naar schatting blijft er tot op vandaag nog maar 10% van het oorspronkelijk areaal over, of zelfs nog minder.15
In het oude kerngebied hebben nog relatief behoorlijke oppervlakten stand gehouden. Dat wordt gedeeltelijk verklaard door het proportioneel toenemende aandeel van kerselaars en pruimenbomen in de restanten van de hoogstamboomgaarden, terwijl de laagstamteelt zich vooralsnog toespitst op enkele appel- en perenvariëteiten. Ook hebben de groeiende aandacht en inspanningen van verenigingen, particulieren en overheden geleid tot behoud en plaatselijk de vernieuwing van het boomgaardenbestand. Problematisch blijft evenwel dat veel van de “versleten” bomen verdwijnen en er vaak geen heraanplantingen volgen. Afgeleefde boomgaarden krijgen dan uiteindelijk het uitzicht van een weiland met nog maar enkele bomen. Dat betekent niet alleen landschappelijk een verlies maar ook een voortschrijdende vermindering van de nog aanwezige fruitrassen. Omwille van hun cultuurhistorisch en wetenschappelijk belang werden tal van de oude variëteiten de laatste decennia verzameld en o.a. in verschillende fructuaria samengebracht. Zo werd op het domein van Rullingen de vroegere fruitweide in 1982 heraangelegd met voornamelijk zeldzame zoete kersen en pruimen, omzoomd door een rij stroopperen en een typische meidoornhaag.16 Door ouderdom en storm leed de boomgaard onder grote uitval. De kerselaars en te vervangen pruimelaars worden in samenwerking met de Nationale Boomgaardenstichting vervangen door appelbomen. De afboording met perensoorten blijft behouden.
De natuurwaarde van de hoogstamboomgaard is erg belangrijk. Als KLE is de boomgaard voor tal van soorten belangrijk als leefgebied of als stapsteen tussen leefgebieden. Een opvallende gast op de fruitboom zelf is de Maretak (Viscum album), onze enige inlandse boombewonende halfparasiet onder de hogere planten, die zich o.a. op appelbomen thuisvoelt.17 De biodiversiteit van boomgaarden wordt verhoogd door de aanwezigheid van dode bomen, omringende haag, diversificatie in soorten en ouderdom van de fruitbomen en het voeren van een extensief beheer. Een knelpunt in hoogstamboomgaarden is de mogelijke ziekteoverdracht van hoogstamboomgaarden naar laagstamplantages18.
Veel van de boomgaarden hebben nog hun kenmerkende kornoelje- of meidoornhaag, die een afscheidingshaag vormde om het vee in de boomgaard te houden, en (giet)ijzeren toegangshek. Traditioneel werd aan de ingang van een boomgaard een smeedijzeren hek of barrier geplaatst. Iedere streek had zowat haar eigen typen van hek, zowel qua vorm, steunpaal, verankering, ... gaven zij eenheid aan een streek. Er komen er nog enkele voor in dit landschap, als afsluiting naar weilanden en boomgaarden.
15 Claes, J. (2018). Hoogstamboomgaarden in het Haspengouws Landschap. Waarderingsonderzoek: Sint-Truiden en omgeving. Thesis, Universiteit Antwerpen, Antwerpen. p. 64.
16 Geyskens, B. (2005). Beschermingsdossier DL002355, Cultuurlandschap rond Kuttekoven. Brussel, Agentschap Onroerend Erfgoed.
