04 medische OntwiKKelingen en ethische vragen
4.3.2 ethische Kwesties draagMOederschap
Het belang en recht van het kind om niet te worden gescheiden van de ouders
Kinderen hebben er belang bij en recht op om niet te worden geschei-den van de eigen ouders en, voor zover mogelijk, door hen te worgeschei-den verzorgd.76 Bij het gebruik van donorgameten en zeker bij draagmoeder-schap rijzen specifieke vragen in dit verband. Wie zijn de ‘eigen’ ouders van het kind? Genetische verwantschap lijkt hiervoor geen absolute voorwaarde te zijn. Specifiek bij draagmoederschap bestaat het gevaar dat een kind klem komt te zitten tussen de draagmoeder en de wensou-ders. Daarvan kan sprake zijn als de wensouders terugkomen op hun wens en de draagmoeder laten zitten met een kind dat zij niet zelf wenst op te voeden. Ook als de draagmoeder terugkomt op haar initiële
bereid-76 Dit uitgangspunt is verankerd in artikel 8 EVRM, in artikel 9 IVRK en in Boek 1 BW; zie hiervoor Hoofdstuk 6, Juridisch ouderschap, Hoofdstuk 7, Gezag, en Hoofdstuk 8, Draagmoederschap bin-nen Nederland.
123
MedIsche ontwIKKelIngen en ethIsche vragen
heid om het kind af te staan, kan het kind onderwerp worden van strijd tussen draagmoeder en wensouder om het recht op ouderschap van het kind. In beide gevallen zal een kind niet vanaf de geboorte zekerheid hebben over het antwoord op de vraag wie als zijn ouders gaan fungeren, en over hun verantwoordelijkheid voor zijn verzorging.
Het belang van het kind om niet te worden verkocht (en geleverd)
Een van de terugkerende bezwaren die worden genoemd tegen (betaald) draagmoederschap, is dat dit kinderen reduceert tot een verhandelbaar object en daarmee hun menselijke waardigheid aantast. Een benadering van het ‘bestelde kind’ dat op bepaalde kenmerken wordt geselecteerd (eugenetica), zou door draagmoederschap ook dichterbij komen.77 Voor de vraag of er een onderscheid bestaat tussen betaald draagmoeder-schap en de verkoop van kinderen, wordt in de literatuur de nadruk gelegd op de vraag waarop de compensatie bij draagmoederschap is gericht: het dragen van het kind, de overdracht van de ouderlijke verant-woordelijkheid of beide. Een vergoeding ten aanzien van het dragen van het kind loopt minder het risico te worden aangemerkt als een commer-ciële en daarmee ontoelaatbare vergoeding, dan een vergoeding ten behoeve van de overdracht van de ouderlijke verantwoordelijkheid.
In het kader van adoptie is in het Haags Adoptieverdrag78 als een van de uitgangspunten geformuleerd dat de toestemming voor adoptie niet mag zijn verkregen tegen betaling of in ruil voor enige andere tegenpresta-tie.79 Vergelijkbare noties zijn te vinden in de discussie over vergoedin-gen voor afstandsouders, zoals die in bepaalde staten van de Verenigde Staten mogelijk zijn. In de literatuur wordt in dat kader gewezen op de vraag op welk tijdstip de vergoeding wordt betaald:80 gebeurt dit in maandelijkse termijnen gedurende de zwangerschap, dan zal de nadruk van de vergoeding liggen op een vergoeding voor de ongemakken van de zwangerschap.81 Wordt betaald in de vorm van een som ineens na de overdracht van het kind, dan zal de vergoeding eerder (lijken te) zijn gericht op de overdracht van het kind.
77 Achmad 2012-1, p. 7.
78 Trb. 1996, 94.
79 Artikel 4 aanhef en onder c aanhef en onder 3 Haags Adoptieverdrag.
80 Watson 2007 en Carroll 2010.
81 Overigens wordt ook tegen deze benadering wel bezwaar gemaakt, omdat deze zou leiden tot commodificatie van de baarmoeder van de vrouw. Dat argument raakt aan de vraag of de draag-moeder een dienstverlener in het economisch verkeer is; zie Tobin 2014, p. 340.
