Hoewel de misbruik van de psychiatrie in de Sovjet Unie in de jaren 1960 meerdere keren onder de aandacht kwam in de westerse wereld, bleef het tot in de jaren 1970 bij vermoedens en verdenkingen. Overtuigend bewijs voor het misbruik bleef uit. Westerse politici wilden hun vingers niet aan deze netelige kwesties branden. Zolang er geen harde bewijzen voor het psychiatrisch misbruik op tafel kwamen, kon er vanuit het westen weinig voor de vermeende slachtoffers gedaan worden. Het was het woord van westerse belangenorganisaties tegen dat van de Sovjet autoriteiten en hun psychiaters. Begin jaren 1970 kwam daar verandering in. Doorslaggevend hiervoor was onder andere de civiele dwangopname van de internationaal bekende wetenschapper Zjores Medvedev in mei 1970. Hoe deze zich voltrok beschreef Medvedev later uitvoerig samen met zijn broer Roy in het boek A Question of Madness.73
Zjores Medvedev was een in binnen- en buitenland gerespecteerd bioloog. Al begin jaren 1960 kwam hij vanwege zijn wetenschappelijke werkzaamheden in aanraking met de Sovjet autoriteiten. In 1962 schreef Medvedev een wetenschappelijk artikel dat later onder de titel De opkomst en ondergang van T.D. Lysenko in het westen gepubliceerd zou worden. Hierin rekende Medvedev rücksichtlos af met de biologische school van Sovjet bioloog T.D. Lysenko. Lysenko was een soortgelijk figuur als Andrej Snezjnevski. Zijn leer domineerde de Sovjet biologie in de jaren 1940- 1960. Zowel Lysenko als Snezjnevski hadden hun wetenschappelijke positie te danken aan de steun van de Communistische Partij. Zij verkoos de theorieën van Lysenko boven die van andere biologen, omdat deze het beste aansloot bij de communistische ideologie. In de jaren 1960 verloren Lysenko’s theorieën echter langzaam hun dominante positie binnen de biologische wetenschap, dit uiteraard tot grote frustratie van Lysenko. Pas in 1964 deed de Communistische Partij officieel afstand van het Lysenkoïsme.74
Toen Medvedev Lysenko in 1962 onder vuur nam, was kritiek op de Sovjet bioloog dus nog uitgesloten. Medvedev kon zijn bevindingen dan ook niet publiceren. Daarom zocht hij zijn toevlucht 72 Abuse of Psychiatry, pp. 49-50; Bloch, Psychiatrie in de Sowjetunie, pp. 77-78; ‘Bede van een vrouw’, Het
vrije volk 12 mei 1970, p. 5; Boekovski, Kasteel, p. 339; ‘Grigorenko in inrichting’, Leeuwarder Courant, 31
oktober 1969, p. 3; ‘Grigorenko’s verslag van de wreedheden’, p. 13; ‘Kritische generaal nu in inrichting’, de
Telegraaf 31 oktober, 1969 p. 11; ‘Russische generaal Grigorenko wegens laster in arrest’, Limburgsch Dagblad 8
mei 1969, p. 1; ‘Tralies van inrichting kunnen protesterende stem niet tot zwijgen brengen’, Het vrije volk, 12 mei 1970, p. 5.
73 Boekovski, Kasteel, pp. 337-338; Reddaway en Bloch, Psychiatrie in de Sowjetunie, p. 186; Van Voren,
Politieke psychiatrie, p. 24.
74 Medvedev en Medvedev, Question of Madness, pp. 51-5; Reddaway en Bloch, Psychiatrie in de Sowjetunie, pp. 186-187; Crijnen en Wolzak, ‘Wie is er eigenlijk gek?’, p. 16.
