Inhouden
De minnende Mensch hem twyfelyck beclaecht Dat hy tot eenen onbekenden liefde draecht.
Persoone
+
Quade gewoonte is een Vrou weynich ongher dan de mensche, lelyck maer chierlyc gecleet, hebbende inder Handt een coorde waeraen de mensch om syn been gebonden is.
+
1 Beroert, beweecht, ontstelt in mijn inwendicheyt, Bemin ic tgene dat mijns herten blendicheyt Van name, gedaente nochte wesen en kent. Wie hoorde oyt van liefde soo gheheel verblendt? 5 Bekende scoonheyt of deucht brengt vruntscap inne,
Maer oncunde (zeytmen recht) baert onminne. Ander minnaers kennen haer lief wtghelesen, Niet zoeckende dan van haer bemint te wesen. Ick (Helas) moet een onbekent lief beiaghen, 10 Niet wetende hoe, wien, of waer na haer te vragen.
Of ickse dan al voor my vant staen gereet, Hoe sal ick kennen wiens gedaent ic niet en weet? Wert al mijn arbeyt en moeyte niet verloren? Noch dringt my t Herte donbekende te besporen,14 15 Dus ducht ick leedt te hebben deur liefs ontberen,
Want droefheyts oorsaeck is derven van begeren.16
2 Wtcomen
Den Mensch wert van Redelyck onderwijs ontdect Dat het goetheyt is daer zijn ziele toe strect.
Redelyck onderwijs. Mensche met ghewoonte. Luttel onderwints maect gemeenlyc veel ruste,17 Maer hoe can yemant diens wenschelycxte luste Streckende is om elck dienstlyck te geryven, 20 In syn naestens pericule stille blyven?
Hier hoord ick een in blinde ghedachten swerven21
14 besporen naspeuren. 16 Vgl. Well. I. 5. 13 en I. 9. 3.
17 Luttel onderwints niet veel te beginnen, te ondernemen. 21 een iemand.
En merckte hem in zorgen van eeuwich bederven, Dus com ick voort om hem ten besten te raden. Daer staet hy, vrunt, god wil u van druc ontladen, 25 Ghy troert, zo ick versta wt u woorden clachtich,
Deur een zeltsame minne. Dat is waerachtich.
Ick minne hertelyck sonder te weten wat of wie. My bedunckt dat ick gants ontwyfelycken sye Doorsaecke van u minne, oock twesen van u Lief. 30 Och vrunt, my geschiede noyt aengenamer gerief
Dan ghy my soudt doen met sulxs te openbaren. Gaerne, hoort dan en verstaet, tverlicht u beswaren, Vermydy nae raedt u dolende weghen.
Ghy mint niet onbekents, maar zyt daertoe genegen,34
35
+
Efficies amoris
+
Want liefde compt wt een begeerlyck ghesichte Van behaechlycke schoonheyt int clare lichte Ende is een willighe crachte des ghemoets,
+
Amoris defiinitio
+
Hakende om te vereenigen met yet goets. Maer ghenegentheyt is een aengeboren crachte 40
+
Inclinatio quid
+
Neygende, buyten s Menschen wille of gedachte, Tot voetsel en onderhout vander natueren, Sonder welcx genot geen Mensch en can geduren.
+Amoris et Inclinationis differentia
+
Dese wert elck buyten sijn toedoen aengeboren, Maer liefde comt in niemant dan willich vercoren. 45 Al mach een minnaer liefs gebruyc niet verwerven,
Hy blyft wel veel jaren ghesont sonder sterven. Maer derftmen weynich dagen drincken oft eten, Tlichaem queelt, sterft ende wert vanden tijt versleten.48
De genegenheyt blyft altyt in eenen staet,
50 Maer een zelve mensch mint huyden dien hy margen haet,
34 e.v. Hier wordt uiteengezet het verschil tussen liefde (amor) en neiging (inclinatio). Liefde is identiek met begeerte, zoals mag blijken uit Well. I. 5 en 8. Zie ook BECKER, Ned. Arch. v. Kerkg. 1926, bl. 65.
