Berlin, H. I., Laatse toelichting op mijn evangelie (Amsterdam 1861). Bokkel, J. G. ten, Dominee, pastoor of rabbi? (Amsterdam 1890).
76
Feringa, F., Democratie en wetenschap: vertogen en opmerkingen (Groningen 1871). Frowein, P. C. F., Nog eens algemeen stemrecht: een woord bij de aanstaande verkiezingen
(Amsterdam 1881).
Frowein, P. C. F., Waarom algemeen stemrecht? (Haarlem 1884). Gerhard, H., De internationale en hare beoordelaars (Amsterdam 1871).
Gerhard, H., en F. D. Nieuwenhuis (ed.), Verzamelde werken en nagelaten opstellen van H.
Gerhard (Amsterdam 1887).
Gerhard, A. H., De school, de onderwijzer en de maatschappij (Amsterdam 1893). Gerhard, A. H., Het lentefeest der arbeiders: 1 mei (Amsterdam 1897).
Gerhard, A. H., Zedelijke opvoeding zonder geloofsdogma Amsterdam (1904).
Gerritsen, C. V., Eenige bezwaren tegen het reglementeeren der prostitutie (Amersfoort 1882).
Gerritsen, C. V., en B. H. Helft, Het ontstaan en de ontwikkeling van het zedelijkheidsgevoel (Amsterdam 1884).
Goes F. van der en R. J. W. Rudolph, ‘Marx of christus’: verslag van het openbaar
debat, gehouden op donderdag 22 maart 1906, tusschen de heeren F. van der Goes en R. W. J. Rudolph (Amsterdam 1906).
Hartman, E. H., ‘Verbetering van arbeiderswoningen’, in: idem (ed.), Volksbeschaving:
volksheil: tijdschrift ter bevordering der zedelijke en verstandelijke belangen des volks en zijner beschaving, door het verspreiden van nuttige en aangename lectuur (Amsterdam
1854).
Holyoake, G., The principles of secularism (Londen 1871).
Holyoake, G., English secularism: a confession of belief (Londen 1896). Houten, S. van, Liberale politiek op historische grondslag (Groningen 1871). Houten, S. van, Darwinisme en Nieuw-Malthusianisme (Amsterdam 1883).
Houten, S. van, ‘Inleiding der eerste uitgave’, in: Samuel van Houten (ed.), Bijdragen tot den
strijd over God, eigendom en familie (Haarlem 1883) 7-16.
Houten, S. van, ‘Over den middelen tot bestrijding van den kinderarbeid’, in: S. van Houten (ed.), Bijdragen tot den strijd over God, eigendom en familie (Haarlem 1883) 116-128. Houten, S., van ‘Beschouwingen over de bevolkingsleer in verband met de sexueele moraal’, in: S. van Houten (ed.), Bijdragen tot den strijd over God, eigendom en familie (Haar- lem 1883) 129-181.
Houten, S. van, ‘De methoden der natuurwetenschappen in verband met die der geestelijke wetenschappen’, in: S. van Houten (ed.), Bijdragen tot den strijd over God, eigendom en
77
Huet, Conrad Busken, Lidewyde: eerste deel (Arnhem 1868).
Huisman, H. H. en J. W. Kempf, Manifest aan het Nederlandssche volk van de vereeniging
‘De Dageraad’ bij gelegenheid van haar tienjarig bestaan op de 4den october 1866
(Amsterdam 1866).
Jacobs, A., Vrouwenbelangen: drie vraagstukken van actueelen aard (Amsterdam 1899). Jacobs, A. en F. S. van Balen-Klaar, Vrouwenkiesrecht (Amsterdam 1913).
Jacobs, A., Herinneringen van Dr. Aletta H. Jacobs (Amsterdam 1924).
Junghuhn, F. W., Licht en schaduwbeelden uit de binnenlanden van Java. Over het karakter,
de mate van beschaving, de zeden en gebruiken der javanen; over de invoering van het christendom op Java, het bezigen van vrijen arbeid en andere vragen van den dag. Verhalen en gesprekken der gebroeders Dag en Nacht; verzameld op reizen door gebergten en bosschen, in de woningen van armen en rijken (Amsterdam 1867).
Krijthe, H. C. J., Carolina of de roeping der vrouw, (Amsterdam 1881). Moleschott, J., Der Kreislauf des Lebens (Mainz 1855).
Malthus, T., An essay on the principle of population (Londen 1798).
Multatuli, Max Havelaar, of de koffieveilingen der Nederlandsche handelmaatschappij (Amsterdam 1875).
