Op 17 december 1976 werd Vladimir Boekovski om zes uur gewekt door een bewaker. Dat gebeurde iedere dag. Hij was inmiddels ondanks de campagnes in het westen terecht gekomen in de gevreesde Vladimir gevangenis. Uit de luidsprekers van het complex klonken de tonen van het volkslied van de Sovjet Unie. Toen een bewaker hem uit zijn cel beval te komen, dacht hij overgeplaatst te worden
143 Nico Scheepmaker, ‘Handboeien’, Nieuwsblad van het Noorden 22 december 1976, p. 9; Nico Scheepmaker, ‘Luttinkhuizen’, Leeuwarder Courant 8 maart 1982, p. 5; Interview Robert van Voren, Hollandsche Rading 24 mei 2014.
naar een ander cellenblok. Meteen begon hij stennis te schoppen om zijn laarzen, die nog bij de reparateur waren. Hij zag de bui al hangen; naar zijn schoeisel zou hij straks in een ander blok kunnen fluiten. Geërgerd liet de bewaker hem weten dat waar Boekovski heenging, hij geen laarzen nodig zou hebben. Hiervan schrok Boekovski. Dat kon maar één ding betekenen. Kort daarna reed hij in een auto met twee KGB-ers aan zijn zijde naar een vooralsnog onbekende bestemming.144
Na een rit van meerdere uren kwam Boekovski opnieuw in de Lefortovo gevangenis terecht. Daar kreeg hij een maatpak toegewezen met het bevel het onmiddellijk aan te trekken. Opnieuw stennis. “Als jullie orders hebben me dood te schieten, schiet me dan in mijn eigen kloffie neer!”145
Een bewaker zei tegen Boekovski dat hij zich rustig moest houden. Zijn kleren werden gedesinfecteerd. Hij zou ze later terug krijgen. In de Lefortovo gevangenis kreeg Boekovski een nieuwe cel toegewezen, waar hij vervolgens alleen de nacht doorbracht. Slapen kon hij niet. De hele nacht probeerde hij maniakaal rokend te doorgronden wat hem te wachten stond. De volgende ochtend werd hij uit zijn cel gehaald. Twee bewakers deden hem handboeien om. Tot zijn grote ergernis hing één van hen hem vervolgens een stropdas om zijn nek. Volgens van Voren zou Boekovski het kledingstuk de rest van zijn leven haten. Wellicht bleef het in zijn hoofd altijd verbonden aan de kou van de handboeien om zijn polsen. Boekovski werd geboeid naar een militair vliegveld geëscorteerd. Daar wachtten volgens zijn bewakers zijn familie op hem. Op het vliegveld werd Boekovski gedwongen in een Aeroflot toestel te stappen. Het vliegtuig bleek leeg te zijn. Boekovski zat nog maar net of één van de bewakers, vroeg hem weer op te staan. Hij zei: “Wij zetten u nu bovenaan de trap om uw moeder te laten zien dat u echt in het vliegtuig zit, anders weigert ze in te stappen.”146 Kort daarna betraden zijn moeder, zusje en twaalfjarige neefje dat aan een agressieve
vorm van kanker leed eveneens het vliegtuig dat enkele minuten later opsteeg.147
Vladimir Boekovski werd op 20 december 1976 op het vliegveld van Zürich onder zware bewaking uitgewisseld voor Luis Corvalán, de secretaris-generaal van de Communistische Partij van Chili. Corvalán was politiek gevangene onder het bewind van Pinochet. Totdat het Aeroflot vliegtuig van de grond kwam, wist Boekovski niets van dit alles. De ruil was buiten zijn weten om tussen de Sovjet Unie en Chili tot stand gekomen onder toezicht van Amerikaanse diplomaten. Het feit dat de Sovjet autoriteiten bereid waren Boekovski uit te wisselen voor een politieke gevangene van het Pinochet regime, gaf aan dat zij zich wel degelijk doordrongen waren van de politieke aard van zijn gevangenschap. Erkennen zouden zij dat echter nooit. De uitwisseling vond niet voor niets plaats op 20 december 1976, tevens de zeventigste verjaardag van Leonid Brezjnev. Die zaterdag stond in de Sovjet Unie in het teken van deze feestdag. In Sovjet kranten werd wel melding gemaakt van de 144 Boekovski, Kasteel, pp. 8-14.
