In dit hoofdstuk wordt een koppeling gemaakt tussen de literatuur en empirie. De zes circusartiestprofielen en de artistieke biotoop worden gekoppeld aan het empirisch materiaal afkomstig uit de diepte-interviews. Allereerst wordt onderzocht in hoeverre de zes
circusartiestprofielen voorkomen en hoe de respondenten zich tot de profielen verhouden. Hierbij moet worden gemeld dat bij de meeste respondenten een verschil zit in hun beeld van hun carrière en hun carrière zoals bepaald door de daadwerkelijk verrichte werkzaamheden. Daar waar
uitspraken worden gedaan over in welk profiel respondenten worden geplaatst is uitgegaan van de daadwerkelijk verrichte werkzaamheden.
Op basis hiervan wordt vervolgens voor elk circusartiestprofiel uiteengezet met welke
waarderegimes zij zich bezighouden, en een artistieke biotoop opgesteld. Tenslotte worden de verschillende artistieke biotopen met elkaar vergeleken en wordt tot een algemene artistieke biotoop voor de geïnterviewde Nederlandse circusartiesten gekomen. Wanneer deze verderop in het onderzoek wordt afgezet tegen de ideale circusbiotoop wordt duidelijk op welke vlakken verbetering van de carrières van circusartiesten in Nederland mogelijk is.
Professionele Nederlandse circusartiesten en de circusartiestprofielen
In het theoretisch kader van dit onderzoek zijn zes verschillende circusartiestprofielen geschetst. In dit deel van het onderzoek wordt onderzocht in hoeverre deze artiestprofielen aanwezig zijn onder de respondenten.
12 respondenten en 6 profielen
De theorie van de circusartiestprofielen is gekoppeld aan het empirische materiaal uit de 12 interviews. Per respondent zijn alle antwoorden samengenomen en is gekeken welk
circusartiestprofiel bij de betreffende respondent hoort. Dit is gedaan met behulp van de drie keuzemogelijkheden uit de theorie van de circusartiestprofielen. Allereerst is gekeken of een respondent werkzaam is in één circusstroming of in beide. Vervolgens is onderzocht of de
respondent kan rondkomen van het autonome artiestschap of verschillende werkzaamheden moet combineren (toegepast). Tenslotte is gekeken of de betreffende respondent zijn verschillende werkzaamheden strikt gescheiden houdt of dat er sprake is van hybridisering.
Twee van de zes circusartiestprofielen komen in de praktijk niet voor in het Nederlandse circusveld. Verder is de enkelvoudige hybride circusartiest weinig gekend. Het merendeel van de respondenten maakt geen onderscheid tussen circustheater en traditioneel circus en voert zowel autonome als toegepaste werkzaamheden uit. Hierdoor zijn in Nederland veel multidisciplinaire circusartiesten werkzaam. Tenslotte kunnen op het moment slechts drie Nederlandse traditionele circusartiesten hun carrière vormgeven met enkel autonome werkzaamheden: wat toch de droom van veel circusartiesten is.
Respondenten per circusartiestprofiel 3 0 1 0 2 6 Enk. mono Enk. plu. Enk. hy. Mul. mono. Mul. plu Mul. hy.
Figuur 7.1 De onderverdeling van de respondenten per circusartiestprofiel.
De enkelvoudige monolithische circusartiest
De drie respondenten binnen het enkelvoudig monolithische circusartiestprofiel hebben bewust gekozen voor één van de twee stromingen binnen het circus. In hun carrière richten zij zich uitsluitend op het produceren van autonome circuskunst.
Van de twee traditionele circusartiesten binnen dit profiel maakt één respondent deel uit van een reizend circusgezelschap en werkt de ander op basis van contracten voor verschillende
nomadische circusgezelschappen. Deze artiesten hebben zowel fysiek als mentaal een zwaar leven met weinig privacy en vrije tijd.
De derde respondent binnen dit profiel is werkzaam in het circustheater. Dit is opvallend omdat een groot deel van de respondenten dit profiel idealiter nastreeft. Het leven van deze circusartiest is minder belastend dan dat van de andere twee respondenten binnen dit profiel. Wel verwacht zij in de nabije toekomst ook andere werkzaamheden te moeten gaan verrichten omdat uitsluitend werkzaam zijn in het autonome circustheater financieel niet houdbaar lijkt.
