Een allesbepalende factor in het succes van de Zwervers en volgende
kunstenaarsgroeperingen is de opkomst van een nieuwe machthebber en kunstmecenas binnen de Russische kunstwereld aan het einde van de 19e eeuw: de koopmansklasse. Tot die tijd was het verzamelen van kunstobjecten enkel weggelegd voor leden van de tsarenfamilie en de Russische aristocratie, die voornamelijk gevestigd waren in St. Petersburg.54 Leden van de koopmansklasse stonden bekend om hun eigengemaakt zakelijk succes en waren allen actief in het vooruitstrevende Moskou. Naast succes in zaken, hechtte de koopmansklasse ook grote waarde aan cultuur. Kennis van de kunsten getuigde immers van prestige, hetgeen volgens Bourdieu de drijfveer vormt in het menselijk najagen van cultureel kapitaal. Naast het feit dat iedereen zich graag onderscheidt aan de hand van een artistieke voorkeur, gold dit streven misschien sterker voor leden van de koopmansklasse. Als relatief nieuwe klasse hadden zij wellicht al hun positie binnen de maatschappij gewonnen, maar het vasthouden van deze positie vereist een continue strijd van distinctie. Vandaar dat de welgestelde zakenmannen van Moskou graag hun naam verbonden aan artistieke zaken.
De koopmansklasse oefende grote invloed uit op de Russische kunsten. Waar eerst de enige hoop op inkomen een beurs van de Kunstacademie was, kwam nu geld beschikbaar van deze koopmansklasse. Door deze nieuwe kunstpatronen werd de Russische kunstenaar minder afhankelijk van de Kunstacademie en kon hij, naar gelang de smaak van zijn mecenas, de nieuwe invloeden van het impressionisme, fauvisme, kubisme, enz. onderzoeken en toepassen. Aangezien het merendeel van de welgestelde zakenmannen gevestigd was in Moskou, ondervond deze Russische stad een ongelofelijke impuls en streefde het qua artistieke ambities uiteindelijk het aristocratische maar conservatieve St. Petersburg voorbij om zich als artistiek centrum te vestigen.55
53 Kean 1983 (zie noot 8), pp. 281-284.
54 Kostenevich, Poznanskava e.a. 2008 (zie noot 3), p. 57.
55 Kostenevich, Poznanskava e.a. 2008 (zie noot 3), p. 57.
22
De kunstenaarsgroep de Zwervers, vond in Pavel Tretyakov (1832-1898) een trouwe mecenas die 30 jaar lang hun werk aankocht. Deze erfgenaam van een textielimperium, verzamelde op systematische wijze vele werken van de Zwervers en gaf ook aan enkele kunstenaars de opdracht om speciale werken te vervaardigen. Samen met zijn broer Sergej (1834-1892), behoorde Pavel Tretyakov tot de eerste generatie van zakenmannen in Moskou die het ondernemerschap combineerde met het verzamelen en stimuleren van kunst. Moskou stond bekend om het privémuseum van Pavel, de Tretyakov Galerie, het eerste museum gewijd aan de Russische schilderkunst.56 De te bezichtigen collectie was representatief voor de toen heersende smaak van de gemiddelde verzamelaar in Moskou: het werk van de Zwervers.
De kunstliefhebbers in Moskou waren dan ook terughoudend ten opzichte van het verzamelen van buitenlandse kunst. Toch kwamen geleidelijk aan verzamelaars met een interesse voor West-Europese kunst, vooral voor de toen hedendaagse Franse kunst, aan het einde van de 19e eeuw. In Frankrijk bloeiden oude genres weer op die in academische kringen weinig
populariteit genoten. Bijvoorbeeld de kleinschalige landschapsschilderijen of historische thema’s vielen meer in de smaak bij de nieuwe, Russische verzamelaars dan de groot uitgevoerde formele portretten of afgebeelde gebeurtenissen uit de klassieke mythologie.57 Ook Sergej Tretyakov die aanvankelijk een voorkeur had voor Russische kunst, verzamelde in de jaren 70 van de 19e eeuw het werk van de Franse school van Barbizon. Vanwege zijn bekendheid met de Russische landschapsschilders, herkende en waardeerde Sergej de realistische trend in de Franse schilderkunst van onder andere Camille Corot, Théodore Rousseau en Charles-François Daubigny.58 Na het overlijden van Sergej in 1892 bracht Pavel de collectie van zijn broer onder in de Tretyakov Galerie en maakte het tot de buitenlandse afdeling van het museum. Hoewel het bekend was dat tsaar Alexander III graag de
museumcollectie van Pavel Tretyakov wilde overnemen voor zijn Russische Staatsmuseum in St. Petersburg, maakte Pavel in 1892 kenbaar zijn gehele collectie, inclusief het deel van zijn broer, aan de stad Moskou te willen doneren. In 1925 werd de collectie verhuisd naar het Pushkin Museum in Moskou, waar het zich nog steeds bevindt.59
Het welgestelde echtpaar Kharionenko, Pavel Ivanovich (1852-1914) en Vera Andrey,
behoorden evenzeer tot de eerste Russen die zich interesseerden voor de Franse schilderkunst.