Dits dan voorwaer wel een merckelyc onderscheyt Tusschen ghenegenheyt en lieft, u in sonderheyt Om te weten nootlyck, want so ghy dit verstaet, Verstaet ghy ooc den gront van u inwendich quaet 55 Dat dan oock licht en zeker valt om genesen.
Die onderscheyt schijnt oprecht, vrunt wtgelesen, Ic hebse welverstaen, hoewel noyt voor nu gehoort. Nadien my oncunt is tgunt daer mijn hert na spoort, Quelt my (naer u seggen) geen lief, maer genegenheyt. 60 Is dit sulcx, so vind ick daer oock een tegenheyt,60
Want ick Jaren daer inne hebbe gheswerft Ende oyt tgunt ick toeghenegen was, ghederft Zonder sterven, dus sluyt u reden niet nootlyck.
Deylt den mensch in tween, deen eewich dander dootlyc.64 65 Elck is ghenegen tot verscheyden voetsele.
Desen is broot, dien goetheyt hongers versoetsele. Derft het lichaem broot of spijs, tmoet haest bederven.67
Derft de siele goetheyt, sy moet dootlyck zwerven. Laet ons nu sien wat voetsel u heeft ontbroken. 70 Dats geen lijflyc broot, daer af wy hebben gesproken,
Want dat hebdy genoten meer dan ghy behoefde, Maer goetheyts ontberen u alleen bedroefde. Desen honger u so pijnicht, wroecht ende knaecht73 Dat ghy dus vuyrich der sielen ruste beiaecht. 75 De siel rust so luttel sonder goetheyts ontfanghen75
Als een steen inde vrye lucht mach blijven hangen. De steen moet deur zijn zwaerheyt ter aerden zygen. De luchtige siel moet als een vlamme opwaert stijgen. Quaem u onrust deur lichamelyck behoeven,
80 Zo mocht u, zadt, werm, en gesont niet bedroeven, Maer nu (meijn ick) zydy dicmael mits in weelde81
Zo droevich geweest, dat u alle spel verveelde.
60 tegenheyt tegenspraak. 64 dootlyc sterfelijk. 67 haest spoedig. 73 wroecht kwelt, knaagt. 75 zie Well. I. 5. 13. 81 mits in midden in.
Dus lydt niet u lijf, maar siele dees ongenuecht. Die sterft zonder sterven deur haer onsterflycke deucht. 85 Die wert deur goetheyts derven onrustich gequelt
Ende die is deur quaetheyt hebben aldus ontstelt. Wat goetheyt ist daer toe ghy my genegen zegt? Wat is ooc de quaetheyt die ghy daer tegen legt?
+
Hominis bonum
+
Dat goet is God, tleven vande sielen der menschen 90 Wiens stadich genot elck alleen staet te wenschen.
Tgenieten gods deurt woort maect de siel heylich en goedt, Dit goetworden haer eeuwich met lusten voet,
Met lust, die in geen rou noch zatheyt mach verkeeren. Want dees versaetheyt baert altijt een nieu begeren,
+
hominis malum
+
Maer quaetheyt, Moeder van smenschen verdriet, En is geen wesen, maer idelheyt, sonde en niet.95, 96
U reden schijnt my lustich na goetheyt te maken,97
Maer ic hoor geen middel om daer toe te geraken.
+wech tot goetheit is doechde
+
Men vint geen ander wech tot goetheyts vroechde99 100 Dan dedele, ghetrouwe en Godtlycke doechde.
Die deyltmen aen vieren, hoewel zy maer een zijn,101
Als die elck ander omhelsende gemeen zijn. Deerst is wijsheyt, leerende Gode bekinnen Ende als teenige goedt alleen beminnen. 105 De tweede is de vreedsame rechtvaerdicheyt,
Onderwerpende den mensche gods hoochwaerdicheyt. De derde is sterckheyt, vroom ende grootmoedich, Onverwinlyck in lijden en strijden bloedich. En de vierde is de maticheyt bescheyden109 110 Die tmiddel treffende, betemt de sinnelyckheyden.
95, 96 Well. V. 2. 39; III. 2. 12. Zie noot op bl. 162. 97 lustich na belust op.