124 staatsCommissie Herijking oudersCHap • kind en ouders in de 21ste eeuw
Maar een onderscheid tussen een vergoeding voor het dragen en baren van het kind en voor de overdracht blijft kwetsbaar. Hoe goed valt de compensatie voor het dragen en baren van het kind werkelijk te onder-scheiden van het doel van de overdracht van het kind?
Een vergoeding die uitgaat boven daadwerkelijk gemaakte kosten om het kind te kunnen dragen en baren, lijkt dan ook vatbaar voor het verwijt dat sprake zou zijn van betaald draagmoederschap en kinderkoop. Te-gelijkertijd moet worden vastgesteld dat de grenzen ethisch en juridisch onduidelijk zijn.
Betaald draagmoederschap – de positie van de draagmoeder
Naast het effect van betaald draagmoederschap op het kind is er een uitvoerig debat gevoerd over de mogelijke negatieve invloed van de vergoeding of de beloning op de vrijheid van de vrouw om ervoor te kiezen om als draagmoeder te fungeren.82 Wanneer is er sprake van een redelijke vergoeding en wanneer kan men zich afvragen of de vrouw zich door haar omstandigheden genoodzaakt of zelfs gedwongen voelt om vanwege financiële redenen draagmoeder te zijn? Als financiële motieven de reden vormen dat een vrouw aanbiedt als draagmoeder te fungeren, kan sprake zijn van uitbuiting of zelfs mensenhandel; zie hierover ook Hoofdstuk 8, Draagmoederschap binnen Nederland. Dit risico zal mo-gelijk eerder aanwezig zijn als er wordt betaald voor het draagmoeder-schap. Onder betaald draagmoederschap wordt door de Staatscommis-sie verstaan: een arrangement waarbij de wensouder(s) de draagmoeder een financiële of anderszins op geld waardeerbare vergoeding geeft (geven), die de daadwerkelijke kosten te boven gaat, die voor de draag-moeder zijn of zullen zijn verbonden aan het dragen en baren van het kind.83 Het VUmc sluit momenteel betaald draagmoederschap uit. Wordt een draagmoeder in het buitenland (o.a. de Verenigde Staten, India en Oost-Europese landen) ingeschakeld, dan is vrijwel altijd sprake van betaald draagmoederschap.
Ook zonder dat wordt betaald voor de diensten van de draagmoeder is een zwangerschap een kostbare aangelegenheid. Het ligt voor de hand dat de kosten worden gedragen door de wensouders, voor zover deze
82 Zie bijvoorbeeld: Purdy 1990 en ESHRE 2005.
83 Definitie ontleend aan Wells-Greco 2016, p. 321: ’Commercial surrogacy is understood as an arrangement where the intending parent(s) pay the surrogate mother financial remuneration or any other form of consideration in excess of the actual out-of-pocket expenses incurred, or to be incurred, by the surrogate mother as a consequence of her carrying and giving birth to the child’.
125
MedIsche ontwIKKelIngen en ethIsche vragen
niet vallen onder de bestaande sociale voorzieningen en verzekeringen.
Dat is ook het uitgangspunt van het modelreglement van het VUmc. Ver-goedbare kosten die in internationaal verband worden genoemd, vallen uiteen in vier hoofdcategorieën, met daarbij verschillende deelkosten.84 Op enkele kostenposten wordt nader ingegaan.
1. Medische en andere zorgkosten Kosten verbonden aan IVF
Kosten verbonden aan donor(gameten) Kosten verbonden aan de zwangerschapszorg Eventuele medische controle draagmoeder Psychologische begeleiding draagmoeder Psychologische begeleiding wensouders
Verzekeringskosten eventuele aanvullende medische verzekeringen draagmoeder
Eventueel medisch noodzakelijke hulp in de huishouding van de draagmoeder
2. Juridische kosten
Juridische begeleiding opstellen draagmoederschapsovereenkomst Juridische begeleiding overdracht kind aan wensouders
Juridische bijstand draagmoeder Griffierechten
3. Bemiddelingskosten
4. Vergoedingen voor de draagmoeder Reiskosten draagmoeder
Eventuele oppaskosten voor andere kinderen van de draagmoeder gedurende de noodzakelijke stappen in het proces
Eventuele medisch niet noodzakelijke hulp in de huishouding Kleedgeld draagmoeder (positiekleding)
Arbeidsongeschiktheidsverzekering draagmoeder Levensverzekering draagmoeder85
84 Indeling gebaseerd op HCCH 2014-1 (The Study), p. 64 en Wells-Greco 2016, p.56-57 en 249 e.v.
85 Het VUmc hanteert als richtlijn een te verzekeren bedrag van € 350.000 op het leven van de draagmoeder ten gunste van de man of partner van de draagmoeder.