56 Gray 1986 (zie noot 49), p. 11.
57 Kostenevich, Poznanskava e.a 2008 (zie noot 3), p. 57.
58 Kostenevich, Poznanskava e.a. 2008 (zie noot 3), pp. 57-58.
59 Kean 1983 (zie noot 8), p. 68.
23
Zij waren eveneens onder de indruk van de schilder Camille Corot en de Barbizon schilders en waren belangrijke verzamelaars van die tijd. Deze familie uit de Oekraïne dankte haar rijkdom aan haar suikerraffinaderijen. Net als de beide Tretyakov collecties, is ook de Kharitonenko collectie nu in het bezit van het Pushkin Museum.
Een andere grote verzamelaar was Dmitry Petrovich Botkin (1828-1889), afkomstig uit een familie van theefabrikanten. Ook hij interesseerde zich ook voor de Franse realisten en de Barbizon schilders, en stelde zijn collectie open voor het publiek. In de jaren 80 van de 19e eeuw werd zijn privéverzameling zelfs in alle gidsen van de stad Moskou vermeld als een bezienswaardige toeristische attractie.60 Zoals uit hoofdstuk vier zal blijken, speelde Botkin als oom van de kunstverzamelaar Sergej Sjtsjoekin, een belangrijke rol in de artistieke zelfontplooiing van Sjtsjoekin.
Ilya Semyonovich Ostroukhov (1858-1929) behoorde ook tot de eerste generatie van ondernemers uit Moskou met artistieke betrokkenheid. Hij stond voornamelijk bekend als verzamelaar van antieke Russische manuscripten, hoewel hij ook in het bezit was van werken van Degas, Matisse, Manet, Daumier en Renoir. Enkele Russische schilderijen van deze verzamelaar zijn in de Tretyakov Gallerie collectie terechtgekomen, terwijl zijn Europese schilderijen door heel Rusland verspreid zijn. Het Pushkin museum heeft enkele werken kunnen kopen.61
Hoewel Savva Ivonovich Mamontov (1841-1918) geen kunstverzamelaar van het eerste uur is, mag deze persoon niet ontbreken in het verhaal van invloedrijke ondernemers in de Russische kunstwereld. Mamontov was erfgenaam van een spoorwegimperium en maakte bekendheid in de Russische kunstwereld als voorstander van de nationale beweging in de schilderkunst. Hij bood daardoor een alternatief voor de Westerse oriëntatie van de Kunstacademie in Sint Petersbrug. Hij omringde zichzelf met progressieve schilders,
componisten, zangers, architecten, kunsthistorici, archeologen, schrijvers en acteurs, die allen streefden naar de creatie van een nieuwe Russische cultuur.62 Op het landgoed van
Mamontov, genaamd Abramtsevo en gelegen vlakbij Moskou, kwamen zij samen en brachten hun artistieke ideeën in de praktijk. Het landgoed leek een dorpje op zichzelf. Mamontov had
60 Kostenevich, Poznanskava e.a. 2008 (zie noot 3), p. 58.
61 Kostenevich, Poznanskava e.a. 2008 (zie noot 3), p. 59.
62 Gray 1986 (zie noot 49), p. 9.
24
in 1871 een ziekenhuis laten bouwen naar aanleiding van een choleraepidemie. Een jaar later volgde de bouw van een school voor boerenkinderen, die als eerste in de omgeving gold.
Voor zijn culturele entourage liet Mamontov een kunstenaarsstudio bouwen. Geheel in lijn met het doel een nieuwe Russische cultuur te creëren, zijn de gebouwen gemaakt van hout en uitgevoerd in een zeventiende-eeuwse stijl. In de kunstenaarsstudio, die voorzien was van een gebogen dak en decoratieve versieringen, werkten naast kunstenaars ook ambachtslieden gespecialiseerd in oude, artistieke tradities.63
Voor de kunstenaars die geen boodschap hadden aan de eisen en regels van de Kunstacademie, gold Abramtsevo als een veilige haven waar men zich niet hoefde te
beperken tot het schilderen van mythologische thema’s of klassieke voorbeelden. Gezien het feit dat Mamontov zijn gehele leven als kunstmecenas optrad in de Russische kunstwereld, kende het landgoed Abramtsevo gedurende die tijd een diversiteit aan gasten. Eerst werden de nationalistisch gerichte kunstenaars zoals de vroegere Zwervers Polenov, Repin, de
Vasnetsovs, Surikov en Antokolsky verwelkomd door Mamontov. Later maakten de kunstenaars Korovin, Levitan en Vrubel deel uit van zijn gezelschap. Dankzij de
betrokkenheid van Mamontov zouden deze kunstenaars uiteindelijk deel uitmaken van de kunstenaarsgroep Mir Ikusstwa uit Sint Petersburg.64 Naast het woon- en werkonderkomen dat Mamontov aan de kunstenaars bood, subsidieerde hij ook reizen naar het buitenland. De kunstmecenas vond deze verbreding van artistieke horizon belangrijk zodat de kunstenaars zich van daaruit verder konden ontwikkelen.65
De ondernemer Mamontov was ook zanger, beeldhouwer en toneeldirecteur. Hij stichtte in 1885 het eerste particuliere operabedrijf in Rusland en betrok de Russische schilders bij het theater. De combinatie van beide kunstvormen had veel succes in eigen land en ondervond tevens grote, positieve navolging in het buitenlandse theater. De uitvoeringen van ‘Ballets Russes’ zijn bijvoorbeeld sterk beïnvloed door de innovatie van Mamontov. Onder leiding van Sergej Diaghilew maakten deze uitvoeringen ballet geliefd bij het grote publiek.66
63 Gray 1986 (zie noot 49), pp. 13-14.