De enkelvoudige pluriactieve circusartiest
Het empirische materiaal toont dat er geen enkelvoudige pluriactieve circusartiesten onder de respondenten zijn. Belangrijk binnen dit artiestprofiel is namelijk dat de artiest een strikte scheiding tussen tijd en ruimte hanteert, werkzaam is in of traditioneel circus of circustheater, en zowel
autonome als toegepaste werkzaamheden verricht. Respondenten stellen dat het geven van
circusworkshops leerzaam is voor het autonome circusvak en dat het regisseren van producties de creativiteit van de artiest bevordert, waardoor zij het als onderdeel van het artiestschap zien.
De enkelvoudige hybride circusartiest
Het traditionele circus kent geen respondenten die voldoen aan de voorwaarden van het enkelvoudige hybride artiestprofiel, het circustheaterveld kent er één. Zij richt zich uitsluitend op circustheater, maar voert hierbinnen zowel autonome als toegepaste werkzaamheden uit, waarbij sprake is van wederzijdse beïnvloeding. Van lesgeven en organiseren leer je weer dingen die je
De multidisciplinaire monolithische circusartiest
Multidisciplinaire monolithische circusartiesten maken geen onderscheid tussen traditioneel circus en circustheater maar laten de werkzaamheden afhangen van de vraag van de opdrachtgever. Zij voeren geen toegepaste werkzaamheden uit. Binnen dit onderzoek voldoet één respondent vrijwel geheel aan de voorwaarden behorende bij dit profiel. Echter, ook deze respondent moet uit financiële overwegingen nog sporadisch toegepaste werkzaamheden verrichten. Op basis van de interviews kan worden gesteld dat meerdere respondenten een carrière binnen het multidisciplinair monolithische artiestschap nastreven, maar binnen het kader van dit onderzoek zijn geen
multidisciplinaire monolithische circusartiesten geïdentificeerd.
De multidisciplinaire pluriactieve circusartiest
Twee respondenten zijn multidisciplinaire pluriactieve circusartiesten. Zij maken geen onderscheid tussen traditioneel circus en circustheater; ze bieden verschillende specifieke producten aan en het is aan de opdrachtgever of een onderverdeling in een stroming gemaakt moet worden. Ze voeren zowel autonome als toegepaste werkzaamheden uit, welke ze gescheiden houden. Als clown geef
ik geen workshops, een clown is duidelijk een andere rol dan een docent want met een rode neus wordt je toch minder serieus genomen (Bianca).
De multidisciplinaire hybride circusartiest
De helft van de respondenten behoren tot het profiel van de multidisciplinaire hybride circusartiest. Respondenten binnen dit profiel bieden zowel autonome als toegepaste werkzaamheden aan in zowel traditioneel circus als circustheater, waarbij de artiest het product niet binnen een stroming of vorm definieert: het maakt deze respondenten niet uit of ze hun voorstelling opvoeren in een circustent of op een straattheaterfestival. Een belangrijk argument voor de keuze voor deze carrièrevorm is het financiële aspect. Respondenten binnen dit profiel grijpen vaak alle
werkzaamheden aan die mogelijk zijn omdat ze gewoon te koop zijn (Chris). Ze hebben niet de luxe een selectie in opdrachten te maken.
Artistieke biotoop per circusartiestprofiel
Zoals hierboven is weergegeven komen vier van de zes circusartiestprofielen voor onder de respondenten. Van deze vier profielen (de enkelvoudige monolithische circusartiest, de enkelvoudige hybride circusartiest, de multidisciplinaire pluriactieve circusartiest en de multidisciplinaire hybride circusartiest) worden hieronder de biotopen geconstrueerd.
De artistieke biotopen per circusartiestprofiel
In deze paragraaf wordt weergegeven in hoeverre de huidige carrières van de respondenten volgens de artistieke biotoop in balans zijn. Per Nederlands circusartiestprofiel wordt een biotoop ‘ingevuld’. Op deze wijze wordt in één oogopslag duidelijk hoe de domeinen zich tot elkaar verhouden. Er kan vervolgens worden afgelezen welke waarden voor een artiest in desbetreffend profiel van belang zijn en welke waarden minder aandacht krijgen, waarmee een beeld ontstaat van de mate van succes in de huidige carrières.