145 Ibidem, p. 82.
146 Boekovski, Kasteel, p. 400.
vrijlating van Luis Corvalán, maar in deze berichten werd met geen woord gerept over Vladimir Boekovski. Volgens de Sovjet pers was de vrijlating van Corvalán tot stand gekomen onder ferme druk vanuit de Sovjet Unie. Dat er sprake was geweest van een uitwisseling, werd geheim gehouden.148
Boekovski bleef een aantal weken in Zürich om weer op kracht te komen. Volgens Zwitserse artsen was hij zwaar ondervoed, maar naar omstandigheden gezond. Ondank zijn fysieke omstandigheden gaf hij op 20 december een persconferentie waarin hij liet weten zich in te willen zetten voor achtergebleven dissidenten. Tijdens de conferentie grapte hij nog dat, nu de Sovjet Unie geen problemen bleek te hebben met de handel in mensen, het wellicht een idee was dat Brezjnev zichzelf voor Pinochet uit zou wisselen. Brezjnev schijnt achteraf niet blij geweest te zijn met de vrijlating van Boekovski. Binnen dissidentenkringen gaat het verhaal dat hij zich na het zien van de persconferentie in Zürich bij de KGB beklaagde: “Jullie zeiden toch dat die man niet goed bij zijn hoofd was? Gisteren zag ik hem op televisie! Hij sprak vloeiend Engels en hetgeen hij zei klonk helemaal zo gek niet!” Boekovski’s vrijlating kreeg veel aandacht in de internationale media. Op 20 december was er ook in Nederlandse kranten direct aandacht voor zijn verhaal. Heel de wereld keek met ontzag naar deze jongeman, die bijna twaalf jaar van zijn leven had gegeven voor meer vrijheid in de Sovjet Unie. Hij werd onthaald als een held.149
Na weer op krachten gekomen te zijn maakte Boekovski begin 1977 een rondreis door Europa om mensen die zich voor zijn vrijheid ingezet hadden te bedanken. Na Engeland en Frankrijk bezocht te hebben, landde hij op maandag 17 januari op Schiphol. Daar werd hij door een grote delegatie journalisten ontvangen. In de Nederlandse kranten van de volgende dag stonden foto’s waarop Boekovski een trotse Henk Wolzak dankbaar de hand schudde. Boekovski sprak tijdens de persconferentie die volgde zijn dank uit ten opzichte van de Universiteit van Leiden. Sinds 1972 had hij in de gevangenis en de kampen nooit brieven ontvangen behalve een jaarlijkse verjaardagskaart 148 Boobyyer, ‘Vladimir Bukovskii’, pp. 464-465. ‘Bemiddeling VS’, Nederlands Dagblad 21 december 1976, p. 3; ‘Boekovski en Corvalan’, Nederlands Dagblad 23 december 1976, p. 3; ‘Boekovski kijkt eerst in Leiden’; Het Vrije
Volk 17 januari 1977, p. 7; ‘Boekovsky moet nog wennen’, De Telegraaf 27 december 1976, p. 5; ‘Boekowski’, Nederlands Dagblad 21 december 1976, p. 1; ‘Boekowski overweegt naar Leiden te komen voor verdere studie’, Leeuwarder Courant 20 december 1976, p. 3; ‘Boekowski: Ik kreeg slechts om de andere dag te eten’,
Leeuwarder Courant 20 december 1976, p. 4; ‘Boekowsky komt naar Nederland’, Nederlands Dagblad 23
december 1976, p. 1; ‘Brezjnev kreeg voor vijfde keer Lenin-orde’, Leeuwarder Courant 20 december 1972, p. 4; ‘Corvalán in Moskou’, Leeuwarder Courant 20 december 1976, p. 3; ‘Komt Rus Boekowsky in Nederland studeren?’, Nederlands Dagblad 21 december 1976, p. 3; ‘Sinistere mensenruil op vliegveld Zürich’, Het Vrije
Volk 20 december 1976, p.5.
