Indelingen van verkrachters op basis van routes naar het delict

Een van de manieren om behandelplannen te ontwikkelen, is te kijken naar de distale processen die tot het seksuele delictgedrag leiden. Er worden diverse risicofactoren in kaart gebracht die (in interactie) de kans op verkrachting vergroten. Via het inzicht in deze achterliggende processen worden vervolgens behandelplannen opgesteld, die terugval in delictpleging moeten voorkomen.

Terugvalpreventie, oorspronkelijk ontwikkeld in het werkveld van verslaving, werd door Pithers en zijn collega’s aangepast voor de toepassing bij seksuele agressie. Pithers’ invloedrijke terugvalpreventiemodel concentreert zich op factoren die aan delictpleging ten grondslag liggen. Het model beschrijft een affectieve, cognitieve, gedragsmatige keten die uitmondt in de terugval in seksueel agressief gedrag (Hudson, Ward & McCormack, 1999). Pithers, Marques, Gibat & Marlatt (1983) veronderstellen dat zedendelinquenten negatieve gevoelens ervaren voordat zij in seksueel delictgedrag (terug)vallen (Pithers, 1993). Deze benadering impliceert dat er slechts één route is die seksuele delinquenten tot hun delicten brengt. Er zou dus ook een homogene behandelaanpak voldoen. Het programma dat Pithers, Marques, Gibat & Marlatt ontwikkelden, was in eerste instantie dan ook bedoeld als een programma ter vergroting van de zelfcontrole over ongewenste impulsen en gedragstendensen. Het programma was gericht op één type zedendelinquent: de stresspleger. Deze dader kan onder invloed van spanning gemakkelijk zijn zelfcontrole verliezen. Als de spanning blijft oplopen, kan de pleger zich door een schijnbaar onbelangrijke beslissing (een SOB) in een potentiële risicosituatie begeven. Of

het individu vervolgens zijn zelfcontrole verliest en daadwerkelijk recidiveert, hangt mede af van hoe de pleger zijn gedrag zelf ervaart. De verkrachter ervaart zijn delictgedrag als egodystoon (ik-vreemd, niet passend bij de eigen persoonlijkheid) (Koeck et al., 2002; Van Wijk et al., 2006). Het geweld dat deze pleger toepast hangt samen met de problemen die hij heeft met het reguleren van zijn emoties, een negatieve gemoedsgesteldheid en het afreageren van stress. In de praktijk blijkt echter dat er ook seksuele delinquenten zijn bij wie het delictgedrag niet gestuurd wordt door negatieve spanningen, maar door een positieve gemoedstoestand of egosyntone (ik-eigen) beleving (Van Wijk et al., 2006). Dit geldt bijvoorbeeld bij de pedofiele kindermisbruiker, die vaak geen kwaad ziet in zijn ‘liefde voor kinderen’.

In overeenstemming met de heterogeniteit van verkrachters laat de literatuur zien dat er verschillende routes naar seksueel geweld onderscheiden kunnen worden. Achtereenvolgens worden de modellen van Hall en Hirschman (1991), Malamuth en collega’s (1991) en Knight en Sims-Knight (2003) besproken.

Hall & Hirschman’s Quadripartitemodel: vier routes naar seksueel geweld

Volgens Hall & Hirschman is het model van Marshall en Barbaree (1990) uit het eerste hoofdstuk te globaal en wordt nauwelijks aandacht besteed aan de heterogeniteit van de zedendelinquenten. De typologie van Knight & Prentky (1990) wijzen zij af omdat een theoretische fundering ontbreekt. Daarnaast vinden zij dat de complexiteit van de modellen toepassing in de (klinische) praktijk beperkt (Van Beek, 1999). Vanuit deze overwegingen proberen zij hun model zo eenvoudig mogelijk te houden, zonder afbreuk te doen aan de complexiteit van seksueel geweld.