99 Well. III. 1. 5.
101 De 4 hoofddeugden volgens Cicero e.a. Zie Well. III. 3. 7. (noot). Zie ook G. KUIPER, Orbis artium I 256 vlgg. en 275 noot 2.
Ick hoor u hier de deuchden wel hoochlyck prijsen, Maer daer toe behoefdy my ooc den wech te wijsen. Heeft de mensch, om die te crijgen, van selfs machte? O neen, die verwaentheyt blijf wt u gedachte. 115 Tzijn godlycke gaven, diemen ontfangt met danc.
Sijnt dan gaven, so ist wederom geen bedwanck,116
Zo dat god die deen sijns ondancx geeft, dander onthout. Neen gewis, maer so de Regen int gemeen bedout En de Zonne oock beschijnt goeden en quaden, 120 Biedt Godt ons allen onpartijdich sijn genaden. Diese niet begeert, salse oock niet ontfanghen, Maer die met herten begeerlyc daer na verlangen Wt dieper noodt, deur bevintlijcke smerte, Bidden en vercrijghen Gods gaven int herte.
125 Nopende den wech ter deuchden, u noch verholen, Zoudy best leeren inder deuchden Scholen,
Want ic ben maer een getuyge van haer claerheyt,127 Maer daer leertse dondervintlycke waerheyt Al pleghende, soomen malende leert malen. 130 Wat port dien suffaert sijn dromen te verhalen?130
Hoe moecht ghy ooc de pijn die grollen te aenhoren?131 Tverdriet my, die tijt is met onlust verloren,
Laet ons gaen in doude schole, scheyt van dien quant. Zeght Soon, welck is die oude Schole?
Werlts verstant.
135 Daer doet gemeen gevoelen zijn valsche lessen.
116 bedwanck noodzaak.
127 ‘deughdlycke menschen, of der zelver schriften, of Godes schepzelen zelve’ Well. I. 1. 22). 130 port beweegt.
Daer leet u quaey gewoont, aenclevende als clessen.136
Daer zullen sy u edele siele vermoorden.
Daer gaet niet mensche, gelooft mijn trouwe woorden. Hem wech treckende.
Zoudy hem volghen?
Neen ick, dwasegghe, syt gherust.139
140 Syn vernuftige clap was mijn ooren wel een lust, Maer tzou pijnlyc vallen voor mijn handen werckelyc. Want tis onmogelyc om doen, ick siet merckelyck. Hij stelt my (zo ghy zegt) niet dan dromen voor oogen Die geene menschen sien of tasten en mogen.
145 Maer in onse School leert de Meester te degen Dingen de wy connen sien, tasten en plegen. Dees Mans leeringhe schijnt een rechte toverye, Onnut, ydel en niet dan een tijtroverye.
Dus gaen wij ons spoeden ter gewoenlycker scholen. 150 Adieu Vader.
Adieu vrunt, Godt hoede u voor doolen.
Hoe pijnt de mensch zijn roey deur misdaet te verscherpen? Lichter ist doude schoens dan zeden te verwerpen.
Maer wat can ic doen? Ic heb my troulyc gequeten. O bermhertige Godt, alderhoochst geseten, 155 Wiens alsiende Ogen niet en blijft verholen,
Laet dees dolende Mensch u goetheyt zijn bevolen.
3 Wtcomen
Tgemeen gevoelen verleyt den Mensch in Werlts verstant Daer hy hem een valsch Lief ende Leedt inne plant.
M e n s c h , Q u a e y g e w o o n t e , g e m e e n g e v o e l e n Waer dien dromerts school staet in winckelen of hoecken Weet ick niet, maer dat dees niet verde is te soecken158
Weet ick wel, want sij gemeen is, ooc na bijder hant,
136 clessen klitten.
139 dwasegghe, gevormd als dievegge. Vgl. dwaseggher (Der Maeghdekens Schole). 158 dees staat t.o. ‘dien dromerts school’ en duidt de school van Werlts verstant aan.