in de samizdat. Vanaf 1962 circuleerde het artikel waarin hij met Lysenko afrekende in het dissidentencircuit. Ook schreef Medvedev verscheidene humoristische artikelen over de manier waarop zijn pogingen om contact met westerse collega’s te onderhouden constant gesaboteerd werden door de autoriteiten. Het duurde niet lang voordat deze publicaties ook in handen kwamen van de autoriteiten zelf. In 1963 zetten zij de tegenaanval in. Zjores Medvedev werd het doelwit van een hardnekkige lastercampagne in de Sovjetpers. Kranten verweten hem ‘ideologische sabotage’. Zelfs de eerste secretaris van het Moskouse partijcomité mengde zich in de kwestie. In de aanvallen die Medvedev in 1963 ondervond werden al toespelingen gemaakt op zijn mentale gesteldheid, maar vooralsnog werden hier geen consequenties aan verbonden. Wel werd hij in 1963 ontslagen uit zijn functie aan de universiteit van Moskou. Binnen enkele maanden had hij echter alweer een nieuwe baan gevonden. Hij werd hoofd van de afdeling moleculaire radiobiologie aan het Instituut voor Medische Radiologie te Obninsk.75
Ondanks de lastercampagne en zijn ontslag bleef Medvedev kritiek uitten op het Sovjet regime. Hoewel Lysenko’s school inmiddels in diskrediet was geraakt, vond Medvedev het belangrijk om in kaart te brengen hij zijn theorieën jarenlang de wetenschap gecorrumpeerd hadden. Na 1964 spitste hij zich echter hoofdzakelijk toe op het feit dat de autoriteiten de Sovjet wetenschap afgesloten probeerden te houden van de rest van de wereld. Dit isolationisme zou ten koste van de wetenschap gaan. Correspondentie tussen Sovjet wetenschappers en westerse wetenschappers werd in de Sovjet Unie door de autoriteiten gesaboteerd. Medvedev vocht dit isolement aan in een boek dat in de Sovjet Unie in de samizdat en later in het westen gepubliceerd werd onder de titel Fruitful Meetings Between Scientists of the World. Medvedev ontkent overigens achteraf dat hij het boek in de samizdat in omloop bracht. Of hij dit wel of niet persoonlijk heeft gedaan is niet zo relevant. Feit is dat kopieën in het dissidentencircuit circuleerden.76
Medvedev’s aanhoudende kritiek zorgde er in 1969 dat hij opnieuw zijn baan verloor. Later publiceerde Medvedev een boek met de titel Medvedev Papers over zijn worstelingen binnen de academische wereld van de Sovjet Unie. Hierin beschrijft hij het gesprek dat hij in 1969 met zijn leidinggevende aan het Instituut voor Medische Radiologie voerde dat uiteindelijk tot zijn ontslag leidde. Tijdens dit gesprek kwam Medvedev’s wetenschappelijk werk nauwelijks ter sprake. Wel werd hem gevraagd wat zijn mening was over het inzetten van Sovjet troepen in Tsjecho-Slowakije. Ook wilde zijn baas weten hoe Medvedev zijn relatie met de schrijver Alexander Solzjenitsyn omschreef. Medvedev was goed bevriend met Solzjenitsyn. Wat hier ter discussie stond waren duidelijk niet Medvedev’s wetenschappelijke werkzaamheden. Er werden vraagtekens geplaatst bij zijn politieke 75 Medvedev en Medvedev, Question of Madness, pp. 9-10; Reddaway en Bloch, Psychiatrie in de Sowjetunie, pp. 186-187.
76 Medvedev en Medvedev, Question of Madness, pp. 17-18, 59; Reddaway en Bloch, Psychiatrie in de
loyaliteit. Uit Medvedev’s ontslag een paar maanden later, valt af te leiden dat deze in de ogen van de Sovjet autoriteiten tekort schoot. Medvedev wilde na zijn ontslag direct op zoek naar een nieuwe academische functie, maar kreeg de daarvoor noodzakelijke documenten lange tijd niet toegekend. De marginalisatie van Zjores Medvedev was van start gegaan.77
Rond dezelfde tijd begonnen de Sovjet autoriteiten de psychiatrische opname van Medvedev voor te bereiden. Het feit dat Medvedev in 1969 werkloos was geworden, was koren op de molen van de sovjet psychiatrie. Een gezonde Sovjet burger werkte immers. Wie niet werkte was daarmee niet gezond. De autoriteiten gingen niet heel discreet te werk in hun voorbereidingen van Medvedev’s opname. Zo vertelt Medvedev in A Question of Madness dat hij van oud-collega’s hoorde dat er kort na zijn ontslag een onbekende man op zijn oude afdeling was verschenen, die hen vragen had gesteld over Medvedev’s persoonlijkheid en gedrag. Hij was er vooral naar geïnteresseerd of zij vaak met Medvedev in conflict waren geraakt. Kort daarna probeerden de autoriteiten Medvedev naar een GPK in Kaloega te lokken. Het voorwendsel was dat het Ministerie van Onderwijs hem wilde spreken over de geestelijke gesteldheid van zijn zoon.78
Medvedev’s jongste zoon vertoonde indertijd problematisch gedrag. Hij zat in zijn examenjaar en zijn schoolprestaties waren de laatste maanden hard achteruit gegaan. In de zomer van 1968 was hij twee weken van huis weggelopen om naar de Krim te gaan. Daar had hij zichzelf in leven gehouden door een deel van zijn postzegelverzameling te verkopen. De lokale politie had Medvedev’s zoon in de kraag gevat en weer naar huis gestuurd. Toen hetzelfde scenario zich enkele weken later herhaalde, zocht Medvedev contact met een psychiater. Samen met zijn zoon had hij enkele gesprekken met een specialist, die Kirjoesjin heette. Deze kwam al snel tot de conclusie dat Medvedev’s zoon geestelijk gezond was.79
In 1969 werd Medvedev door het Ministerie van Onderwijs desalniettemin opnieuw opgeroepen om naar de GPK in Kaloega te komen voor een gesprek over zijn zoon. Bij navraag op de school bleek deze in het geheel niet van de kwestie op de hoogte te zijn. Toen Medvedev verder te kennen gaf dat hij op de dag dat hij geacht werd in Kaloega te verschijnen, verhinderd was, werd hier vreemd op gereageerd. Medvedev liet weten dat zijn vrouw die dag wel naar Kaloega kon komen om over hun zoon te spreken, maar dat bleek absoluut niet de bedoeling. Het werd Medvedev duidelijk dat het gesprek dat in Kaloega gepland stond niet over zijn zoon, maar over hemzelf zou gaan. Daarop negeerde hij alle verdere oproepen vanuit Kaloega. Toen Kirjoesjin contact met Medvedev zocht om over zijn zoon te spreken, zag hij hier geen kwaad in, omdat Kirjoesjin zijn zoon eerder behandeld had. Vader en gingen samen naar de GPK van Obninsk. Nadat Kirjoesjin hem om een gesprek onder 77 Reddaway en Bloch, Psychiatrie in de Sowjetunie, pp. 187-188.