De primaire motivationele voorbodes van seksueel geweld zijn volgens Hall en Hirschman (1993) fysiologisch, cognitief, affectief en ontwikkelingsgestuurd van aard. Naarmate meer componenten aanwezig zijn of een bepaalde motivatie sterker is, neemt de kans op seksueel gewelddadig gedrag toe. Daarnaast is er interactie tussen de componenten en zijn er remmende factoren in het individu, waardoor niet alle mannen tot seksueel gewelddadig gedrag overgaan. Verschillende typen plegers hebben andere primaire motivationele componenten. Deze primaire componenten weerspiegelen vier verschillende routes naar seksueel geweld:

1) fysiologische seksuele opwinding (al of niet afwijkende seksuele voorkeur) 2) cognities die seksueel geweld rechtvaardigen

3) affectieve discontrole (bijvoorbeeld woede en depressie) 4) specifieke (ontwikkelings)stoornissen

Het type waarbij de fysiologische seksuele opwinding een primaire rol speelt, wordt vooral aangetroffen bij pedoseksuelen en de cognitieve component komt vaak voor bij verkrachters van bekenden (date rape) en incestplegers. Het seksuele geweld van daders met een affectieve discontrole is meestal opportunistisch van aard, niet gepland, gewelddadig en impulsief in plaats van dwangmatig. Hun levensstijl kemerkt zich door seksuele en niet-seksuele agressie. Onhanteerbare emoties (woede) leiden tot de verkrachting, maar ook de ontremmende werking van alcohol speelt een rol. Het type pleger van route vier heeft meestal een of meer persoonlijkheidsstoornissen; meestal een antisociale stoornis en chronische impulsiviteitsproblemen. Vaak is er langdurig alcoholgebruik en een algemeen criminele levensstijl. Deze verkrachters gebruiken relatief veel geweld.

Het model van Hall en Hirschman is een theoretisch kader dat gebruikt kan worden om empirische onderzoeksproblemen te benaderen. Het was niet de bedoeling van de auteurs om een gedetailleerde omschrijving te geven van de relaties tussen de verschillende causale factoren (Ward & Hudson, 1998). Ward en Hudson (1998) wijzen erop dat drie van de vier factoren (seksuele opwinding, affectieve discontrole en cognitieve factoren) gericht zijn op proximale of situationele factoren (zogenaamde state factoren). De vierde categorie van persoonlijkheidsfactoren (distale of trait factoren) lijkt de meeste ontwikkelingsvariabelen te omvatten. De relatie daarvan met de andere factoren wordt niet duidelijk. De meeste processen worden in algemene termen omschreven en het is onduidelijk hoe zij zich vertalen naar het delictproces. Wat betreft de betekenis van geweld valt hier, net als bij Pithers, de verklaring van de gebrekkige gedragsregulatie op. Als de dader negatieve emoties (zoals woede) ervaart, verliest hij zijn zelfcontrole. De functie van het geweld in het delict is dan ventileren of afreageren van stress.

Malamuth’s confluentiemodel van seksuele agressie

Het confluentiemodel van Malamuth, Sockloskie, Koss en Tanaka (1991) is een interactioneel model, dat zij in een breder ecologisch systeem plaatsen. Binnen dit algemene ecologische systeem ontwikkelden zij hun model op basis van een aantal principes en hypothesen:

- Sommige mensen zijn meer geneigd bepaalde manipulatieve technieken te hanteren, afhankelijk van de interactie tussen biologische, culturele en individuele factoren;

- Negatieve vroege gezinservaringen kunnen tot ontwikkelingsprocessen leiden die later agressie jegens vrouwen beïnvloeden;

- Kinderen in vijandige gezinssituaties (ouderlijk geweld en seksueel misbruik) zoeken vaak aansluiting bij delinquente leeftijdgenoten en gaan antisociaal gedrag vertonen. Dit kan een bemiddelende rol spelen in agressie jegens vrouwen;

- De ervaringen van het individu in het gezin en met leeftijdsgenoten zijn van invloed op twee ontwikkelingspaden naar seksuele agressie.

- Seksuele en niet-seksuele agressie delen een gemeenschappelijke onderliggende factor.

Een vijandig gezin bevordert dus delinquentie, waarna vijandigheid jegens vrouwen via twee wegen wordt beïnvloed: het vijandige masculiniteitspad en het seksuele promiscuïteitspad (figuur 2.2). In het eerste pad dragen vijandige attituden en persoonlijkheidskenmerken bij tot agressieve interactie met vrouwen. In het tweede pad leidt een hoog niveau van seksuele promiscuïteit, vooral in interactie met vijandigheid, tot seksuele agressie.

Malamuth, Heavy en Linz (1993) denken dat seksueel agressieve mannen relatief hoog scoren op diverse risicofactoren. Dit zijn motivationele of ontremmende factoren die interacteren met gelegenheidsfactoren. Seksueel geweld is dan het resultaat van de samenloop (confluentie) van deze factoren. Er moet een relatief hoog niveau bereikt worden op alle factoren, wil seksuele agressie plaatsvinden.