160 Wijt vermaert, met vrijheyt begaeft, en elck een becant. Daerom vintmen oock ontallicke veel scholieren.
Hola, daer is de Meester, nu salt wel tieren, Die heeft my een les op mij selve toegeseyt.
Sijt gegroet waerde Meester, sijdy nu bereyt 165 Om de beloofde lesse te bestane?
Ja ick wel Zone, maer wat gaet u doch ane
Dat ghy spraeck hout metten nueswijsen Philosoof. Zaecht ghijt meester? meyndy dat ic sijn sotheyt gheloof? Hij quam my aen, clapte wat. Ick hoorde,
170 Tscheen wonder, maer daer was niet dat my becoorde. Door den smaec van u wijn walcht mij van sulck vuyl water. Dats wel man, doch wacht u voor hem, tes een loos prater, Licht soude sijn schalcke tonge u sinnen vangen.
Zit nu, hoort en schrijft een les van groot verlangen, 175 Want weynich van mijn clerken, hoe groot ooc van staet,175
Trechte ondersceyt verstaen tusschen goet ende quaet. Dit sal ik u bijsonder wt ionsten leeren.
+
valsch goet ende quaet
+
Des menschen goet ist vercrijgen van sijn begeeren, Zoo is oock daer tegen des Menschen verdriet,
180 Alsmen yetwat begeert ende vercrijcht het niet. Nu vintmen drierley goede begeerlyck,
+
Der sielen goeden
+
Als eerst der Zielen, dees schijnen wel eerlyck, Maer men crijchtse seltsaem en dan noch so onvolmaect Dat de duechtlijcste mensch noch boos is, saechmen hem naect. 185 Oock geeft God die sonder ons werc, niet sonder pijnen.
Wat baet moeyten, niet om goet te sijn, maer te scijnen.
+
Lijflycke goeden
+
De twede sorte van goedt is inden Lichame, Dats gesontheyt, sterckheyt en schoonheyt aengename,
+weelde der begeerten eynde
+
Ooc weelde, duert gebruyck van alle wellusticheyt. 190 Dits der begeerten eyndt, begin van gerusticheyt.
De derde goeden behoren tot Ziel ende Lijve,
+
Rijckdom. Macht. Eere
+
Als rijcdom, der weelden voester na lusts gerijve, Mogentheyt, een trou beschermster van lijf ende goet,
Oock eere die thert verblijt met eenen hogen moet.194
195 Nu Soon, want ic u ken een van mijn cloecste clercken,195
+
Der menschen quaden
+
Condy wt dit goet het quaedt lichtelyck mercken, Te weten siecte, cranckheyt, pijnlickheyt ellendich, Armoey, verworpenheyt en verachtinge schendich.
+
Lijflycke quaden
+
Machmen ter Werlt oock arger quaedt bedieden, 200 Datmen meer hoort te schouwen, te mijden, te vlieden?
Vintmen oock buyten dees vercrijgelyke goeden Yet meer, daer na men begeerlyck hoort te spoeden? Dit goet ist rechte lief, daer therte wenscelic me speelt. En dit ist rechte Leedt, dat elck troerich verbeelt.204 205 Die dit Lief heeft en dit Leedt genadelyck derft,
Is salich, want hij de weelde gestadelyck erft, Levende na sijn eygen wensch, begeert en wille.
+
Hij bint den mensch een stofbril voor ooghen
+
Is dit niet wat groots? leert de les vast, neemt dien brille, Tes ionck ghesichte, sy heet vermetel oordele.
210 Leest dit les dic, prent het in hooft, twert u voordele. En op dat Liefs gedaente u niet en ontwildert,211 Vest daer tooge op, dit is zy na tleven geschildert.
+
Hy geeft den mensch een vrouwen troinge nae d'leven geschildert
+
O zalighe lesse. O edel bril deursichtich! O verlichtinge van mijn zwaericheyt wichtich! Mijn lief die ick te voren niet en mocht kennen,
Toondy my nu claerlyc, ooc tleet dat my mach schennen. Beminde meester, hoe sal ick mijn vroecht bedwinghen? Hoe sal ic my onthouden van blijtschap te springen? Hoe sal ick u voleeren, voldanken, volloonen? 220 U, die my so wtghelesen lief hebt gaen toonen?