78 Medvedev en Medvedev, Question of Madness, pp. 11-13; Reddaway en Bloch, Psychiatrie in de Sowjetunie, pp. 188-189.
vier ogen had verzocht, werd Medvedev op slinkse wijze in een omkleedruimte voor patiënten opgesloten. Na een half uur wist Medvedev het slot met zijn zakmes te forceren en kon hij ontsnappen. Zijn zoon was door Kirjoesjin al naar huis gestuurd. De autoriteiten werden nu wanhopig. Op 29 mei 1970 gingen zij over tot rigoureuzere maatregelen. Die dag deden een aantal psychiaters met steun van politie een inval in Medvedev’s woning. Zij namen hem onder dwang mee naar de GPK in Kaloega.80
Medvedev werd in Kaloega aan verschillende psychiatrisch onderzoeken onderworpen. Op de onderzoekscommissies die hem beoordeelden hadden verscheidene psychiaters die aan het Serbski Instituut verbonden waren zitting. Aanvankelijk werd het onderzoek geleid door ene Boris Sjostakovitsj, die werkzaam was bij het Serbski. Toen deze niet tot de gewenste conclusies wist te komen, werd er zwaarder geschut ingezet. Dr. Georgi Morozov werd richting Kaloega gestuurd. Tijdens de onderzoeken werd al snel duidelijk wat de reden voor Medvedev’s opname was. De vraag die centraal stond was waarom hij zijn wetenschappelijke werken had geschreven. Nu de Partij het Lysenkoïsme had afgezworen, konden de psychiaters niet begrijpen dat Medvedev nog steeds aan een boek over deze kwestie werkte. Een tekenende vraag tijdens het onderzoek was: “What can be the use of the publication of [such a] book, when the truth has already been established?”81 Toen
Zjores’ tweelingbroer Roj, één van de psychiaters op de onderzoekscommissie vroeg wat er precies aan zijn broer mankeerde antwoordde deze: “…your brother shows certain signs of deviation from the norm.”82 De onderzoekscommissie kwam uiteindelijk tot de conclusie dat Medvedev aan latente
schizofrenie leed. Ook zou hij een gespleten ofwel gedissocieerde persoonlijkheid hebben. Als bioloog had hij geen enkele reden om stukken van een niet-wetenschappelijke aard te schrijven. Dat hij dit toch deed, was bewijs dat er iets geestelijk niet in orde was met hem. Verder zou hij lijden aan “paranoïde waanvoorstellingen om de maatschappij te hervormen”.83
Hoewel de onderzoekscommissie uiteindelijk tot een diagnose kwam, was Zjores Medvedev negentien dagen na zijn opname weer op vrije voet. Dit had hij te danken aan de campagne die zijn tweelingbroer Roj vrijwel onmiddellijk na zijn opname op poten had gezet. Roj was net als Zjores een internationaal bekend wetenschapper. Hij was historicus. In 1972 zou hij het wereldberoemde werk Let History Judge schrijven, waarin hij het Stalinisme aan Stalin’s persoonlijkheid wijtte. Zowel Zjores als zijn broer maakten deel uit van de Sovjet intelligentsia. De gebroeders Medvedev rekenden zowel Sacharov als Solzjenitsyn tot hun directe vriendenkring en kenden veel gerespecteerde wetenschappers in binnen- en buitenland. Ook kenden zij via hun ouders een aantal oude 80 Medvedev en Medvedev, Question of Madness, pp. 11-13, 19-37; Reddaway en Bloch, Psychiatrie in de
Sowjetunie, pp. 188-190.