126 staatsCommissie Herijking oudersCHap • kind en ouders in de 21ste eeuw
Levensverzekering wensouders86
Compensatie voor inkomstenderving draagmoeder Vergoeding voor het dragen van het kind
Compensatie voor het ongemak tijdens de zwangerschap en de pijn bij en na de bevalling
De bemiddelingskosten vallen onder het in Nederland strafbare bemid-delen tussen draagmoeder en wensouders;87 zie hierover verder Hoofd-stuk 8, Draagmoederschap binnen Nederland. Dergelijke kosten mogen dus niet in rekening worden gebracht.
Vanuit het perspectief van de vrijheid van de draagmoeder is het van be-lang kosten te onderscheiden die, als deze worden vergoed, mogelijk een druk leggen op de vrijheid van de vrouw om ervoor te kiezen om al dan niet draagmoeder te zijn. Onkosten die direct in verband staan met de zwangerschap, worden niet snel gezien als betaling. Hoe verder de kos-ten zijn verwijderd van de zwangerschap zelf, hoe minder de vergoeding eenduidig als onkostenvergoeding kan worden aangemerkt. Daardoor kunnen zij mogelijk een extra druk opleveren voor de draagmoeder.
De vergoeding van medisch niet noodzakelijke hulp in de huishouding zal waarschijnlijk niet snel leiden tot een extra druk op de vrouw om draagmoeder te worden. Minder eenduidig ligt een compensatie voor inkomstendervingen. Indien de inkomstenderving voldoende concreet is, zal hieruit waarschijnlijk echter evenmin een extra druk op de vrouw ontstaan om draagmoeder te worden. Het permanente bureau van de Haagse Conferentie schaart gederfde inkomsten onder ‘redelijke kosten’
en acht daarmee een vergoeding daarvan mogelijk zonder dat sprake
86 Het VUmc hanteert als richtlijn een te verzekeren bedrag van € 150.000 per persoon op het leven van de wensouders ten gunste van de draagmoeder en partner, met een looptijd totdat het kind via adoptie is overgedragen aan de wensouders. Logischer zou overigens zijn om een totaal-bedrag te verzekeren voor het geval dat door overlijden van beide wensouders de adoptie niet langer kan plaatsvinden.
87 Artikel 151b lid 1 WvSr luidt:
‘Degene die in de uitoefening van een beroep of bedrijf opzettelijk teweegbrengt of bevordert dat een draagmoeder of een vrouw die draagmoeder wenst te worden, rechtstreeks of middellijk met een ander onderhandelt of een afspraak maakt ten einde het voornemen, bedoeld in het derde lid, uit te voeren, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste een jaar of geldboete van de vierde categorie’.
127
MedIsche ontwIKKelIngen en ethIsche vragen
is van betaald draagmoederschap.88 Op deze benadering bestaat ook kritiek vanuit kinderrechtenperspectief.89
De in de opsomming genoemde vergoeding voor het dragen van het kind, of als compensatie voor het ongemak tijdens de zwangerschap en de pijn en inspanningen bij en na de bevalling, is zonder veel twijfel een vergoe-ding die de daadwerkelijke kosten te boven gaat. De positie kan worden ingenomen dat een dergelijke vergoeding nodig of wenselijk is. De moei-te en de pijn van de draagmoeder zijn geenszins fictief. In ieder geval vallen dergelijke vergoedingen onder betaald draagmoederschap. Of een dergelijke vergoeding leidt tot een druk op de vrouw om draagmoeder te worden, zal afhankelijk zijn van de hoogte van de vergoeding in relatie tot de financiële positie van de vrouw en haar omgeving.
Betaald draagmoederschap – exploitatie en zelfbeschikking
Daarnaast wordt betaald draagmoederschap ook in verband gebracht met de exploitatie van het lichaam van de draagmoeder. (Betaald) draagmoederschap zou vrouwenlichamen maken tot ‘fetal containers’.90 Daarbij wordt soms ook een verband gelegd met prostitutie.
