Verschillen
Ter bevordering van het overzicht is ervoor gekozen in deze paragraaf de verschillen tussen het theater, zijnde een podiumkunstvorm, en het circus uiteen te zetten.8384
Artistiek
Wanneer circus wordt vergeleken met theater vallen meerdere artistieke verschillen op. Misschien wel het belangrijkste verschil is dat circus niet gebonden is aan taal.85 Dit terwijl taligheid
kenmerkend is voor theater (Lievens 2012, 7). Circus is primair gericht op het tonen van techniek en virtuositeit, iets wat in het theater als storend wordt ervaren als het te duidelijk zichtbaar is. Een hieraan gekoppeld verschil is het verschil in lichamelijke training. Door puur naar het lichaam van circusartiesten te kijken kan al worden afgelezen dat het een fysieke artiest is. Erg anders dan bij het theater, waar artiesten vooral getraind worden om vanuit hun hoofd een performance neer te zetten (Snijders 2011, 16).86 Volgend op dit verschil is ook een verschil is risico te benoemen. Circus is een fysieke en risicovolle podiumkunst en dat maakt een productie minder flexibel dan een theaterproductie (Debat over circustheater 2010).Of zoals Gerrit Reus dit pakkend verwoord:
Koorddansers die op metershoge kabels lopen hebben een levensgevaarlijke act. De concentratie is veel hoger en het risico is veel groter (Gerrit Reus 2011)
Circusproducties waren lange tijd gekoppeld aan vaste afspraken en conventies en behoefden geen invulling van een dramaturg. Met de komst van circustheater heeft hierin een verschuiving plaatsgevonden. Het inschakelen van een dramaturg is echter nog altijd niet de standaard, waar dat bij theater wel zo is.
Er zit ook een verschil in wat het publiek artistiek inhoudelijk verwacht van circus- en
theaterproducties. Bij circusproducties verwacht het publiek een demonstratie van technieken, waar bij theater de inhoud belangrijker is. Daarnaast wordt circus met name ervaren vanuit het hart en de buik terwijl theater vaker vanuit het hoofd (rationele) ervaren wordt (Snijders 2011, 16).
Figuur 12.12 toont een overzicht van de artistieke verschillen tussen circus en theater.
Circus Theater
Fysiek Taal
Zichtbare technieken Onzichtbare technieken
Afspraken (risico) Flexibel
Hart en buik (artiest+publiek) Hoofd (artiest+publiek)
Geen dramaturg Dramaturg
83 Naar theater is veel onderzoek gedaan en het is het grootste veld in de theatrale discipline van de podiumkunsten. Daarbij is het een interessante vergelijking omdat circustheater meer en meer de richting van theater op gaat.
84 Het gaat om een generalisatie van verschillen, waar dus dikwijls ook uitzonderingen op zijn. 85 In het traditionele circus is de spreekstalmeester hierop een uitzondering.
86 Wanneer circus met dans wordt vergeleken zijn beide verschillen ineens overeenkomsten: zichtbare technieken en fysieke training.
Publieksverwachting: technieken Publieksverwachting: inhoudelijk goed stuk/verhaal
Figuur 12.12 Artistieke verschillen tussen circus en theater.
Veld
In tegenstelling tot het theaterveld, is circus een jong en onderontwikkeld veld. Theater is
geïnstitutionaliseerd en er zijn veel theatergezelschappen en speellocaties. Gezien het feit dat het theaterveld in omvang al jaren redelijk stabiel is is de verwachting dat het circus- en theaterveld in de loop der jaren meer op elkaar zullen gaan lijken.
Imago
Circus kampt met een imagoprobleem: circus hoort nergens bij, circus is niet geaccepteerd, circus wordt niet erkend, circus wordt ondergewaardeerd. Wanneer uit wordt gegaan van de vergelijking tussen circus en theater kan een vergelijking worden gemaakt tussen het oosten en westen uit de publicatie multicultureel drama van Maaike Bleker (2005,21). Het oosten staat in dit geval metafoor voor het niet geaccepteerde circus en het westen voor het geaccepteerde en overheersende theater. Volgens Danny Ronaldo is door de jaren heen de waardering voor circus en theater uit elkaar gegroeid en was het vroeger beter. Circus wordt vaak gezien als entertainment en theater als kunst. Dit vindt volgens Ronaldo zijn oorsprong in de drang van historische figuren als Louis XIV (1638-1715) om zich te onderscheiden van het volk. Theater kreeg hierdoor een hogere waardering bij de elite, en het circus bleef bestaan als volksvermaak (Ronaldo [Brussel] 2011, cirq’onstances, 26 mei). Gelukkig ziet Ronaldo, en met hem ook anderen, ook in dat het imago van circus het dieptepunt is gepasseerd: Theater en circus waren lange tijd één en wat ooit gescheiden werd,
wordt weer verliefd. Circustheater zal volgens hem zorgen voor een verbetering van het imago van
circus (Laveyne 2011, 38).
