Om informatie te verzamelen waarmee de kunstenaarsprofielen en de artistieke biotoop voor professionele Nederlandse circusartiesten kunnen worden ingevuld zijn diepte-interviews gehouden op basis van het hiervoor geschetste theoretisch kader. Aan de hand van deze diepte-interviews wordt een empirisch onderzoek naar de carrière van professionele Nederlandse circusartiesten uitgevoerd in de vorm van een casus. Allereerst wordt de casus uiteengezet: de reden van het onderzoek, wat er onderzocht is en de totstandkoming van de vragen. Vervolgens wordt overgegaan op een profielschets van de respondenten. Tenslotte worden de resultaten van de diepte-interviews verwerkt ter beeldvorming van de huidige carrières van professionele
Nederlandse circusartiesten.
De casus
De vragen
In het voorjaar van 2013 is met meerdere professionele Nederlandse circusartiesten een diepte-interview gehouden. De vragen die hierbij gesteld zijn onder te verdelen in de volgende
categorieën:
1. Contextuele vragen, zoals: wat zijn kenmerken van circus, zijn er verschillende stromingen, hoe verhoudt circus zich tot andere podiumkunsten.De antwoorden op dergelijke vragen kunnen al implicaties voor de circuscarrière hebben.45
2. Typerende vragen, over bijvoorbeeld: werkzaam in welke stroming(en), samenstelling(en) en circusdiscipline(s). Deze gegevens zorgen voor een algemeen beeld van de
circusartiest.
3. Belevingsvragen, over de beleving van de eigen carrière, voorkeuren, kansen, etc. 4. Theoriegerelateerde vragen: vragen met betrekking tot de kunstenaarsprofielen en
artistieke biotoop.46
5. Verbeteringsvragen: welke mogelijkheden ter verbetering van circusartiestcarrières zijn er. Voor een compleet overzicht van de vragen kunnen in bijlage 5 en 6 de topiclijst en volledige vragenlijst van de interviews gevonden worden.
Selectie van de respondenten
Voor dit onderzoek zijn twaalf professionele47 Nederlandse circusartiesten geïnterviewd. Met assistentie van het Nederlandse circusveld is een lijst met professionele Nederlandse circusartiesten tot stand gekomen en zijn circusartiesten om medewerking aan dit onderzoek gevraagd.48 De namen van de respondenten zijn fictief en eenvoudig aan de tabellen te koppelen aangezien het nummer van de respondent gelijk staat aan de eerste letter van zijn/haar naam.49
45 Wanneer een respondent bijvoorbeeld het verschil in stromingen onderkent en daarbij negatief spreekt over één van de twee stromingen kan er vanuit worden gegaan dat de betreffende respondent niet werkzaam is in die stroming.
46 Deze vragen zijn opgesteld met behulp van onder andere met het schema van waarden die Gielen zelf aan de artistieke biotoop heeft gekoppeld (2007, p.89)
47 Op basis van de definities uit hoofdstuk 3.
48 Gezien het feit dat Nederland geen overzicht van professionele circusartiesten heeft, is voor de totstandkoming van de lijst met professionele Nederlandse circusartiesten om medewerking uit verschillende hoeken gevraagd. Omdat rekening moet
Kenmerken van de respondenten
In deze paragraaf worden de resultaten van de interviews verwerkt.50 Allereerst worden enkele basisgegevens opgesomd. Vervolgens wordt de aanloop naar het artiestschap en het
carrièreverloop uiteengezet. Vervolgens wordt behandeld in hoeverre het circusartiestschap een fysiek zwaar beroep is. Om een beeld te vormen van beide assen uit de artistieke biotoop wordt tenslotte ingegaan op de economisch en commerciële aspecten, en aan netwerken en erkenning.
Basisgegevens
De basisgegevens van de respondenten51 zijn af te lezen in figuur 6.1. Naast geslacht en leeftijd wordt weergegeven in welke circusdisciplines de respondenten gespecialiseerd zijn en binnen welke circusstroming ze (voornamelijk) werkzaam zijn.