Multatuli, ‘Geloofsbelydenis’, Bloemlezing (Amsterdam 1865). Multatuli, Minnebrieven (Amsterdam 1861).
Multatuli, Matheus XIX uit de Ideën van Multatuli (Amsterdam 1862). Multatuli, Ideën I (Amsterdam 1879).
Multatuli, Ideën II (Amsterdam 1864).
Multatuli, Het gebed van den onwetende. Uit het dagboek van een krankzinnige (Amsterdam 1865).
Multatuli, De zege Gods door Waterloo (Amsterdam 1865). Multatuli, Ideën III (Amsterdam 1876).
Nieuwenhuis, F. D., Handboek van den vrijdenker (Amsterdam 1922). Rutgers, J., Anno 1999 (Amsterdam 1894).
Smit, J.M., Ons programma, Nieuw-Malthusiaanse Bond – schetsen (Amsterdam 1882). Versluys, J., Proeve van een nieuwere levensbeschouwing (Amsterdam 1884).
Vloten, J. van, Benedictus de Spinoza, naar leven en werk, in verband met zijnen en onzen tijd
geschetst, door Johannes van Vloten (Schiedam 1871).
Vloten, J. van, Tweederlei Nederlandsch volksgif. Volkslezing ter toelichting der
godsdienstvraag in de Nederlandsche samenleving: voorgedragen in het genootschap “De Humaniteit”, 2 april 1871 (Haarlem 1871).
78
Vloten, J. van, Spinoza, de blijde boodschapper der mondige menschheid: toespraak bij de
onthulling van zijn standbeeld (Den Haag 1880).
Voo, G. W. van der, Mijne geloofsbelijdenis, in 1840 (Rotterdam 1840). Voo, G. W. van der, Het nieuwe Christendom (Amsterdam 1856).
Literatuur
Aerts, M., ‘“Hollandsche vecht-suffragets?”, Een kwestie uit de geschiedenis van het Nederlandse feminisme’, BMGN/KNHG 124.4 (2009) 599-617.
Asad, T., Genealogies of religion: discipline and reasons of power in Christianity and Islam (Baltimore 1993).
Asad, T., Formations of the secular. Christianity, Islam, modernity (Stanford 2003). Altena, B., ‘Vrijdenken – politiek – socialisme. De Dageraad en wereldverbetering 1855-
1898’, God noch autoriteit. Geschiedenis van de vrijdenkersbeweging in Nederland (Amersfoort 2006) 87-114.
Blom, J. C. H., ‘De vrijdenkersbeweging in Nederland. Enkele inleidende opmerkingen’, in: B. Gasenbeek, J. C. H. Blom en J. W. M. Nabuurs (ed.), God noch autoriteit.
Geschiedenis van de vrijdenkersbeweging in Nederland (Amsterdam 2006) 11-24.
Bokkel, J. G. A. ten, Gidsen en genieën. De Dageraad en het vrije denken in Nederland 1855-
1898 (Rotterdam 2003).
Baars, J. T., Honderdvijfentwintig jaar vrijdenken (Rotterdam 1981).
Braun, M., De prijs van de liefde: de eerste feministische golf, het huwelijksrecht en de vader-
landse geschiedenis (Amsterdam 1992).
Braun, M., ‘Wilhelmina Druckers geschiedenissen van gezag’, in: Ulla Jansz en Myriam Everard (ed.), De minotaurus onzer zeden. Multatuli als heraut van het Nederlands
feminisme (Amsterdam 2010) 129-146.
Brown, C. G., The Death of Christian Britain. Understanding secularization, 1800-2000 (Londen 2009).
Bruce, S. (ed.), Religion and modernization: sociologists and historians debate the seculari-
zation thesis (Oxford 1992).
Borutta, M., ´Genealogie der Säkularisierungstheorie. Zur Historisierung einer großen Erzhählung der Moderne’, in: Geschichte und Gesellschaft 36 (2010) 347-376. Bosch, M., ‘History and historiography of first-wave feminism in the Netherlands, 1860-
1922’, in: Sylvia Paletschek and Bianka Pietrow-Ennker (ed.), Women’s emancipation
movements in the nineteenth century (Stanford 2004) 53-76.
79
theologisch gedachtegoed in Nederland (1857-1880) (Hilversum 2007).
Calhoun, C., M. Jurgensmeyer en J. VanAntwerpen, ‘Introduction’, in: Craig
Calhoun, Mark Jurgensmeyer en Jonathan VanAntwerpen (ed.), Rethinking secularism (Oxford 2011) 3-30.