Beleid en media
Halbe Zijlstra wil 200 miljoen besparen op cultuur en dus is de cultuurwereld in rep en roer. Het circus hoeft hoogstens uit solidariteit met hun kunstbroeders en – zusters mee te zingen in het koor van klaagzangen tegen dit regeringsbeleid want subsidies hebben onze circussen nooit gekend
(Vrieling 2011, 2).
Bovenstaand citaat toont het verschil in beleid van circus ten opzichte van de andere
podiumkunsten en daarmee ook theater. In dit geval zou gesproken kunnen worden van een positief verschil: wat je niet hebt kun je ook niet verliezen. Voor circus is geen beleid geschreven en zijn daarom ook geen budgetten beschikbaar gesteld. Wanneer een circusgezelschap toch een subsidie krijgt is dit vrijwel altijd omdat de kernpunten van de subsidie op het sociale vlak liggen of het een festival betreft. Circus maakt geen onderdeel uit van het cultuurbeleid en ook in de huidige beleidsnota van de Raad voor Cultuur wordt het circus niet genoemd.
Ook in de media is circus weinig betekenisvol zichtbaar en wordt mede hierdoor minder erkend als volwaardige kunstdiscipline. Film, theater en muziek krijgen in de cultuurjournalistiek ruim de aandacht, maar circus is nog altijd een vreemde eend in de bijt. Zo wordt er ruim aandacht besteed aan muziekfestivals, maar weinig aan de circusfestivals die ook een groot en divers publiek
bereiken. Echter, de recente regeling ‘unpack the arts’ moet hier verandering in gaan brengen. Er wordt een budget beschikbaar gesteld om kunstjournalisten in staat te stellen stukken te schrijven
over verschillende circusfestivals in Europa (Allary 2012, 27). Ook sinds afgelopen jaar een kleine positieve kentering zichtbaar in het aantal circusrecensies.
Overeenkomsten
Er mogen vele verschillen tussen circus en andere podiumkunsten als theater te benoemen zijn, er zijn ook overeenkomsten. In de komende paragraaf worden deze overeenkomsten behandeld.
Eigen wortels en flirten tussen de podiumkunsten
Circus heeft laten zien zich te kunnen vernieuwen en haar voordeel te doen met ontwikkelingen in andere sectoren van de podiumkunsten zonder daarbij oude verworvenheden aan de kant te schuiven (Claessen 2008, 1)
Elke podiumkunst streeft naar waarborging van de authenticiteit. Zo hecht ook circus belang aan het feit dat een productie als circus herkenbaar blijft. Wanneer hier geen sprake meer van is kan namelijk ook niet langer gesproken worden over een circusproductie.
Hoewel de eigen wortels worden gekoesterd flirt het circus vanaf de jaren ’80 ook openlijk met andere podiumkunsten. Dit zorgt voor een intrigerende mix van theater, muziek, dans en eigentijdse toepassingen van traditionele circusacts. In dit ‘nieuwe’ circus wordt niet gewerkt met exotische
dieren. Liever ontkooien de regisseurs en de artiesten – van musici en dansers tot acrobaten en trapezisten – hun eigen levendigheid (Circo Circolo 2012, 1). Kern van de vernieuwing van het
circustheater is dan ook de samenwerking met andere kunstdisciplines (Snijders 2011, 6). Dit heeft als gevolg dat het hokjesdenken onder de podiumkunsten meer en meer weg ebt en circus een plaats verdient naast theater en dans (Dobbelaere 2012, 32). Choreografen en theaterregisseurs werken met circusartiesten en omgekeerd gebruikt het circus steeds meer dansante en theatrale elementen (Lievens 2012, 6).
Een productie waar duidelijk vermenging tussen de podiumkunsten plaatsvindt, is de circusmusical
Yab Yum, het circus van de nacht van Stardust circus international van Henk van der Meyden en
Monica Stromann. Gezien het aantal liedjes in de productie lijkt het label ‘musical’ het meest voor de hand liggend, maar door de aaneenschakeling van sketches, ballet en veren kan de productie ook als revue worden gezien. Tenslotte lijkt ook het label circus niet misplaatst aangezien, naast Nelly Frijda, de circusartiesten de sterren van de productie zijn (Hofmeester 2012, 3). Om weg te blijven bij het hokjesdenken kan gesteld worden dat het hier gaat om een productie waarin verschillende podiumkunsten samenkomen.
