De gezaghebbende zittingsrechter

Gezag is een ‘relatiewoord’: het heeft betrekking op de verhouding tussen twee indivi-duen.⁵⁷ Nu gezag op basis van een formele positie niet meer vanzelfsprekend is, is het belangrijker dat gezag (ook) uit iets anders voortvloeit. Het is moeilijk dit ‘andere’ in één woord te omvatten. De Groot en Pieterman spreken van succesvolle overreding.⁵⁸ Hoewel dat volgens ons in de buurt komt, lijkt het anno 2012 om meer te gaan dan dat.

Voor we hier verder op ingaan, staan we kort stil bij het belang van de zitting. Als de uiteindelijke toetssteen van gezaghebbend optreden de interactie tussen rechter en par-tijen is, wordt meteen duidelijk hoe groot het belang van de mondelinge behandeling is.

De zitting is in een procedure vaak het enige moment waarop rechter en partijen direct met elkaar in gesprek gaan. Dit maakt dat het, voor de vraag wat anno 2012 de gezags-positie is van de civiele rechter, belangrijk is te kijken naar wat er op zitting gebeurt en hoe partijen dat ervaren, en ook te onderzoeken wat het gedrag van een zittingsrechter gezaghebbend maakt.⁵⁹

Steenberghe en Verhoef (beiden zelf als rechter werkzaam) publiceerden in 2010 een artikel waarin zij verslag uitbrachten van de intervisie die binnen de rechtbank Utrecht heeft plaatsgevonden.⁶⁰ De intervisie zag op het gezaghebbend optreden van de civie-le rechter tijdens de zitting. Het hierbij gebruikte intervisie-instrument geeft een goed beeld van wat het gedrag van een civiele rechter anno 2012 gezaghebbend maakt.

Het intervisie-instrument is gemaakt door rechters, voor rechters. In totaal deden 102 civiele rechters eraan mee door elkaars zittingen bij te wonen en feedback te geven aan de hand van het bovengenoemde formulier. Zoals we al vermoedden, gaat het bij gezag uitstralend handelen om meer dan succesvol overreden. Het schema toont een grote va-riëteit aan elementen die van belang zijn.

Het instrument geeft ook aan dat een civiele rechter anno 2012 verschillende rollen heeft tijdens een zitting en dat het, voor het gezag van de rechter, van belang is dat de civiele rechter op het juiste moment de juiste rol aanneemt. Niet alleen heeft hij de rol

78 het gezag van professionals: state of the art

Elementen van gezaghebbend gedrag Aandachtspunten

De uitstraling van de rechter • Heeft de rechter aandacht besteed aan uiterlijk en kleding? (representa-tiviteit)

• Worden partijen en rechtshelpers waardig en hoffelijk/empathisch tegemoet getreden?

Het duidelijk leiding geven door de rechter aan het verloop van de zitting

• Geeft de rechter aan het begin van de zitting uitleg over de inhoud van de zitting en heeft hij zich daaraan gehouden?

• Wordt partijen naar hun verwachtingen ten aanzien van de zitting en intenties gevraagd en vindt afstemming daarvan plaats?

Het duidelijk leidinggeven door de rechter over de inhoud van de zitting?

• Durft de rechter een keuze te maken voor aandachtspunten?

• Wordt deze selectie afgestemd en indien nodig duidelijk gemaakt waarom de overige geschilpunten voor de behandeling minder relevant zijn?

• Hoe gaat de rechter om met onverwachte gebeurtenissen? Creatief en flexibel of juist formalistisch?

Is de mening van de rechter duidelijk en overtuigend gebracht?

• S traalt de rechter uit dat hij staat voor wat hij vindt?

• Waarin schuilt die overtuigingskracht? Oogcontact, actieve en kritische houding, wijze van spreken.

• Worden belangrijke beslissingen (bijv t.a.v. het indienen van stukken) snel genomen of juist uitgesteld, en hoe komt dat over?

Hebben partijen/rechtshelpers elkaar begrepen?

• Geen jargon.

• Laat de rechter blijken dat hij partijen en de situatie waarin zij verkeren serieus neemt, en op welke wijze doet hij dat (doorvragen, samenvat-ten)?

• Laat de rechter blijken dat hij partijen wil begrijpen en laat hij ook dui-delijk weten wanneer welk begrip bij hem ontbrak?

De normatieve lading van alles wat op zitting gebeurt

• Is de rechter zich bewust van de onzekerheid van partijen en de norma-tieve lading die partijen aan zijn gedrag verbinden?

• Heeft de rechter het vermogen partijen gelijkwaardig te behandelen, on-geacht het oordeel over hun zaak? (toemeten van spreektijd, tonen van stukken, beantwoording van vragen, tonen van betrokkenheid, tonen van empathie, kritisch benaderen enz.

Het vermogen om te concentreren op de inhoud zonder uit het oog te verliezen waar het partijen eigenlijk om gaat

• Geeft de rechter blijk van een veronderstellende inschatting van de belangen van partijen en zo ja, toetst de rechter de juistheid van die veronderstelling?

• Is partijen de gelegenheid gegeven uit te leggen wat voor hen van belang was?

Het vervolg is duidelijk • Legt de rechter uit wat partijen verder van de procedure kunnen ver-wachten?