Chadwick, O., The secularization of the European mind in the nineteenth century (Cambridge 1975).
Clark, J. C. D., ‘Secularization and modernization: the failure of a “grand-narrative”’, The
historical journal 55.1 (2012) 161-194.
Clark, C. en W. Kaiser (ed.), Culture wars. Secular-Catholic conflict in nineteenth-century
Europe (Cambridge 2003).
Cliteur, P. ‘Atheïsme’, in: Meerten ter Borg (ed.), Handboek religie in Nederland: perspectief
– overzicht – debat (Zoetermeer 2008) 324-344.
Constandse, A. L., e.a (ed.), 120 jaar vrijdenkers beweging: De Dageraad; De Vrije
Gedachte (Rotterdam 1976).
Derkx, P., e.a. (ed.), Voor menselijkheid of tegen godsdienst? Humanisme in Nederland,
1850-1960 (Hilversum 1998).
Derkx, P., ‘De kern van het vrijdenken. Een reflectie na honderdvijftig jaar vrijdenkersorgani- satie’, in: B. Gasenbeek, J. C. H. Blom en J. W. M. Nabuurs (ed.), God noch autoriteit.
Geschiedenis van de vrijdenkersbeweging in Nederland (Amsterdam 2006) 263-273.
Deursen, A. van, ‘Van antirevolutionaire richting naar antirevolutionaire partij’, in: G.
Harinck, R. Kuiper en P. Bak (ed.), De antirevolutionaire partij 1829-1980 (Hilversum 2001) 11-53.
Everard, M., ‘De waarheid bevorderen, altijd en overal!’ Titia van der Tuuk en het vrije
denken als feministisch program’, in: Ulla Jansz en Myriam Everard, De minotaurus onzer
zeden. Multatuli als heraut van het feminisme (Amsterdam 2010) 85-106.
Facos, M., An introduction to nineteenth-century art (New York 2011).
Gerhard, A. H., e.a. (ed.), De Dageraad: Geschiedenis, herinneringen en beschouwingen,
1856-1906. Uitgave van Vereeniging De Dageraad (Amsterdam 1906).
Leslie F. Goldstein, ‘Early feminist themes in French utopian socialism the st. simonians and Fourier’, Journal of the history of ideas 43.1 (1982) 91-108.
Haan, T. en J. M. Welcker, ‘Meijer, Rudof Carel’, BWSA 3 (1988) 143-147. Harmsen, G., ‘Junghuhn, Franz Wilhelm’ BWSA 7 (1998) 102-105.
Harmsen, G. en Jannes Houkes, ‘Feringa, Frederik’, BWSA 7 (1998) 46-49.
Hervieux-Léger, D., ‘Religion and modernity in the French context: for a new approach to secularization’, Sociological analysis 51 (1990) 15-25.
80
Hoekman, P. en J. Houkes, ‘Sociale zekerheid in eigen kring. Het Nederlandsch Vrijdenkers - fonds, De Weezenkas en Aurora (1888–1996)’, in: Peter Derkx (ed.), Voor menselijkheid of
tegen godsdienst? Humanisme in Nederland, 1850-1960 (Hilversum 1998) 84–100.
Hoekman, P., ‘Hartogh Heijs, Hermanus’, BWSA 4 (1990) 74-78. Hoffmann, S., Civil society, 1750-1914 (New York 2006).
Houkes, A., Christelijke vaderlanders: godsdienst, burgerschap en de Nederlandse natie
(1850-1900), (Amsterdam 2009).
Huussen, A. H. jr., ‘De emancipatie van de joden in Nederland. Een discussiebijdrage naar aanleiding van twee recente studies’, KNHG/BMGN 94.1 (1979) 75-94
Janssens, R., ‘Antirevolutionaire organisatievorming, 1871-1879’, in: G. Harinck, R. Kuiper en P. Bak (ed.), De Antirevolutionaire partij, 1829-1980 (Hilversum 2001) 53-72. Jansz, U., ‘De vernieuwing in de SDAP en het vrouwenvraagstuk. Humanisme, socialisme en
democratie in het interbellum’, in: Peter Derkx, e.a. (ed.), Voor menselijkheid of tegen
godsdienst? Humanisme in Nederland, 1850-1960 (Hilversum 1998) 116-131.
Jansz, U., ‘Feministen en feministes in de vrijdenkersbeweging. De periode 1855-1895’, in: B. Gasenbeek, J.C.H. Blom, e.a. (ed.), God noch autoriteit. Geschiedenis van de
vrijdenkersbeweging in Nederland (Amsterdam 2006) 171-191.