81 Medvedev en Medvedev, Question of Madness, p. 96. 82 Medvedev en Medvedev, Question of Madness, p. 60.
83 Medvedev en Medvedev, Question of Madness, pp. 55-56, 60, 96, 99-100, 103; Reddaway en Bloch,
bolsjewieken, die de Russische Revolutie nog hadden meegemaakt en daarmee veel aanzien binnen de Partij genoten. Al deze mensen werden door Roj op de hoogte gesteld van de opname van zijn tweelingbroer. Sacharov richtte een open brief over de kwestie aan Leonid Brezjnev. Ook kaartte hij Medvedev’s opname op internationale wetenschappelijke congressen aan. Solzjenitsyn schreef op zijn beurt het manifest This Is How We Live waarin hij het misbruik van de psychiatrie veroordeelde. Het stuk werd in verschillende buitenlandse kranten gepubliceerd. Op 30 en 31 mei 1970 deden vrijwel alle grote internationale radiostations verslag van Zjores Medvedev’s psychiatrische opname. Protestbrieven werden vanuit binnen- en buitenland aan diverse sovjet instanties geschreven. Zjores’ psychiaters werden dag en nacht telefonisch belaagd. Roj en enkele medestanders bezochten de leidinggevende arts van de GPK in Kaloega zelfs meerdere keren aan huis. De rollen waren omgedraaid. De artsen en de autoriteiten werden nu geterroriseerd.84
De Sovjet autoriteiten zwichtten uiteindelijk onder de druk van Roj Medvedev’s campagne voor de vrijlating van zijn tweelingbroer. Zij lieten Zjores vrij om een groter schandaal te voorkomen. De geest was echter al uit de fles. Heel de wereld wist nu van het misbruik van de psychiatrie in de Sovjet Unie. De publicatie van A Question of Madness in 1971 was nog een trap na. Het boek kreeg internationaal lovende kritieken. Piet Sikkens prees de Nederlandse uitgave Wie is er gek? in het Nieuwsblad van het Noorden in 1973. De Telegraaf gaf al in 1971 een uittreksel van de Engelse uitgave. De kop las “Russische geleerde was KGB te slim af”. Daar bleek in de praktijk niet zo heel veel voor nodig. A Question of Madness geeft vooral weer hoe ongeorganiseerd de sovjet autoriteiten te werk gingen. Na het lezen van A Question of Madness blijft de lezer met een aantal prangende vragen achter. Waarom kozen de sovjet autoriteiten ervoor om Medvedev acuut op te nemen in plaats van hem te arresteren? Eveneens blijft onduidelijk waar het initiatief om Medvedev op te laten nemen vandaan kwam. Tenslotte is het achteraf onbegrijpelijk dat men niet heeft ingezien dat Medvedev’s opname zou leiden tot een internationaal schandaal. Een KGB-vertegenwoordiger vertelde Medvedev achteraf dat de geheime dienst niets met zijn opname te maken had. Dat zou veel verklaren. De hele affaire lijkt inderdaad te slordig voor een KGB onderneming. Medvedev’s opname was niet representatief voor de algemene manier waarop de psychiatrie in de Sovjet Unie tegen dissidenten ingezet werd, maar zij trok wel de aandacht van het westen. Daarvoor was een grote naam als die van
84 Abuse of Psychiatry, pp.45-46; Boekovski, Kasteel, p p. 337-338; Medvedev en Medvedev, A Question of
Madness, p. 41, 50, 53-54, 57, 61-62; Reddaway en Bloch, Psychiatrie in de Sowjetunie, pp. 80, 196-199; ‘Dr.
Medvedev, - sovjet-geleerde – vrijgelaten’, De Tijd, 18 juni 1970 p. 7; ‘Geleerde langer in kliniek’, De Telegraaf 6 juni 1970, p. 11 ;‘Medvedev in vrijheid gesteld’, Nederlands Dagblad 18 juni 1970, p. 1; ‘Russen stoten
Medvedev uit’, De Telegraaf 9 augustus 1973 p. 9; ‘Russische bioloog Medvedev in vrijheid’, p. 4; Crijnen en Wolzak, ‘Wie is er eigenlijk gek?’, p. 16; Jaap den Hollander, ‘Stalin als persoon was voor Stalinisme
verantwoordelijk’, Nieuwsblad van het Noorden 11 januari (1974) p. 30; Piet Sikkens, ‘Per boekwijzer’,
Medvedev blijkbaar noodzakelijk. Uiteindelijk werd Zjores Medvedev uit de Sovjet Unie verbannen. Tijdens een bezoek aan Engeland in 1973 werd zijn staatsburgerschap ingetrokken.85