Naam artiest Geslach t
Leeftijd Discipline Stroming Opleiding
1. Abel Man 30+ Koorddansen,
acrobatiek
Beide De Hoogte52
2. Bianca Vrouw 30+ Jongleren,
clownerie Beide Ouderenzorg
3. Chris Man 20+ Acrobatiek,
jongleren Circustheater Codarts
4. Danique Vrouw 20+ Trapeze,
acrobatiek Circustheater Codarts
5. Evert Man 40+ Koorddansen,
jongleren
Circustheater De Hoogte
6. Fleur Vrouw 20+ Jongleren,
carpet spinning53
Circustheater Codarts
7. Geert Man 20+ Goochelen,
jongleren
Beide Pabo
8. Hinke Vrouw 50+ Acrobatiek Traditioneel Acrobatiek
9. Imre Man 20+ Jongleren Beide Werktuigbou
wkunde
10. Jelleke Vrouw 30+ Hoepel,
trapeze
Circustheater ACaPA
worden gehouden met een de verscheidenheid van Nederlandse circusartiesten is het al aanwezige netwerk van bijzonder groot belang gebleken. De eerste lijst professionele Nederlandse circusartiesten kwam hierdoor snel tot stand met behulp van onder andere Arthur Hofmeester (circustijdschrift de Piste) en Jos van Goethem (circusfestival Enschede).
49 De voornaam van respondent 1 begint met de ‘a’. De voornaam van respondenten 2 met de ‘b’, enzovoorts.
50 De interviewresultaten moeten niet als kunstkritisch betoog gezien worden. De artistieke kwaliteit van de professionele Nederlandse circusartiesten wordt niet beoordeeld. Het is niet aan de onderzoeker om esthetische uitspraken te doen of smaakoordelen te vellen. Veeleer is op zoek gegaan naar professionele Nederlandse circusartiesten, op welk technisch of artistiek niveau dan ook.
51 Allen professionele Nederlandse circusartiesten.
52 Circusschool de Hoogte heeft een tiental jaar op fulltime basis studenten opgeleid tot professionele circusartiesten. Gezien het feit dat de Hoogte geen onderwijsaccreditatie heeft ontvangen, ontvingen studenten geen studiefinanciering en is de opleiding nooit erkend door de overheid.
11. Kim Vrouw 20+ Acrobatiek Circustheater Codarts
12. Leo Man 20+ Dressuur Traditioneel -
Figuur 6.1. Basisgegevens van de respondenten.
Een groot deel van de respondenten is gespecialiseerd in acrobatiek of jongleren, terwijl disciplines als eenwielfietsen en clownerie niet tot amper genoemd worden. Ook valt op dat een deel van de artiesten werkzaam is in beide circusstromingen. Figuur 6.1 toont tenslotte dat ongeveer de helft van de respondenten een officiële circusopleiding heeft gevolgd, een aantal respondenten
beschikken over een niet-circus gerelateerd diploma en een deel een intensieve circustraining heeft gevolgd waar geen officieel geaccepteerd diploma tegenover staat.54
Richting artiestschap
Er zijn verschillende paden te bewandelen richting het circusartiestschap. Bijna alle respondenten hebben drie fases doorlopen: training tijdens jeugd (tot en met middelbare school), jongvolwassene en professionele artiest.
De helft van de respondenten is als kind lid geweest van een jeugdcircus, met name in Amsterdam en Rotterdam. De overige respondenten bestaat uit artiesten die andere podiumkunsten hebben beoefend en artiesten die autodidactisch trainden.