149 Interview met Irina Grivnina, Antwerpen, 19 mei 2014; ‘Boekovski kijkt eerst in Leiden’, Het Vrije Volk 17 januari 1977, p. 7; Dick Verkijk, ‘Vladimir Boekovsky: vrij dank zij Nederlandse parlementariërs’, Limburgsch
Dagblad 15 januari 1976, p .3 ;‘Boekowski overweegt naar Leiden te komen voor verdere studie’, Leeuwarder Courant 20 december 1976, p. 3; ‘Boekowski: Ik kreeg slechts om de andere dag te eten’, Leeuwarder Courant
20 december 1976, p. 4 ; ‘Brezjnev kreeg voor vijfde keer Lenin-orde’, Leeuwarder Courant 20 december ,1972 p. 4; ‘Corvalán in Moskou’, Leeuwarder Courant 20 december 1976, p. 3; ‘Komt Rus Boekowsky in Nederland studeren?’, Nederlands Dagblad 21 december 1976, p. 3; ‘Sinistere mensenruil op vliegveld Zürich’, Het Vrije
van de Universiteit van Leiden. Waarom de autoriteiten deze kaart wel doorlieten, was hem een raadsel, maar hij bedankte de universiteit er hartelijk voor. Ook betuigde hij zijn dank aan de Nederlandse parlementariërs die zich voor zijn zaak hard hadden gemaakt en zijn moeder hadden bezocht. Dankzij hen was hij naar eigen zeggen beter behandeld in de Vladimir gevangenis. Hij sloot niet uit dat hij daar zijn leven aan dankte. Nederlandse parlementariërs konden wat hem betreft als voorbeeld voor alle parlementariërs ter wereld fungeren. Op 19 januari 1977 bedankte Boekovski de kamerleden Andriessen, Ploeg, de Boer en van der Doef nog persoonlijk voor hun inzet. In het Vrije Volk viel te lezen dat het Comité Red Vladimir Boekovski zich nu Boekovski vrij was, in ging zetten voor de dissidenten die nog steeds in psychiatrische inrichtingen in de Sovjet Unie vastzaten. Het paard dat in Smalle Ee op Boekovski wachtte, heeft hij nooit in ontvangst genomen, maar hij schijnt wel tot in de jaren 1980 goed contact gehad te hebben met de eigenaresse van het dier.150
Hoewel Boekovski graag zijn studie biologie aan de Universiteit van Leiden had voortgezet, kwam dit er uiteindelijk niet van. Colleges werden aan de universiteit van Leiden louter in het Nederlands gegeven. Voor Boekovski kon geen uitzondering gemaakt worden. Boekovski had zich de Engelse taal echter zo eenvoudig meester gemaakt, dat het leren van het Nederlands voor hem geen opgave zou zijn, aldus een vertegenwoordiger van de universiteit. Maar Boekovski voelde zich niet geroepen om op zijn 33ste nog een nieuwe vreemde taal te leren. Hij week uit naar Engeland waar de acteur David Markham hem opving en ging in Cambridge studeren. In Engeland schreef hij in drie maanden zijn ruim 400 bladzijde tellende memoires, Kasteel tussen vier muren. Hiervoor gebruikte hij een pen die hem persoonlijk door Margaret Tatcher was overhandigd. Zij had hem tijdens een ontmoeting in 1977 verzocht deze pen te gebruiken om zijn herinneringen aan de kampen en inrichtingen op te schrijven. Kasteel tussen vier muren verscheen in 1979 in het Nederlands. Het boek was een internationale bestseller en creëerde opnieuw aandacht voor het misbruik van de psychiatrie in de Sovjet Unie. De strijd daartegen ging na 1976 onverminderd door. Nederland zou in de jaren 1980 een belangrijke bijdrage aan deze strijd leveren.151
3.6 Conclusie
Zo kreeg het wel en wee van de dissidentenbeweging vanaf de jaren 1970 meer aandacht in Nederland. De vrijlatingscampagne voor Vladimir Boekovski was één van de eerste keren dat Nederlanders op de bres sprongen voor een Russische dissident. Er zouden nog veel soortgelijke campagnes volgen. Dat het hier om de man ging die de bewijzen voor het misbruik van de psychiatrie had geleverd, speelde tijdens de campagne om zijn vrijlating nauwelijks een rol. Boekovski stond 150 ‘Boekovski prijs Nederlands parlement’, Leeuwarder Courant 19 januari 1977, p. 3;‘Boekowski kijkt eerst in Leiden’, p. 7; Interview met Robert van Voren, Hollandsche Rading, 16 juli 2014.