De artistieke biotoop van de enkelvoudig monolithische circusartiest
Respondenten binnen dit profiel stellen veel tijd kwijt te zijn aan optreden. Ze verkopen hun producten maar hebben vrijwel geen tijd over voor innovatie en creatieve ontwikkeling. Hierdoor is het domestieke domein van de enkelvoudige monolithische circusartiest in Nederland
onderontwikkeld. Van alle respondenten kennen respondenten binnen dit profiel de minste privacy en hebben maar weinig persoonlijke ruimte: als ik uit de caravan stap om boodschappen te doen
moet ik er verzorgd en artiestwaardig uitzien. (Hinke). Er is veel contact met opdrachtgevers en
publiek en weinig ruimte voor afzondering. Circusartiesten trainen de technieken waar ze mee optreden omdat ze daarvoor geboekt zijn en kunnen daar niet teveel van afwijken. Waarden die hoog aangeschreven staan binnen het domestieke domein van de enkelvoudige monolithische circusartiesten zijn de traditie en het geromantiseerde beeld van circus. Twee respondenten stellen dat zij van kinds af aan circusartiest wilden worden omdat het circus voelt als thuiskomen en
vertrouwd is.
Het domein van de peers is binnen dit profiel relatief klein. Artiesten hebben vaak een groep collega-artiesten om zich heen waar ze samen een langere periode in een show of op een festival mee doorbrengen. Binnen deze groep zijn artiesten veel onder elkaar en een circusgezelschap dient als een uitstekende ontmoetingsplaats om kennis te delen en in stand te houden. De
vernetwerking met individuele artiesten is groot maar reikt niet tot buiten het gezelschap: hier is het domein van de peers zo goed als afwezig. Tijd en ruimte voor educatie en ontwikkeling is er niet. Circustrucs worden bijgehouden en gestabiliseerd maar geheel nieuwe voorstellingen en acts worden vrijwel niet ontwikkeld. De uitwisseling van gedachten met andere actoren binnen het circusveld is laag. Van scholing in artistieke waardering en waarden is vrijwel geen sprake meer wanneer de artiesten zich eenmaal in het beroepsveld begeven.
Met betrekking tot het marktdomein zijn de resultaten interessant. Waar in de theorie van ‘de hybride kunstenaar’ de indruk wordt gewekt dat een monolithische kunstenaar goed aansluit bij het beeld van de romantische kunstenaar is dit bij de enkelvoudige monolithische circusartiesten in Nederland niet het geval. Artiesten binnen dit profiel hechten veel waarde aan het productgerichte en aan een toonbaar en verkoopbaar product. Vaak worden producten ontwikkeld met het grote publiek als uitgangspunt, waarbij aansluiting wordt gezocht bij de brede maatschappelijke context. Enkelvoudige monolithische circusartiesten maken vaak gebruik van agents voor het verkopen van hun product(en).
Voor artiesten in dit profiel is het civiele domein van groot belang: zij moeten gezien worden door potentiële opdrachtgevers. Het product moet bekendheid genieten zodat de artiest een nieuw of verlengd contract aangeboden kan krijgen. Hierdoor is voor de enkelvoudige monolithische circusartiest het civiele domein van groot belang. Traditionele circusartiesten binnen dit profiel komen in contact met opdrachtgevers doordat deze vaak voorstellingen van verschillende
gezelschappen bezoeken, de circustheaterartiesten nodigen zelf potentiële opdrachtgevers uit. De artiesten doen hun best om op technisch en creatief terrein op te vallen aangezien de kwaliteit van het product erg belangrijk is. Hierdoor is deelname aan prestigieuze festivals erg waardevol: met optredens op internationale circusfestivals als Cirque de Demain, Monte Carlo en Solycirco wordt veel prestige verdiend. Vaak helpen artiesten elkaar om nieuwe contracten binnen te halen om zo hun netwerk te versterken. Opmerkelijk is dat de respondenten geen grote waarde hechten aan het symbolisch aanzien van waar zij optreden: de waarde die wordt gehecht aan het niveau van hun act is veel groter.
Figuur 7.2 De artistieke biotoop van de enkelvoudige monolithische circusartiest in Nederland.
De artistieke biotoop van de enkelvoudige hybride circusartiest
Het domestieke domein krijgt binnen het enkelvoudige hybride profiel erg weinig aandacht. Er wordt maar weinig tijd besteed aan persoonlijke ontwikkeling, artiesten zonderen zich zelden af om te filosoferen over artistieke waarden en er wordt weinig waarde gehecht aan tradities. De huiselijke ruimte is klein, maar groter dan die van de enkelvoudige monolithische circusartiest.
Het domein van de peers is van groot belang. Netwerken en sociale aangelegenheden worden binnen dit profiel flink benut en vaak worden cursussen gevolgd op verschillende terreinen. Buiten deze cursussen ligt de focus op productgericht werken maar wordt door gebrek aan tijd weinig aandacht besteed aan het ontwikkelen van nieuwe producten. Opmerkelijk is dat op intellectueel niveau wel veel aandacht wordt besteed aan artistieke waardering door publiek en aan waarden die binnen circus van belang zijn. Cursussen en andere ontmoetingsplaatsen worden gebruikt voor uitwisseling van zowel fysieke als intellectuele kennis. Een belangrijke ontmoetingsplaats voor verscheidene circusartiesten binnen dit profiel is de trainingsruimte van circushogeschool Codarts Circusarts, waar afgestudeerden ’s avonds kunnen trainen.