Na afronding van de middelbare school volgt de volgende stap richting het artiestschap waarbij verschillende keuzes gemaakt kunnen worden (zie figuur 6.2). Wanneer deze keuzes worden gekoppeld aan de leeftijd van de respondenten valt een logische verschuiving op. Voor het ontstaan van erkende55 hbo circusopleidingen werd het circusvak geleerd van succesvolle
(ex-)circusartiesten.56 De jongere respondenten hebben vaak een hbo circusopleiding gevolgd. Daarnaast zijn er respondenten in verschillende leeftijdscategorieën die ervoor gekozen hebben in een andere studierichting hun diploma te behalen om hiernaast op autodidactische wijze hun circuscarrière op te bouwen.57 Het behaalde diploma zorgt voor extra zekerheid indien de circuscarrière, om wat voor reden dan ook, vervroegd ten einde komt. De meerderheid van de respondenten is van mening dat werkervaring meer waard is dan een diploma en heeft er geen moeite mee geen ander diploma achter de hand te hebben.
Ik geloof wel echt in vrijheid en niet in diploma’s in die zin. En daarin ben ik steeds meer gesterkt naarmate ik ouder wordt en groei ik door naar de verkeerde kant. Ik begrijp ook wel dat als je niet naar school gaat je je eigen leven veel moeilijker maakt. Ik geloof veel meer in de passie dan dat het van je verlangd wordt (Evert).
54 Training bij circushogeschool de Hoogte of van oud-artiesten in het circus.
55 Geaccrediteerd door de overheid en waarbij studenten studiefinanciering ontvangen.
56 Leerlingen gingen in de leer bij ex-circusartiesten die succesvol waren geweest in een bepaalde circusdiscipline. Leerlingen werden opgetraind als specialisten binnen de desbetreffende circusdiscipline.
Aanloop artiestschap
hbo
artiestscholing* autodidact
Figuur 6.2. Aanloop richting het artiestschap.
*Training onder begeleiding van voormalige professionele circusartiesten, zoals in een circusfamilie.
Het artiestschap
Op een enkele uitzondering na start de carrière van respondenten tussen het 22e en 26e levensjaar. Aan het begin van de carrière hebben artiesten doorgaans één of twee circusacts waarmee ze optreden. Een aantal respondenten richtten zich direct op de ontwikkeling van een productie, veel andere respondenten doen dit later in de carrière. Op de top van de carrière beschikt driekwart van de respondenten over een aantal verschillende acts en producties die hij/zij kan uitvoeren. Een kwart van de respondenten richt zich gedurende de carrière specifiek op één productie of act. Meer dan de helft van de respondenten richt zich primair op het solistische artiestschap. Opvallend is dat vrijwel al deze circusartiesten eenzaamheid als een valkuil zien, en ook incidenteel proberen om duo- of groepsoptredens te verzorgen.
Figuur 6.3 toont een staafdiagram met de verschillende soorten optredens van de respondenten.58 Meer dan de helft van de respondenten treedt op in theaterzalen. Echter, het figuur doet geen uitspraken over het aantal optredens. Het kan dus zo zijn dat hoewel minder circusartiesten optreden op festivals, er netto meer circus wordt uitgevoerd op festivals dan in de theaterzaal. Opmerkelijk is dat slechts één type circusartiest optredens beperkt tot één soort locatie: de
circusartiest in het traditionele circus treedt slechts op in de circustent. Dit betreft 17% procent van de respondenten.
58 Belangrijke kanttekening bij het lezen van dit figuur is dat de meeste respondenten meerdere soorten optredens uitvoeren. Zo voeren alle respondenten die in een theaterzaal optreden ook commerciële optredens uit.
Soorten optredens
Circustent Theaterzaal Festival Commercieel
Figuur 6.3 Verschillende soorten locaties waar Nederlandse circusartiesten optreden.
Wanneer wordt gekeken welk soort optredens de respondenten primair uitvoeren toont het staafdiagram een compleet ander beeld. Figuur 6.4 toont dat vooral de commerciële optredens zorgen voor het bestaansrecht van de professionele Nederlandse circusartiesten, waarbij moet worden gedacht aan optredens voor bedrijven, clubs, feesten en dergelijke. Hoewel een derde van de respondenten59 bewust kiest voor deze commerciële optredens zou de helft zich idealiter meer richten op andersoortige optredens. Twee van de respondenten geven aan de meeste voldoening te halen uit de combinatie van verschillende soorten optredens.