• Hebben partijen de informatie begrepen?

Schematische weergave van het intervisie-instrument gezag van de civiele rechter (Steenberghe en Verhoef 2010)⁶¹

het gezag van de civiele rechter 79

van neutrale, onafhankelijke en onpartijdige beslisser, hij is ook een regierechter. Een derde functie is die van conflictmanager.⁶² Uit bovenstaande schematische weergave blijkt bovendien dat de rechter anno 2012 ook over psychosociale vaardigheden moet be-schikken, onder meer om de onderliggende belangen van partijen naar boven te halen, onzekerheden van partijen te erkennen en zich empathisch op te stellen. De vraag is hoe deze verschillende rollen met bijbehorende vaardigheden zich verhouden tot het gezag van de civiele rechter.

Onder de regiefunctie van de civiele rechter wordt verstaan dat de rechter een actieve rol heeft in de oplossing van het geschil en de regie voert ten behoeve van een voortvarend en doelmatig verloop van de procedure.⁶³ De regiefunctie van de rechter stond de afgelopen jaren centraal in veel wetenschappelijke onderzoeken.⁶⁴ Een versterking van die regie-functie zou de publieke dienstverlening en efficiency kunnen verbeteren.⁶⁵ Zo is één van de aanbevelingen uit het Eindrapport Fundamentele herbezinning Nederlands burgerlijk procesrecht dat de regiefunctie van de rechter (case management) voor veelvoorkomende typen zaken moet worden versterkt en gestroomlijnd.⁶⁶ Waar die regiefunctie van de rechter een aan-tal jaren geleden nog onder druk stond, lijkt de rechter anno 2012 weer steeds actiever in het leiden van de zitting.⁶⁷ Maar op de rol van de regierechter is ook kritiek:

De rechter die zich actief tegen een zaak aan bemoeit zal al te gemakkelijk mis-kleunen en dan met zijn interventie laten blijken dat hij het (nog) niet goed be-grepen heeft. Dat kan aan zijn gezag afdoen. Een partij zal een misslag in zijn nadeel onvermijdelijk interpreteren als een blijk van een zekere rechterlijke voor-ingenomenheid.⁶⁸

Niet alleen advocaten maar ook sommige rechters spreken hun zorg uit over de gezags-positie van een actieve civiele rechter. Gevraagd naar mogelijke verklaringen van de toe-name van het aantal wrakingen gaf een aantal rechters als antwoord dat de civiele rech-ter in de loop der jaren een actievere rol heeft gekregen in het proces.⁶⁹

Een rechter in de rol van conflictmanager probeert niet alleen het juridische geschil te beslechten binnen een redelijke termijn, maar voor zover mogelijk ook een oplossing te bieden voor onderliggende problemen. Deze rol ligt in het verlengde van de regiefunctie en staat nog betrekkelijk in de kinderschoenen. In het intervisie-instrument wordt dit element voorzichtig benoemd als ‘het vermogen om te concentreren op de inhoud zon-der uit het oog te verliezen waar het partijen eigenlijk om gaat’. Anzon-deren gaan verzon-der. Zij zien de rechter als iemand die een conflictdiagnose stelt, op een vergelijkbare wijze als een arts een patiënt met klachten diagnosticeert.⁷⁰ Net als een arts vervolgens de opties voor behandeling met een patiënt bespreekt, zou een rechter de opties van geschilbe-slechting (schikken, beslissen, een deskundige of mediator inschakelen) met partijen moeten bespreken. Dit komt ook tegemoet aan de wil van de rechtzoekende om zelf ac-tief deel te nemen aan de oplossing van het geschil en daarmee aan de eerder genoemde procedurele rechtvaardigheid.

80 het gezag van professionals: state of the art

Vanuit het perspectief van het gezag van de rechter heeft deze conflictoplossende aanpak een positieve en een negatieve zijde. De positieve zijde is dat deze aanpak kan leiden tot een grotere acceptatie van de uitkomst. De acceptatie van een beslissing is een com-plexe materie. Succes is niet gegarandeerd, maar om de acceptatie te vergroten gaat de civiele rechter in gesprek met partijen over wat hen naar de rechtszaal brengt en wat ze ervan verwachten. Het lijkt ons aannemelijk dat er een verband is tussen de acceptatie van een beslissing en de naleving van een beslissing, al is dat voor zover wij weten niet statistisch onderzocht.⁷¹ Hetzelfde geldt voor de acceptatie van een schikking. Als een partij het gevoel heeft dat de schikking haar wordt opgedrongen (een dwangschikking), zal de acceptatie van de uitkomst minder groot zijn. Een betere communicatie over de verwachtingen van partijen en de verschillende uitkomsten zou, zo is de verwachting, gezagversterkend kunnen werken.

Een negatief aspect van deze conflictoplossende aanpak kan zijn dat hij het gezag van de civiele rechter kan ondermijnen. Hert risico bestaat immers dat de rechter zo meer een hulpverlener wordt en te dicht bij partijen komt te staan en daardoor het geschil niet vanaf enige afstand objectief kan benaderen. Deze hulpverlenende taak zou niet zijn weggelegd voor de rechter, maar voor andere instanties waar de rechter, indien nodig, een beroep op zou moeten kunnen doen.⁷²