Het marktdomein is voor de enkelvoudige hybride circusartiest een belangrijk domein. Het
verkoopbare product is zowel bij de autonome als toegepaste werkzaamheden belangrijk vanwege de economische waarden. Hierdoor is met name toegepast werk soms ver verwijderd van de oorspronkelijke artistieke context. Hierbij krijgt commercieel denken de voorkeur over de brede maatschappelijke context. De maatschappelijke context bevindt zich in tegenstelling tot bij de enkelvoudige monoliet vooral in de toegepaste werkzaamheden.
Met betrekking tot het civiele domein is de vernetwerking en productiegerichtheid voor de
respondenten binnen dit profiel hoog. Zij zijn vaak meesters in netwerken. Doordat de artiesten hun tijd verdelen tussen verschillende werkzaamheden en zich minder richten op uitblinken met het autonome product hechten zij minder waarde aan artistieke waardering. Artiesten binnen dit profiel worden vooral erkend om de combinatie van verschillende (internationale) werkzaamheden die ze binnen het circusveld verrichten. De combinatie van werkzaamheden maakt dat ze graag geziene personen zijn op festivals, seminars, en andere ontmoetingsplaatsen.
Figuur 7.3 De artistieke biotoop van de enkelvoudige hybride circusartiest in Nederland.
De artistieke biotoop van de multidisciplinaire pluriactieve circusartiest
Respondenten binnen dit profiel hebben met betrekking tot het domestieke domein een vrij strikte scheiding tussen privé en werk. Verschillende stromingen en werkzaamheden komen voor, maar zijn sterk gescheiden van elkaar. Vrijheid is erg belangrijk. Opvallend is dat alle respondenten binnen dit profiel wel hebben gestudeerd maar geen officiële circusopleiding hebben gevolgd. Het kunnen terugvallen op hun opleiding geeft hen een gevoel van veiligheid. Meer dan gemiddeld richten zij zich op (persoonlijke) ontwikkeling. Ook komt de circuscarrière van deze artiesten vaak voort uit de privésfeer, door vrienden en familie die vragen of de artiest in spé niet ‘iets’ kan laten zien op hun feest.
Van de inzet van het domein van de peers, de artistieke ontwikkeling op hoog niveau, is meestal geen sprake. Gezien het feit dat de Nederlandse multidisciplinaire pluriactieve circusartiesten dikwijls geen circusopleiding hebben genoten vertrouwen ze voor persoonlijke ontwikkeling en netwerken op festivals, cursussen en andere ontmoetingsplaatsen waar veel medeartiesten komen. Een deel van de artiesten binnen dit profiel speelt elkaar werkzaamheden door als ze zelf niet kunnen. De respondenten richten zich niet op producten die het risico lopen om niet door het grote publiek begrepen te worden.
De respondenten zijn erg marktgericht en richten zich op verkoopbare autonome en toegepaste werkzaamheden waar ze economische waarden aan kunnen koppelen. Nieuwe producten worden ontwikkeld met de verkoopbaarheid in het achterhoofd en zijn soms ver verwijderd van de artistieke context. Commercieel denken is belangrijk en om voor alle doelgroepen toegankelijk te zijn wordt de brede maatschappelijke context aangesproken. Er is een strikte scheiding tussen
werkzaamheden: het ene product richt zich op kindvermaak, het andere op teambuilding voor bedrijven. Door een tekort aan financiële middelen zijn sommige respondenten te sterk gefocust op het marktdomein.
Vooral in het civiele domein is de scheiding tussen autonome en toegepaste werkzaamheden duidelijk zichtbaar. De toegepaste werkzaamheden kennen geen hoge artistieke waardering en hebben een lage internationale erkenning. Met de autonome werkzaamheden laten de
respondenten zichzelf echter graag zien aan potentiële opdrachtgevers. Een deel van de respondenten binnen dit profiel zijn meester in netwerken en voeren veel internationale werkzaamheden uit.
Figuur 7.4 De artistieke biotoop van de multidisciplinaire pluriactieve circusartiest in Nederland.