Jansz, U., ‘De ergste vijand. Levensbeschouwing en feminisme in Nederland in de tweede helft van de negentiende eeuw’, Tijdschrift voor genderstudies 11.3 (2008) 19-32. Jansz, U. en M. Everard, ‘Inleiding’, in: Ulla Jansz en Myriam Everard (ed.), De minotaurus
onzer zeden. Multatuli als heraut van het Nederlands feminisme (Amsterdam 2010) 7-
14.
Josselson, R., ‘The hermeneutics of faith and the hermeneutics of suspicion’, Narrative
inquiry 14.1 (2004) 1-28.
Kennedy, J. C., Stad op een berg. De publieke rol van protestantse kerken (Zoetermeer 2010). Kōdera, T., Vincent van Gogh: Christianity versus nature (Amsterdam 1990).
Kruijt, J. P., De onkerkelijkheid in Nederland: haar verbreiding en oorzaken (Groningen 1933).
Leerssen, J., ‘Imagology, history and method’, in: Joep Leerssen en Manfred Beller ( ed.),
Imagology: the cultural construction and literary representation of national characters (Amsterdam 2007) 17-32.
Leeuwenburg, B., Darwin in domineesland. Een reconstructie van de wijze waarop geleerde
Nederlanders Darwins evolutietheorie filosofisch beoordeelden, 1859-1877 (Nijmegen
2009).
81 2010).
Brian Leiter, B., ‘The hermeneutics of suspicion: recovering Marx, Nietzsche and Freud’, in: idem (ed.), The future for philosophy (Oxford 2004) 74-105.
Lenders, J., ‘Van kind tot burger. Lager onderwijs en de vorming tot burgerschap in de
negentiende eeuw’, in: Nelleke Bakker (ed.), Tot burgerschap en deugd: volksopvoeding in de
negentiende eeuw (Hilversum 2006) 11-34.
Lunstrum, E., ‘Strauss’s the life of Jesus: publications and the politics of the German public sphere’, Journal of the history of ideas 71.4 (2010) 593-616.
Los, W., Opvoeding tot mens en burger: pedagogiek als cultuurkritiek in Nederland in de
achttiende eeuw (Hilversum 2005).
Maas, N., ‘Satirische tijdscrhiften in Nederland’, De parelduiker 3 (1998) 33-39.
Maas, N., ‘Als een priester en zijn preekstoel. Multatuli en het tijdschrift De Dageraad’, in: P. Derkx (ed.), Voor menselijkheid of tegen godsdienst? Humanisme in Nederland, 1850-
1960 (Hilversum 1998) 69-83.
McLeod, H., Secularization in Western Europe, 1848-1914 (New York 2000). Meertens, P. J. en B. Reinalda, ‘Huisman, Hendrik Hendicus‘, BWSA 8 (2001) 92-95. Mellink, A. F., ‘Gerhard, Adrien Henri’, BWSA 2 (1987) 46-49.
Meulen, D. van der, Multatuli. Leven en werk van Eduard Douwes Dekker (Nijmegen 2002). Moors, H., ‘Vrijdenkers over vrouwen. Seksenverhoudingen in levensbeschouwelijke
maatschappijkritiek (1855-1898)’, in: M. Bosch, A. Deekman, C. van Eijl, M. Everard, M. Hellevoort en E. Kingma (ed.), Feminisme en verbeelding. Jaarboek voor
vrouwengeschiedenis (Amsterdam 1994) 61-85.
Nabrink, G., Seksuele hervorming in Nederland. Achtergronden en geschiedenis van de
Nieuw-Malthusiaanse Bond (NMB) en de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NSVH) 1881-1971 (Nijmegen 1978).
Nabuurs, J, en W. Kuijlman, ‘Beredeneerde bibliografie van de vrijdenkersbeweging binnen en buiten Nederland (1856-2006)’, God noch autoriteit. Geschiedenis van de
vrijdenkersbeweging in Nederland (Amsterdam 2006) 274-284.
Nas, D., ‘Gerhard, Hendrik’, BWSA 8 (2001) 45-50.
Nijhuis, T., ‘Geschiedenis, toeval en contingentie’, in: S. Haaksma en E. Lammers (ed.),
Toeval (Utrecht 2003) 56-60.
Noordenbos, O., e. a. (ed.) Bevrijdend denken. Gedenkbundel ter gelegenheid van het
honderdjarig bestaan van de vrijdenkersbeweging De Dageraad (Amsterdam 1956).