Anderen vinden dat het tot het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen be-hoort om op deze manier een dienst te verlenen aan wensouders die niet op een andere manier een eigen kind kunnen krijgen.91 Het debat over het zelfbeschikkingsrecht van de draagmoeder houdt tevens verband met de vraag hoe haar vrijheid is gewaarborgd gedurende het draagmoe-derschap. Is het mogelijk om afspraken te maken over de leefwijze van de zwangere vrouw? Wat als zij zich niet daaraan houdt? Kan de draag-moeder worden verplicht tot het ondergaan van prenatale diagnostiek?
Wat te doen als blijkt dat het nog ongeboren kind een (ernstige) aandoe-ning heeft? Zijn afspraken te maken over abortus en over wat te doen als de draagmoeder van gedachten verandert?
88 Zoals enigszins impliciet blijkt uit de volgende vraag: ‘It is often difficult to draw the line between what is an altruistic surrogacy arrangement and what is a for-profit arrangement. For example, if a surrogate is unemployed prior to conception but can claim “reasonable expenses”, including loss of earnings, for the arrangement, is this arrangement still “altruistic”’; zie HCCH 2014-2, Annex A, p. i.
89 Tobin 2014, p. 318.
90 Purdy 1990.
91 Watson 2007, p. 544-546.
128 staatsCommissie Herijking oudersCHap • kind en ouders in de 21ste eeuw
De relatie tussen draagmoeder en kind
In veel gevallen blijkt er voor kortere of langere termijn contact te blijven bestaan tussen de draagmoeder en het gezin van kind en wensouders.92 In dit verband speelt dezelfde ethische discussie die bestaat bij open-heid en traceerbaaropen-heid van donoren. Als het kind in Nederland wordt geboren, staat de draagmoeder als moeder op de geboorteakte vermeld.
Daarmee is voor het kind altijd te achterhalen wie de draagmoeder was.
In het buitenland wordt niet altijd de draagmoeder als moeder op de ge-boorteakte vermeld. Het kind is dan van zijn wensouders afhankelijk voor het achterhalen van de identiteit van de draagmoeder. Dit is temeer van belang als het kind wordt geboren uit traditioneel draagmoederschap, waarbij de draagmoeder ook de genetische moeder van het kind is.
Als het gaat om een bekende draagmoeder uit de omgeving van de wensouders, die om altruïstische redenen bereid is het kind te dragen en te baren, zullen de draagmoeder en het kind elkaar mogelijk vaker tegen-komen dan wanneer gebruik is gemaakt van een ‘onbekende’ draagmoe-der.
samenvattend en betekenis:
Bij draagmoederschap spelen enkele specifieke risico’s die leiden tot juridische en ethische vragen.
- Komt draagmoederschap in strijd met het belang en recht van het kind om niet te worden gescheiden van de ouders? Hoe kan recht worden gedaan aan de positie van de geboortemoeder, terwijl tevens wordt voorkomen dat het risico bestaat dat onzekerheid ontstaat over het antwoord op de vraag wie als ouders van het kind zullen komen te fungeren, bijvoorbeeld indien de draagmoeder of wensouders zich willen terugtrekken uit het draagmoedertraject? Welke rol zou het al dan niet bestaan van een genetische band tussen draagmoeder en kind daarbij moeten spelen?
92 Golombok 2015, p. 135.
129
MedIsche ontwIKKelIngen en ethIsche vragen
- Het is in strijd met de menselijke waardigheid van een kind dat het handels-waar zou worden. Een betaling aan de draagmoeder kan daarbij, afhankelijk van de hoogte en de situatie van de draagmoeder, leiden tot ongewenste druk om als draagmoeder op te treden. Tegelijkertijd is het in het belang van de moeder dat goed voor haar wordt gezorgd. Welke vergoedingen aan de draag-moeder zijn in het licht van die –botsende – belangen redelijk en toelaatbaar?
- Hoe kan het zelfbeschikkingsrecht van de draagmoeder binnen de draagmoe-derschapsconstructie worden beschermd?
- Welke rol speelt de draagmoeder in het verdere leven van het kind en hoe kan informatie over de ontstaansgeschiedenis voor het kind toegankelijk worden gemaakt?
4.3.3 ethische dileMMa’s bij internatiOnaal draagMOederschap