De artistieke biotoop van de multidisciplinaire hybride circusartiest
De vrijheid van respondenten binnen dit profiel is met betrekking tot het domestieke domein
beperkt. De ontwikkelingsfase valt vaak samen met de studie en wordt bij het binnentreden van het beroepsveld beëindigd. Dit is vaak noodgedwongen omdat ze weinig tijd en ruimte over hebben om uit het marktdomein te breken. Persoonlijke ontwikkeling, innovatie en creativiteit zijn sterk
afhankelijk van subsidies.
Het domein van de peers is onderbelicht. Multidisciplinaire hybride circusartiesten zijn niet
ontwikkelingsgericht en vernetwerking heeft geen grote waarde. De respondenten binnen dit profiel richten zich slechts weinig op educatie en collectieve ontwikkeling. Gedachte-uitwisseling tussen actoren in het veld gebeurt in de huiselijke sfeer en tijdens opdrachten. De gedeelde kennis betreft met name de zakelijke kant van het artiestschap, en slechts incidenteel de artistieke invulling. Het marktdomein overheerst binnen de artistieke biotoop van de multidisciplinaire hybride
respondenten. Ze pakken alles aan en stellen dat ze ‘te koop’ zijn. Het verkoopbare product staat centraal omdat daarmee de economische waarden het eenvoudigst bevredigd kunnen worden. Producties worden ontwikkeld voor een groot publiek. Net zoals de multidisciplinaire pluriactieve circusartiesten blijven ook respondenten in dit profiel door een tekort aan financiële middelen te sterk gefocust op het marktdomein. Om de massa te kunnen bedienen met onder andere
workshops, flyer-acties en zwarte pieten staan de toegepaste werkzaamheden ook hier soms ver af van de artistieke context.
Om producten zo goed mogelijk te kunnen verkopen wordt ook het civiele domein aangesproken. Hiervoor wordt geprobeerd potentiële opdrachtgevers kennis te laten maken met het product. Om dit te bereiken hebben de respondenten meestal één act of voorstelling op artistiek hoog niveau, om daarmee hun naam binnen het circusveld te vestigen. Hiertoe bezoeken ze festivals en andere ontmoetingsplaatsen.
Figuur 7.5 De artistieke biotoop van de multidisciplinaire hybride circusartiest in Nederland.
De artistieke biotoop van de Nederlandse circusartiesten
Het marktdomein is in alle vier de profielen sterk aanwezig. Een groot deel van de artiesten zien zichzelf niet graag als commercieel denkende artiest, maar in de praktijk is het marktdomein van opvallend groot belang voor de huidige carrière van professionele Nederlandse circusartiesten. Op basis van de interviews kan geconcludeerd worden dat dit dikwijls te wijten is aan een tekort aan financiële middelen, al speelt het ook mee dat in de huidige tijdsgeest het cultuurbeleid meer en meer de neiging heeft om kunsten als een industrie te benaderen en te wijzen op de economische stimulansen die eruit kunnen voortvloeien. Uiteindelijk zijn vrijwel alle artiesten schnabbelaars: het laten voortduren van de circuscarrière staat centraal. Noodgedwongen houden de artiesten zich ook bezig met aspecten als marketing en boekhouden, maar dit wordt vaak als lastig en
ingewikkeld ervaren.
In het civiele domein vinden investeringen in waarden als symbolische erkenning vooral plaats met optredens op prestigieuze podia en het netwerken op de verschillende circusfestivals. Het
circusveld is sterk internationaal georiënteerd en boekingen vinden wereldwijd plaats. Wat opvalt is dat zodra het punt van financiële stabiliteit is bereikt de mening van het ‘gewone publiek’
belangrijker wordt gevonden dan die van de actoren binnen het circusveld.
Uit het domein van de peers komen relatief weinig waarden voort. Voor de professionele circusartiest zijn er weinig mogelijkheden voor educatie en zelfontwikkeling. Er worden weinig cursussen, seminars en masterclasses aangeboden en er zijn weinig ontmoetingsplaatsen. Diplomatieke netwerken en samenwerkingsplatformen binnen het circusveld worden daarentegen wel als extreem belangrijk (Ellingsworth 2012, 26) gewaardeerd, al hebben slechts weinig artiesten tijd voor ontwikkelingswaarden door de druk in het marktdomein.
Het domestieke domein van de Nederlandse circusartiesten is erg klein. Een carrière als circusartiest in Nederland laat weinig ruimte over aan het individu en de huiselijke omgeving. Er worden lange werkweken gemaakt en eenmaal thuis blijkt het lastig het werk uit te schakelen. Dit maakt dat verschillende circusartiesten zichzelf voorbij rennen en teveel hooi op de vork nemen.