So schoon, zo lieflyck, zo vruntlyck, zo minnelyck En zo zoet van ghelaet, sy schijnt Goddinnelyck. Ick can mijn genoecht met geen tonge wtspreken, So vrolyc bevoel ick thert met liefs lieft ontsteken. 225 Och of ick eens mijn lief wtgenomen custe,
So waer mijn Herte in een volcomen ruste. Maer al is my nu haer naem en gedaente bekent, Ic weet haer woonplaets niet, hoe coom ic haer omtrent?
194 hogen moet hoge gestemdheid, eigenwaan. 195 want aangezien.
204 verbeelt zich voorstelt. 211 ontwildert vervaagt.
Ick sal u helpen, om dat ghy so goet gehoor doet.
230 Merct dan mensch, tijtlyck lief woont int huys van voorspoet,230
Staende op een driehoeck, Heerlyck boven maten, So datmer mach comen deur driereley straten. Deen heet geluck, dander gewin, de derde ionste. De gheluckstraet is slecht en behoeft geen conste,232-234234 235 Want een dwaes (staet zy hem op) can die bewanderen,235
Maer behendige list eyschen de twee anderen, Sonderling de winstraet, want hoe wel die recht is, Sijn lancheyt vermoeyt deur arbeyt, want hy niet slecht is. Het redelyck ghewin is seker, maer seer lancsaem 240 En duyrt ooc lang, doch is die rechte straet niet gancsaem
Voor edele herten, vuyrich, begeerlyc en moedich, Maer men vindt drie toepaden ledende spoedich242 Deur tgewin na voorspoet, daer elc stadich na helt,
Als vruchtbaer woecker, schalc bedroch, crachtich ghewelt. 245 Tghewelt is zorghelyck, den woecker schandelyck,
Tbedroch eerlyc, want dat geschiet ooc verstandelyc. Dit toepat gaet, zo comdy haest veylich en eerlyc Int Huys van voorspoede, by u lief begeerlyck.
Doch niet sonder moeyten, sonder arbeyt crychtmen niet, 250 Maer op dat u den ganck oock niet en verdriet,
Sal ick u aen hoope tot een maert helpen moeten,251 Want hoop van gewin can bitter arbeyt versoeten. Adieu dan, ick gae binnen, om u dien te bestellen. Adieu meester, hoe sal ick dees weldaet vergellen? 255 De tijt salt geven. O ho[e] salich is de mensche
Die so vruntlycken Raetsman vint na sijn wensche, So verstandigen meester, die daer by ooc vrunt is, Want die verbercht niet goets dat hem eenichsins kundt is.
230 int huys van voorspoet: vgl. vs. 560 huys van teghenspoet; Elckerlyc 503 huys der salicheden, Spiegel der Minnen 5924 huys van vruechden, Spa. Brab. 1442 huys van het vergheten. Zie Endepols' inleiding tot Elckerlijc (XXII).
232-234 In het Troerspel vande Kettersche Werelt wordt voorspoed bereikt door ‘vier makelaars’: bedrog, diefstal, woeker en roof (vs. 384). Vgl. hiermee vs. 244.
234 slecht effen (ook 238). 235 op open.
242 toepaden kortere wegen. 251 maert dienstmaagd.
4 Wtcomen
+
gemeen gevoelen gaet binnen
+
Om deur bedriechlyck ghewin te comen tot voorspoet Veracht quade gewoonte het wroegen vant gemoet.
Wat nut en lustich les is my daer gegheven? 260 Ick hebs oock niet alleen int papier gheschreven,
Maer in mijn gedachten, Herte, Ziel ende Geest, So dat icx can van buyten, vant minst tot het meest. Hoe licht canmen, tgunt ter herten gaet, onthouwen.
Maer hoe ordentlyc const hy sijn leeringe ontfouwen. 265 Ick en hoorde oock noyt waerachtiger saecken,
Dus wast hem cleyn arbeyt my dat vroet te maken. Wie can lochenen, dat gewins overvloedicheyt Den wech is tot de zalige voorspoedicheyt?