Flirten met het theater
Het circus flirt met alle podiumkunsten, maar in het bijzonder met theater. Dit komt mede doordat het circustheater in de jaren ’70 opkomt, dezelfde tijd als waarin het postdramatisch theater zich ontwikkeld (Lehmann 2006). In lijn met de algemene ontwikkeling van de kunsten in die periode ontwikkelen zowel circus als theater zich en gaan meer op elkaar lijken (Bolton 2004, 25). Vanaf dat moment vallen er, volgens Hans-Thies Lehmann, veel tot dan toe gangbare conventies weg. In het postdramatische theater mag en kan veel en wordt veel gewerkt volgens een visuele dramaturgie, wat goed bij het circus aansluit (Snijders 2011, 15). Door de theatralisering van de circuskunsten wordt het lichaam van de circusartiest in het circustheater meer en meer het omhulsel van een
dramatisch personage (Kok 2010, 2).
Figuur 12.13 toont een overzicht van de belangrijkste overeenkomsten tussen circustheater en theater.
Circustheater Theater
Opkomst jaren ’70 Jaren ’70 opkomst postdramatisch theater
Meer richting acteren Acteren en ‘doen alsof’
Niet als zichzelf maar als personage Personage spelen
Inhoudelijke climax Inhoudelijke climax: begin-midden-eind Afstand nemen van losse acts Doorlopend geheel
Van piste naar podium Frontaal spelen
Figuur 12.13 Overeenkomsten tussen circustheater en theater.
De ogenschijnlijk gelijke verdeling tussen circus en theater in circustheater is echter schijn.
Verschillende actoren in het circusveld stellen dat er vaak vanuit het circus wordt vertrokken en de circustechnieken zijn altijd duidelijk zichtbaar (Snijders 2011, 12). Daarbij is circustheater slechts één van de twee stromingen binnen het circus. Het traditionele circus vindt minder aansluiting bij theater. Hoewel de verwevenheid van circus met theater toeneemt, heeft het duidelijk niet de bedoeling er door opgeslokt te worden.
Artiesten
In de tijd van het freakcircus87 was de stijl van circus komisch en moesten de artiesten ook goede komieken zijn. Ze waren niet zo zeer met theater maken bezig maar wisten wel dat ze goed moesten spelen. Het circustheater sluit hier wat dat betreft goed bij aan (Devens 2012, 13). Vanzelfsprekend hebben niet alle circusartiesten een fysieke training genoten, al dan niet aan een circusopleiding. Er zijn ook circusartiesten die hun wortels elders hebben liggen, wat voor meer vermenging tussen circus en andere podiumkunsten zorgt. In het traditionele circus is het voornamelijk de spreekstalmeester die niet zelden een andere achtergrond kent. Het meest bekende voorbeeld hiervan is spreekstalmeester Serge Drouard uit Frankrijk. Hij heeft gestudeerd aan de theaterschool van Parijs en is later in het circus terechtgekomen. Hij heeft 45 jaar in het vak gezeten en is onder andere spreekstalmeester geweest van circus Hiver-Bouglione, Montmartre en het wereldberoemende circusfestival van Monte Carlo (de Vries 2011, 4).
Opleidingen
Niet alleen op het artistiek inhoudelijke vlak zijn er overeenkomsten tussen circus en andere podiumkunsten als theater zichtbaar. Ook de filosofie van de circusopleidingen is er één die nauw aanleunt bij die van de andere kunstopleidingen. Men leert niet alleen om artiest te zijn maar er worden ook middelen aangereikt om te slagen als cultureel entrepreneur. Concreet komt het erop neer dat iedere circusstudent zeer individueel begeleid wordt, een insteek die andere
kunstopleidingen ook kennen al is het in mindere mate. Daarnaast doorbreken de studenten graag de traditionele conventies en wordt, net als bij andere kunstopleidingen, hard ingezet op
multidisciplinariteit waarbij ook de eigen specificiteit en wortels gekoesterd moeten worden (Lievens 2011, 9).
Er kan worden geconcludeerd dat hoewel circus gezien kan worden als op zichzelf staande podiumkunst, circus ook veel overlap heeft met andere podiumkunsten. Vooral de podiumkunsten dans en theater zijn in veel circustheaterproducties terug te vinden. Multidisciplinariteit maakt dat podiumkunsten zich meer en meer vermengen tot een ultieme podiumkunst waar alles mag en kan. Duidelijk is echter ook dat de eigen specificiteit en wortels gekoesterd worden en circustechnieken altijd een belangrijke plaats in een circusproductie houden.