Soorten optredens
Circustent Theaterzaal Festival Commercieel
Figuur 6.4. De verschillende soorten optredens die door respondenten primair worden uitgevoerd.
Cultureel ondernemerschap
Professioneel artiestschap gaat gepaard met cultureel ondernemerschap. De respondenten is gevraagd naar verschillende aspecten aangaande cultureel ondernemerschap: financiën, marktgerichtheid, netwerken en waardering.
Financiën
Alle respondenten stellen financieel rond te kunnen komen van het artiestschap, echter, het verschil in inkomens is groot. Het merendeel van de respondenten verdient een modaal inkomen, een kwart zit rond het uitkeringsniveau en een enkeling kan onder de hoge inkomens geschaard worden. Tweederde van de respondenten komt financieel rond door het combineren van ‘leuke’ en ‘noodzakelijke’ optredens. De leuke optredens betreffen de optredens waar in niet-financiële zin voldoening uit gehaald kan worden. De noodzakelijk optredens zijn die optredens die de
respondenten aannemen omdat ze de inkomsten nodig hebben.
Hoewel van het merendeel van de respondenten de voorkeur uitgaat naar het autonome
artiestschap richt tweederde zich naast het artiestschap op circusgerelateerde werkzaamheden als regisseren en doceren. Financiële redenen zijn hier dikwijls de drijfveer voor. De respondenten die circusgerelateerde werkzaamheden uitvoeren vervullen allen in enige mate een docentrol: in het jeugdcircus, workshops, of de warming-up aan circusstudenten. 30% van deze groep is daarnaast deeltijd regisseur en één van de respondenten is op organisatorisch vlak in het circusveld
werkzaam.60 Door de combinatie van werkzaamheden hoeft geen enkele respondenten niet-circus gerelateerde werkzaamheden te verrichten.
Op het gebied van sociale zekerheden is het slecht gesteld voor professionele Nederlandse circusartiesten, zoals met pensioensopbouw en het verzekeren van arbeidsongeschiktheid (zie figuur 6.5). Een kwart van de respondenten stelt niet na te denken over de toekomst: als je
daarover na gaat denken denk ik niet dat je dit beroep kunt doen. […] Ik weet het wel, ik heb er wel eens over nagedacht: dat moet dan ook van mezelf. Maar dat zie ik dan wel weer. (Danique).
Naam artiest Pensioenfonds? Arbeidsongeschiktheidsverzekering?
1. Abel Nee, niet over toekomst denken Nee, vindt het een eng idee 2. Bianca Nee, maar de vraag wat er
overblijft
Nee, is (te) duur
3. Chris Nee Nee, buffer voor 3 maanden
4. Danique Nog niet, wel naar kijken Nee, verdient te weinig 5. Evert Soort van, maar hele leven
werken
Nee, buffer voor 2 jaar 6. Fleur Nee, na 3 jaar: eerst investeren in
eigen onderneming
Nee, advies verzekeringsadviseur: na 3 jaar
7. Geert Nee, niet slim, ook uit buffer Nee, buffer voor 2 jaar 8. Hinke Nee, niet als artiest Nee, ‘lichaam op is stoppen’ 9. Imre Nee, eigen buffer ‘passief
inkomen’ Nee, eigen buffer ‘passief inkomen’
10. Jelleke Nee, je moet bezit hebben (bv. een huis)
Nee, vindt zelf buffer opbouwen beter 11. Kim Nee, eens in drie maanden zoveel
mogelijk overstorten
Nee, is onbetaalbaar dus beter eigen buffer opbouwen
12. Leo Nee Nee
Figuur 6.5 De gedachten van de respondenten ten aanzien van pensioenfondsen en arbeidsongeschiktheidsverzekeringen.