Noordenbos, O., en Piet Spigt, Atheïsme en vrijdenken in Nederland. Het atheïsme in
82
Paul, H., ‘De erfenis van Wickham. Naar een nieuwe fase i het secularisatieonderzoek’,
Tijdschrift voor geschiedenis 127.1 (2014) 107-127.
Pieterse, S., De buik van de lezer. Over spreken en schrijven in Multatuli’s Ideën (Amsterdam 2008).
Pamela Pilbeam, ‘Dream worlds? Religion and the early socialists in France ’, The historical
journal 43.2 (2000) 499-515.
Pitt, A., ‘The cultural impact of science in France: Ernest Renan and the Vie de Jésus’, The
historical journal 43.1 (2000) 79-101.
Plantinga, A., ‘Supralapsarianism, or “O felix culpa”’, in: Peter van Inwagen (ed.), Christian
faith and the problem of evil (Grand Rapids 2004) 1-24.
Ribberink, A., Feminisme, politiek veelstromenland (Leiden 1987). Robijns, M. J. F., ‘Voo, Gijse Wijnant van der’, BWSA 5 (1992) 295-298. Röling, H. Q., ‘Rutgers, Johannes’, BWSA 2 (1987) 128-130.
Röling, J. Q., De tragedie van het geslachtsleven. Dr. J. Rutgers (1850-1924) en de Nieuw-
Malthusiaanse Bond (opgericht in 1881) (Amsterdam 1987).
Rooy, P. de, Republiek van rivaliteiten. Nederland sinds 1813 (Amsterdam 2014). Royle, E., Victorian infidels: the origins of the British secularist movement, 1791-1866
(Londen 1874).
Schwartz, L., Infidel feminism: secularism, religion and women’s emancipation, England
1830-1914 (Manchester 2013).
Sengers, E. (ed.), The Dutch and their gods. Secularization and transformation of religion in
the Netherlands since 1950 (Hilversum 2005).
Smith, C. (ed.), The secular revolution. Power, interests and conflict in the secularization of
the American public life (Londen 2003).
Stutje, J. W., ‘Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919). Revolte en melancholie. Romantiek in Domela’s kritiek op de moderniteit’, Tijdschrift voor sociale en
economische geschiedenis 5.2 (2008) 3-27.
Stuurman, S., ‘Christendom en patriarchaat. De zedelijkheidskwestie, het vrouwenvraagstuk en het ontstaan van de verzuiling in Nederland’, in J. Blok, M. Elias, E. Kloek, S. Leydesdorff, J. Poelstra, J. Reijs & Y. Scherf (Eds.), Jaarboek voor vrouwengeschiedenis (Nijmegen 1982) 208-244.
Taylor, B., Eve and the New Jerusalem: socialism and feminism in the Nineteenth century (Cambridge 1983).
Thissen, S., De spinozisten: wijsgerige beweging in Nederland (1850-1907) (Nijmegen 2000). Turner, J., Without God, without creed: the origins of unbelief in America (Baltimore
83 1985).
Voerman, G., ‘Gerritsen, Carel Victor’, BWSA 4 (1990) 62-65.
Vries, P. de, Kuishuis voor mannen, vrijheid voor vrouwen: de reglementering en bestrijding
van prostitutie in Nederland, 1850-1911 (Hilversum 1997).
Waith, M. E., ‘Women philosophers of the seventeenth, eighteenth and nineteenth centuries’, in: ibidem (ed.), A history of women philosophers: 1600-1900 (Dordrecht 1991) 210- 262.
Weir, T. H., Secularism and religion in nineteenth-century Germany. The rise of the fourth
confession (Cambridge 2014).
Welcker, J. M., ‘Douwes Dekker, Eduard’, BWSA 5 (1992) 45-58.
Wilde, I. de, ‘Carolina Lacet (1856-1920). De petite histoire van vrouwenkiesrecht en vrijdenkerij’ Jaarboek Haerlem 1986 (Haarlem) 143-158.
Wils, K., ‘“Gehuld in het schitterend kleed der nieuwste Parijsche mode”. Auguste Comte in Nederland (1845-1880)’, KNHG/BMGN 112.1 (1997) 19-48.
Wils, K., De omweg van de wetenschap: het positivisme en de Belgische en Nederlandse
intellectuele cultuur (Amsterdam 2005).
Wood, G. S., The idea of America. Reflections on the birth of the United States (Londen 2011).