Mach een mensch die gelts ghenoech heeft, oock wat gebreken? 270 Het sy dan recht gewonnen, of met loose treeken,
Wat canmen meer om teen dan om tander copen? Dus wil ic dien toepat niet ingaen, maer inlopen.272
Bey hout, daer valt een zwaericheyt met ongenoegen!273 Ick ducht mijn conscienti sal knagen en wroegen,274
275 Ist dat ick onrecht handel om tgelt te winnen.
Dats waer man, ghy sult nu eerst bedriegens beginnen. Ic waer noch ionc, hadt ghy noyt u leven bedrogen.
Zegt mensch? Wat bruyckt al de werlt dan valscheyt en logen?278 Weest seker niet alte wijs, noch alte rechtvaerdich.279
280 Zeker gewoonte, dat beantwoort ghy recht aerdich. Tes gemeen by hooch en leech in al desen Lande, Dus ist bedroch eerlyc, dats ver van sond of schande.
Den wech is cort en goet, mijn lief is wenschelyc, Haer schoonheyt schijnt meer goddelyc dan menschelyc.
272 inlopen: lopen in de oorspr. zin van hard lopen. 273 Bey hout (tautologie) wacht eens.
274 In de Comedie vande Rijckeman komt de knagende en wroegende conscientie gepersonifieerd voor.
278 In het Troerspel vande Kettersche Werelt is Al de Werelt één der hoofdpersonen. 279 Pred. 7:16-17.
285
+
Hij haelt conterfytsele voor ende siet daerop
+
t Herdencken vervroecht my, ic moet haer beelt aenschouwen.285
O bevallyc wesen, o bloem van alle vrouwen, Hoe begeerlyc port ghy tHert naer u te treden. Waer mach Hope sijn, die sou my tuwaerts leden.
5 Wtcomen
Voorts leden hem Hoop en Vrees tot liefs verblijden. Hy weygert Vrees, maer die deen wil, moet dander lyden.
Hope ende Vreese tsamen gecoppelt, Mensche, Quade gewoonte Daer hoor ick den Mensch na my begeerlyc verlangen.
290
+
Hoop spreeckt tot Vrese die met schrooment gelaet voort comt
+
Des twijfel ick niet, hy sal my eerlyck ontfangen. Deyst niet Broeder, voor dees man is niet te vresen. Goeden dach vrundt.
Willecoom moet ghy wesen,
Van s Menschen arbeyt vrundtlycke versoetstere. Noyt en gemoete my aengenamer groetstere 295 Dan ghy Edel Hope, soet ende lievelyck,
Om my nu te verselschappen gerievelyck
Tot voorspoets huyse, daer lief hout haer woninge. Daer toe coom ick en meyn deur vruechts vertoninge Des weechs onluste te verlichten.
Dats mijn begeerte.
300 Maer segt my, wat maect dit leelic dier aen u steerte? My dunct hy siet als de Duvel vander Hellen. Ghy brengt hem immers hier niet om my te quellen?
Hy laet so ancxtich, so verbaest, so afgryselyck,303
Dat alleen syn aensien my verschrict yselyck.
305 Ghy syt my aengenaem als een vroecht mijnder herten, Maer dit grouwelyc dier bedroeft my met smerten. Dus bid ick u, blijft ghy, maer doet hem wanderen.
285 vervroecht verblijdt.
Neen mensch, niemant en scheyt ons van malcanderen.308
Vreese is een eeuwich geselle vander hoopen.
310 Daer hoop vrolyck lockt, moet vreese grillich nopen.310
Natuyr coppelt ons, die my wil, moet hem ooc lyden. Die tvuyr begeert en moet geenen rooc myden. Onwijse mensch, waer in maect ghy doch zwaericheyt. Ziet op dat soet aensicht, blinckende van claericheyt. 315 Wat noodt ist u die troerige vreese met rouwen
Immermeer tot uwen onlust te aenschouwen? Keert vreese den rugge, oocht op hoop gestadelyc. Ghy spreeckt wel, gewoonte, en zyt my beradelyck.318
Comt hope, laet ons nu spoedelyck gaen sporen