Marktgerichtheid
De meest oprechte pareltjes die ik gemaakt heb zijn voor een beperkt publiek en misschien niet te begrijpen voor veel mensen. Ik denk niet dat ik dat alleen maar zou kunnen. Levert wel veel op, maar niet alleen dat. Je moet ook jezelf af en toe schoonmaken en daarvoor is kunst denk ik een heel goede manier om je lekker te kunnen uiten (Evert).
De respondenten besteden veel tijd aan marktgericht denken: voorstellingen worden
geoptimaliseerd en actief verkocht. Mede doordat de prioriteit ligt bij het aanpassen van producten naar de vraag van de opdrachtgever is weinig tijd over voor innovatie en ontwikkeling (zie figuur 6.6): als mensen bellen met een beeld kan ik daar in mee. Ik ben gewoon te koop. Dat is de realiteit
van het circusleven. Er zijn heel weinig mensen die echt volledig artistieke vrijheid hebben (Chris).
Hoewel het product wordt aangepast aan de wensen van de klant om boekingen binnen te krijgen stelt het merendeel van de respondenten dat dit ook ten goede komt aan nieuwe denkbeelden en ideeën. Het houdt de artiesten scherp en zorgt dat ze kunnen blijven ontwikkelen, zij het in beperkte mate. Hierbij zijn alle respondenten het erover eens dat aanpassingen alleen worden verricht als het niet te veel extra trainingstijd vraagt: jongleren met 7 ballen is iets heel anders dan met 7
gloeilampen (Evert).
Alle respondenten houden zich in meer of mindere mate met commercieel denken (zie figuur 6.6).
Ik wil doen wat ik leuk vind. Lol maken met de mensen staat voor mij voorop. Daarnaast wil ik daar mijn werk van maken en moet ik daar dus geld mee verdienen (Geert). De respondenten moeten
zich bezighouden met marketing, promotie en het generen van naamsbekendheid. Slechts een enkeling kan het zich veroorloven om dit uit te besteden. Artiesten die zich op het traditionele circus richten werken veelal met een agent, circustheaterartiesten zijn meestal zelf verantwoordelijk voor de verkoop van hun producten.
Naam artiest Balans ontw/pro Product aanpassen Commercieel denken 1. Abel Gericht ontwikkelen Zorgt voor nieuwe
dingen Zolang klant betaalt en ik er zelf achter sta 2. Bianca Goede balans Heb wel grenzen Goede prijs-kwaliteit-
verhouding nastreven 3. Chris Liefst ontwikkelen Tot op zekere hoogte Markt niet leidend voor
ontwikkeling
4. Danique Productgericht Wel toe bereid Geld nodig, optreden doe je voor publiek
5. Evert Altijd blijven
ontwikkelen, product nooit af
Kleine dingen Niet alles aanpakken, genoeg marktgericht maar niet heel erg
6. Fleur Weinig tijd voor ontwikkeling
Graag meewerken want beroep is mijn passie
Wil iets maken dat mensen aanspreekt 7. Geert Allebei weinig Liever niet, soms wel Moet geld verdienen 8. Hinke Begin veel
ontwikkeling dan vooral product
Moet wel dat blijven wat geboekt is
Agent zorgt voor boekingen
9. Imre Onbekend Dit doe ik standaard Ligt aan je doelen 10. Jelleke Productgericht, meer
11. Kim Onbekend Valt vrijwel altijd over te
praten Zakelijk denken, je verkoopt jezelf als product
12. Leo Productgericht In overleg Wil optreden
Figuur 6.6 De marktgerichtheid van de respondenten.