17 RLGC vzw en RLD vzw. (2017). Hoogstamboomgaarden: een praktische gids. Provincie Vlaams-Brabant. p. 7.
18 Visietekst hoogstamboomgaarden Dept. LV Figuur 66 de oude hoogstamboomgaard langs de Colenstraat is omgeven door een veekeringshaag van meidoorn en is
toegankelijk via een metalen hek en poortje, bron: Agentschap Onroerend Erfgoed 2020: Hoogstamboomgaard met maretak
Figuur 65 de hoogstamboomgaard lands de Colenstraat, waar het landschapskunstwerk zich bevindt, bestaat voorna-melijk uit jonge hoogstam kerselaar, bron: Team Van Meer!, Beheersplan Abdij Mariënlof Kolenberg te Kerniel Borgloon
61
BEHEERPLAN OMGEVING KLOOSTER VAN COLEN
OMGEVING . september 2020 . 20019_PL_002 a
ANALYSE BESTAANDE TOESTAND
Stad Borgloon . beheerplan Kuttekoven en omgeving
afbakening beheerplannen 0 170 340 680meter
OMGEVING . september 2020 . 20019_PL_002 a
ANALYSE BESTAANDE TOESTAND
Stad Borgloon . beheerplan Kuttekoven en omgeving
afbakening beheerplannen 0 170 340 680meter
afbakening projectgebied hoogstamboomgaarden overige fruitteelt grasland
Binnen de abdijhoeve bevinden zich aan weerszijden van de Colenstraat oude hoogstamboomgaarden. Aan noordwestzije dan het projectgebied bevinden zich nog oude restanten van hoogstamboomgaarden en op enkele percelen die grenzen aan de tuinen van de Nielstraat - Zilverstraat. De boomgaarden concentreren zich dus veelal aan de randen van het plateau. Op de Colenberg zelf domineren akkerbouw, graslanden en andere vormen van fruittelt. In de regio gaan de (voormalige) gemeentegrenzen vaak terug op oude territoriale begrenzingen die landschappelijk nog zichtbaar zijn.
Het landgebruik in de randzones van het akkergebied is eerder gemengd, er komen enkele verspreide laagstamboomgaarden voor. Daarnaast is de kleinfruitteelt de laatste decennia uitgebreid. De fruitteelt speelt ook toeristisch zijn troeven uit. Vooral de hoogstamboomgaarden worden elk jaar tijdens de bloesemtijd in de kijker gezet.19
De evolutie in de landbouw en maatschappij veroorzaakte een verschuiving van waardering voor hoogstamboomgaarden. De landbouweconomische waarde nam in de loop van de tijd sterk af. Andere waarden, zoals erfgoedwaarde, natuurwaarde, wetenschappelijke waarde, waarde voor de gemeenschap,… kwamen hier voor in de plaats.20
In 2019 werd een Onroerend Erfgoedrichtplan hoogstamboomgaarden Haspengouw en Voeren goedgekeurd. In de zomer 2020 werd door het Agentschap Onroerend Erfgoed een aanbesteding gepubliceerd voor de opmaak van een geïntegreerde inventarisatie en waardering van hoogstamboomgaarden in Haspengouw met afwegingskader voor beheermaatregelen en vergunningenbeleid voor hoogstamboomgaarden. Hierin worden een 50-tal hoogstamboomgaarden in de Haspengouw en Voeren geïnventariseerd, waarin de kenmerken van de hoogstamboomgaarden worden beschreven (oppervlakte, rassen, aanwezigheid van haag en soorten,…) in het gebied en hun waarde voor erfgoed, natuur, landbouw, toerisme, de open ruimte en de gemeenschap. Deze inventaris heeft als doel een zicht te krijgen op het voorkomen en de verspreiding van de verschillende waarden in hoogstamboomgaarden en vormt een belangrijke ondersteunende aanvulling op dit beheerplan.
19 Geyskens, B. (2005). Beschermingsdossier DL002355, Cultuurlandschap rond Kuttekoven. Brussel, Agentschap Onroerend Erfgoed.
20 COSEMANS, M. (2018). Hoogstamboomgaarden in Haspengouw: een visie op behoud, beheer en beleid, Onderzoeksrapport agentschap Onroerend Erfgoed.
Figuur 67 kaart landbouw: fruitteelt
62
INVENTARISATIEFiguur 68 zicht op het historisch permanente grasland tussen de abdijsite en de beekvallei in het westen, waar te veel bemest werd
63
BEHEERPLAN OMGEVING KLOOSTER VAN COLEN
OMGEVING . september 2020 . 20019_PL_002 a
ANALYSE BESTAANDE TOESTAND
Stad Borgloon . beheerplan Kuttekoven en omgeving
afbakening beheerplannen 0 170 340 680meter
(HISTORISCH PERMANENTE) GRASLANDEN
Kenmerkend voor het cultuurlandschap zijn de erg waardevolle en beschermde historisch permanente graslanden, die verspreid voorkomen in Haspengouw. In de beekvalleien zien we nog de relicten van het historisch hooilandgebruik van valleibeemden. Ook de valleiflanken en plateau’s bevatten in het studiegebied nog soortenrijk grasland buiten natuurreservaat.