De kenmerkende voorspellende variabelen kunnen worden ondergebracht in de twee primaire trajecten. Het vijandige masculiniteitspad bevat de risicofactoren: seksuele reactie op verkrachtingsprikkels (rape index); dominantie-motivatie; vijandigheid jegens vrouwen; attitudes die agressie jegens vrouwen ondersteunen. Het seksuele promiscuïteitspad is relevant bij seksuele agressie en bevat de risicofactoren: antisociale persoonlijkheidskenmerken en seksuele ervaring.

seksuele promiscuïteitspad vijandige promiscuïteitspad

Figuur 2.2 Confluentiemodel van Malamuth, Sockloskie, Koss & Tanaka (1991). Bron: Van Beek (1999: 111) en Gijs (2002: 12)

Volgens Malamuth en collega’s (1993) leiden de twee paden in interactie met elkaar tot agressie jegens vrouwen. De mate waarin een persoon kenmerken van het vijandige masculiniteitspad bezit, zou bepalen of seksuele promiscuïteit tot seksueel agressief gedrag leidt. Het vijandige masculiniteitspad bemiddelt als het ware de relatie tussen seksuele promiscuïteit en seksuele agressie. Ten slotte heeft empathie een inhiberende werking op het vijandige masculiniteitspad en zou psychopathie in ditzelfde pad een belangrijke rol kunnen spelen (Malamuth et al.,1995).

Ook dit model richt zich meer op algemene, contextuele factoren (Ward en Hudson, 1998) om de (distale) ontwikkeling naar seksuele agressie te verklaren. Het gaat niet over de daadwerkelijke overgang tot

Seksuele promiscuïteit

Sociaal isolement

Dwang jegens vrouwen

Attitudes die geweld steunen Seksuele agressie Niet- seksuele agressie Seksueel misbruik

van het kind Ouderlijk geweld

delinquentie

delictpleging en het delict zelf. Verschillende intensiteiten van het seksuele geweld tijdens de verkrachting komen dan ook niet aan bod. Wel zegt Malamuth (1986) dat bij mannen, die hoog scoren op de factor vijandigheid, het lijden van het slachtoffer de seksuele opwinding tijdens een verkrachting kan versterken. Een follow-up studie (Malamuth et al., 1995), waarin het confluentiemodel toegepast werd op spanning en agressie in relaties, bevestigt de rol van de componenten. De kracht van dit model is volgens Van Beek (1999) dat het empirisch bewijs oplevert voor een complexe wisselwerking tussen risicofactoren, die ook in klinisch georiënteerde modellen zijn terug te vinden (o.a. Marshall & Barbaree, 1990a). Volgens Knight en Sims-Knight (2003) is het confluentiemodel het enige ontwikkelingsmodel van seksuele agressie dat significante empirische validering kent.17

Malamuth et al. (1993) gaan uit van de samenloop of convergentie van een aantal factoren, in tegenstelling tot Hall en Hirschman, die in hun quadripartitemodel de nadruk leggen op de rol van één bepaalde factor in de ontwikkeling van een bepaald type seksuele pleger (Van Beek, 1999). Een nadeel is dat de complexiteit van het model klinische toepassing bemoeilijkt. Daarnaast zijn de bevindingen niet eenvoudig binnen de klinische literatuur over verkrachtertypologieën te plaatsen. De steekproefkeuze (studenten en follow-up studie tien jaar later, Malamuth et al., 1991; Malamuth et al., 1995) wijkt waarschijnlijk af van criminele populaties. Het werk van Malamuth en collega’s richt zich op mannen van de algemene populatie in plaats van delinquente steekproeven. Daarbij geven ze te kennen dat er belangrijke verschillen, maar ook overeenkomsten tussen dergelijke populaties kunnen zijn.

In evaluatieonderzoek van het confluentiemodel, waarbij de MASA (Multidimensional Assessment of Sex en Aggression) toegepast werd op seksuele delinquenten en studenten, vonden Knight en Sims-Knight (2003) dat er andere ontwikkelingsantecedenten aan de twee paden ten grondslag liggen dan Malamuth oppert. Volgens de resultaten gaat (a) seksueel misbruik in de kindertijd vooraf aan seksualisering en (b) voorspelt fysiek misbruik vijandige masculiniteit. Ook verklaart het model maar een deel van de heterogeniteit in seksuele agressie. Deze resultaten leidden tot de ontwikkeling van een drie-padenmodel naar seksuele agressie.