Netwerken en waardering
Alle respondenten benadrukken het belang van netwerken. Meer dan de helft van de respondenten gebruikt vergrootwoorden als ‘heel’, ‘erg’ of ‘super’. Genoemde instrumenten voor het binnenhalen van opdrachtgevers zijn ‘vindbaar zijn’ en ‘een reputatie opbouwen’. Een professionele
circuscarrière zonder netwerken is lastig omdat vaak met kortlopende contracten wordt gewerkt. Voor deze contracten is de gunfactor volgens de respondenten van groot belang: dat is ook
moeilijk. Gaat het om kwaliteit of omdat je een leuk meisje bent. Wie je kent krijgt de opdrachten, daar gaat het om (Danique). Sociaal vaardig zijn is hierdoor een pré. Hoewel het grootste deel van
de respondenten netwerken ziet als iets gezelligs wat ze van nature beheersen ervaart een kleine 20% het als vervelend.
Netwerken met collega’s wordt ook als belangrijk ervaren. Verschillende respondenten binnen dezelfde discipline (bijvoorbeeld jongleurs) hebben afspraken met collega’s, waarbij ze elkaar tegen een geringe vergoeding opdrachten doorspelen als ze zelf niet beschikbaar zijn. Ook zijn er
circusstudenten die hun netwerklijsten met elkaar delen. Van concurrentie is volgens het merendeel van de respondenten geen sprake. Alleen artiesten die zich sterk richten op dezelfde doelgroep en regio zien elkaar als concurrent, al komt dit maar zelden voor. Ongeveer de helft van de
respondenten denkt dat de collegialiteit van circusartiesten door de groei in het aanbod in de toekomst gaat veranderen, de andere helft stelt dat er in het buitenland ook genoeg mogelijkheden zijn en werkervaring zwaarder telt dan een opleiding.
Ondanks de goede onderlinge relatie hadden alle respondenten moeite met het aangeven van hun eigen waardering door collega’s. De respondenten antwoorden bescheiden en durven maar moeilijk uitspraken te doen, en veel interviews vallen even stil. Uiteindelijk schatten zeven respondenten dat ze als middelmatig bestempeld worden, drie schatten in er goed vanaf te komen, één respondent denkt niet gewaardeerd te worden, en één respondent kon niet tot een uitspraak komen.
Moeilijkheden in de carrière van de professionele Nederlandse circusartiesten
Meer dan de helft van de respondenten vindt zichzelf succesvol en de tevredenheid over de huidige carrière is in de meeste gevallen groot.61 Wel zit er een verschil tussen de huidige en ideale carrière van de meeste respondenten. Wat deze ideale carrière inhoudt verschilt per respondent: van het hebben van een goede act, tot het spelen van een productie in een eigen zaal. Een kwart van de respondenten doet geen uitspraken over de mate waarin zijn/haar carrière succesvol is: dat vinden zij de taak van hun publiek. Een enkeling beoordeelt zichzelf als middelmatig.
Het merendeel van de respondenten ziet de toekomst vol vertrouwen tegemoet, en zij denken in de loop der jaren hun ideale carrière verder te kunnen opbouwen. Twee respondenten zijn niet geheel tevreden over hun huidige carrière en hebben geen vertrouwen in de toekomst.
De respondenten zien verschillende moeilijkheden en verbeterpunten. Een derde van de
respondenten vindt het moeilijk rust te houden en ervaart dat ze teveel tegelijk willen en moeten.
Moeilijkheden in de carrière van circusartiesten
6 6
4 4
2
Tijdgebrek Zwaar leven Eenzaamheid Marketing Laag inkomen
Een groot deel van deze druk wordt veroorzaakt doordat circusartiesten competent moeten zijn in verschillende belangrijke functies: ze zijn ook boekhouder, marketeer, ondernemer, et cetera. Dit maakt het leven van een circusartiest mentaal zwaar. Idealiter zouden professionele Nederlandse circusartiesten kantoorwerkzaamheden uitbesteden, maar dit is financieel maar voor een enkeling mogelijk. Figuur 6.762 toont een overzicht van deze en andere genoemde moeilijkheden van de