Vaak betreft het hier (sterk) hellende percelen of percelen onder hoogstam die omwille van de moeilijke toegankelijkheid voor landbouwvoertuigen gespaard gebleven zijn van al te sterke bemesting of pesticidengebruik. Typisch voor de streek is ook dat het vaak delen van een gebruiksperceel betreft.
De graslanden, hetzij open hetzij onder hoogstamfruitbomen of populieren, vormen hier een waardevol komplex van hooi- en weilanden. Het overgrote deel, gesitueerd rond Kuttekoven en tussen het dorp en Rullingen, bezit een historisch permanent karakter, gekenmerkt door een langdurig grondgebruik als graasweide, hooiland of wisselweide. Ook bestaat het uit half-natuurlijke, soortenrijke vegetaties, die zich voornamelijk onderscheiden als glanshavergraslanden en - de begrazingstegenhanger - kamgrasweiden. Daarnaast komen verschillen in de vegetatie voor op betreden of vergraven plaatsen, vochtige of langdurig natte plekken, verruigde delen en langsgelegen zomen. Zo dragen elementen van het fysisch milieu - microreliëf, bronniveaus, grachten, poelen - bij tot bijzondere gradiënten van droog naar nat, die hier en daar zelfs in watergebonden vegetaties overgaan.
Naar natuurwaarde is een grasland potentieel gezien minder waardevol in een hoogstamboomgaard. Toch zijn veel graslanden omwille van de cultuurhistorische kwaliteiten hier vaker in stand gehouden, en een aantal hebben hun permanent graslandkarakter te danken aan de bomen in de boomgaard - ze werden omwille van de bomen nog niet omgeploegd, waar andere bijzondere graslanden verdwenen voor akkers. Toch kan voor sommige graslanden het beplanten met bomen (fruitbomen, populieren, bosaanplant) of een teveel aan bomen echter een achteruitgang van natuurwaarde van het grasland betekenen, door beschaduwing, bodemaanrijking of verstikking door bladval, te dicht plantverband, ... of door verdwijnen van de oppervlakte aan zeldzaam grasland omdat ook de bomen oppervlakte innemen.
Daarnaast is pesticidengebruik is een algemeen probleem: het is gangbaar dat boeren hun graslanden spuiten tegen o.a. distels en brandnetels, met producten die alles wat geen gras is doden. Daardoor verdwijnt de bijzondere soortenvegetatie uit de graslanden wat nefast is voor de biodiversiteit en zeldzame soorten.
Graslanden genieten in Vlaanderen bescherming vanuit natuurbehoud en vanuit landbouw.
Een aantal percelen in Kuttekoven zijn beschermd, het is verboden deze historisch permanente graslanden te wijzigen, zowel mechanisch, chemisch als door afbranden. Er geldt bovendien een verbod op het wijzigen van het reliëf en een verbod op doorzaaien. Deze beschermde percelen situeren zich alle rondom de Rullingenbeek, nabij de bron. Daarnaast zijn er heel wat graslanden, al dan niet beplant met boomgaarden of populieren, die zich voornamelijk op percelen bevinden die ongeschikt zijn als akkergrond (op reliëfrijke percelen rondom de Rullingenbeek). Indien correct beheerd, bezitten deze hooi- en weilanden een hoge potentiële natuurwaarde.
OMGEVING . september 2020 . 20019_PL_002 a
ANALYSE BESTAANDE TOESTAND
Stad Borgloon . beheerplan Kuttekoven en omgeving
afbakening beheerplannen 0 170 340 680meter
afbakening projectgebied grasland
verbod op wijzigen grasland
natuurvergunningsplicht voor het wijzigen van het grasland Figuur 69 kaart historisch beschermde graslanden