Drie-padenmodel van seksuele agressie van Knight & Sims-Knight

Het model van Knight en Sims-Knight poneert dat vroege ervaringen met misbruik (enerzijds fysiek/verbaal en anderzijds seksueel) plus persoonlijkheidspredisposities samen drie latente traits produceren, die seksuele agressie voorspellen (Knight & Sims-Knight, 2004). Het model geeft met deze traits drie causale paden naar seksuele agressie:

1) Arrogant, deceitful personality / Emotional detachment (CU, ongevoeligheid / emotieloos); 2) Impulsivity / Antisocial behavior (impulsiviteit, antisociaal gedrag);

3) Sexual preoccupation / Hypersexuality (seksuele preoccupatie, fantasieën).

Evaluatieonderzoek naar het confluentiemodel en dit nieuwe model wees uit dat de door Malamuth en collega’s voorgestelde homogene dimensie vijandige masculiniteit in feite twee afzonderlijke processen maskeerde. Deze processen kwamen overeen met de twee factoren van psychopathie (PCL-R, zie paragraaf 2.1.2 en 2.4.1) bleken aan te sluiten bij de data van het drie-padenmodel van Knight en Sims-Knight. De twee psychopathiecomponenten werden dan ook in het drie-padenmodel opgenomen (zie figuur 2.3).

Het model in figuur 2.3 toont twee vroege omgevinggerelateerde oorzaken. Seksueel misbruik leidt tot seksuele preoccupatie en dwangmatigheid, wat weer de kans verhoogt op agressieve seksuele fantasieën. Fysiek/verbaal misbruik speelt twee rollen. In de eerste plaats verhoogt het de kans op ontwikkeling van de callousness/unemotionality (CU, ongevoelig/emotieloos) trait in het model. Deze trait omschrijven zij als een arrogante, bedrieglijke persoonlijkheid in combinatie met emotional detachment (emotionele afstomping), overeenkomstig factor 1 van de PCL. Ten tweede verhoogt het fysieke/verbale misbruik de kans op agressief gedrag en antisociaal, impulsief gedrag (acting out)18_{, gelijk factor 2 van de PCL.}

De drie traits, die de drie causale paden reflecteren, corresponderen dus met de theoretische processen uit onderzoek naar psychopathie en de persoonlijkheidsliteratuur. Daarnaast spelen zij een prominente rol in risicotaxatie-instrumenten. Het model dat Knight en Sims-Knight presenteren is volgens hen slechts een inleidende structuur; er zijn nog problemen en inconsistenties die opgelost moeten worden.

17 _{Het model is zowel cross-sectioneel retrospectief (Malamuth et al., 1991) als prospectief (Malamuth et al., 1995) getoetst. De} verklaarde variantie door het basismodel is 78%, wat zeer hoog is in de sociale wetenschappen (Gijs, 2002).

18 _{Gedragsgenetisch onderzoek suggereert dat deze tweede factor erfelijk is en weinig wordt beïnvloed door omgevingsfactoren, maar} Knight en Sims-Knight zijn van mening dat fysiek/verbaal misbruik ook een invloed heeft.

Figuur 2.3 A priori drie-componenten theoretisch structureel model dat seksuele agressie van volwassen mannen jegens vrouwen voorspelt. Bron: Knight & Sims-Knight (2003: 74).

Dit model is net als dat van Malamuth et al. een meer algemeen model, dat causale verklaringen probeert te bieden voor seksuele agressie en gaat niet dieper in op het delictgedrag zelf. De reden dat deze modellen hier toch behandeld worden, is dat daderachtergronden en causale paden naar delictpleging meer inzicht kunnen verschaffen in de uitvoering van dat delict. Daarnaast besteden de modellen aandacht aan dimensies van antisociaal gedrag en de affectregulatie, die ook in het persoonlijkheidsconstruct psychopathie terugkomen. Doordat deze dimensies herhaaldelijk opduiken, lijkt het steeds aannemelijker dat zij een belangrijke rol spelen in verkrachtingen en seksuele moorden. Het model van Knight en Sims-Knight vormde de basis voor de recente ontwikkeling naar een vierde versie van de MTC typologie voor verkrachters van Knight en Prentky.