151 Interview met Irina Grivnina, Antwerpen, 19 mei 2014; Interview met Robert van Voren, Hollandsche Rading, 16 juli 2014.
symbool voor het ongebroken verzet tegen het Sovjet regime. Hij had veel meegemaakt, maar had nooit toegegeven.
Zelf hield Boekovski zich na 1976 ook nog maar weinig bezig met het misbruik van de psychiatrie. Dat ging na 1976 gewoon door, zij het stiller dan voorheen. Intussen wisten de Sovjet autoriteiten wie wel en wie niet in aanmerking kwamen voor deze behandeling. Dissidenten die internationaal bekend waren werden niet langer naar inrichtingen gestuurd. Zij werden verbannen.
Opvallend aan het verhaal in dit hoofdstuk is dat een heel klein groepje mensen de dissidentenbeweging in Nederland op de kaart wist te krijgen. Zowel Karel van het Reve als Henk Wolzak speelden hierbij een belangrijke rol. Hoewel de Nederlandse acties waarschijnlijk niet de vrijlating van Boekovski doorslaggevend waren – in Engeland kreeg zijn zaak veel meer aandacht – hadden zij volgens Boekovski wel degelijk een belangrijke bijdrage geleverd. Tegen de Nederlandse parlementariërs zei hij niet voor niets wellicht zijn leven aan hen te danken. Misschien was het belangrijkste van de Nederlandse steun echter wel dat Boekovski wist dat er ergens ter wereld mensen waren, die hem niet vergeten waren en bereid waren voor hem te strijden.
Conclusie
De Sovjet Unie bevond zich vanaf de dood van Josef Stalin in een tweestrijd. Enerzijds wilde zij de terreur afzweren, maar anderzijds diende de communistische ideologie in stand te blijven. Deze twee doelstellingen vielen niet met elkaar te verenigen. Het Sovjet regime zou desalniettemin tot haar val een oplossing voor dit probleem proberen te vinden. De dissidenten vervulden binnen dit alles een bijzondere rol. Hoewel de dissidentenbeweging klein was, vormde zij een grote bedreiging voor het regime. Omdat dissidenten zich openlijk tegen de communistische ideologie keerden, moesten de Sovjet autoriteiten terugvallen op terreur.
Einde jaren 1960 ging de Sovjet Unie de strijd aan met ideologische diversiteit. De Praagse Lente en de groei van de dissidentenbeweging hadden de communistische eendracht ernstig beschadigd. De Praagse Lente werd onderdrukt en Dubček werd afgezet. Daarmee was het probleem in Tsjecho-Slowakije opgelost. Vervolgens was het zaak om de dissidentenbeweging onschadelijk te maken. Vanaf het moment dat Yoeri Andropov de KGB ging leiden, werd de psychiatrie hiervoor ingezet. Zij werd hoofdzakelijk gebruikt tegen dissidenten met gevaarlijke ideeën. Het ontoerekeningsvatbaar verklaren van dergelijke dissidenten was een machtig wapen in de ideologische strijd. Het deed niet alleen af aan de dissident zijn persoon, maar ook aan zijn ideeën. Wie luisterde er nu naar een gek? Tevens had de psychiatrie als voordeel dat zij een stille vorm van repressie was. Internationale aandacht zoals bij het proces tegen Sinjavski en Daniël wilden de sovjet autoriteiten voorkomen. Onderdrukking van dissidenten diende voortaan achter gesloten deuren plaats te vinden. De psychiatrie bleek zich hier perfect voor te lenen. Ook wist zij bemoeienis vanuit het westen buiten de deur te houden. Omdat de dissidenten zich in klinieken in de Sovjet Unie bevonden, kon men in het westen onmogelijk bewijzen dat zij gezonde mensen waren. Zo verscholen de Sovjet autoriteiten zich achter het medische gezag van psychiaters.
Het duurde echter niet lang voordat het westen gegronde redenen kreeg om de Sovjet Unie van misbruik van de psychiatrie te verdenken. De opname van Zjores Medvedev kreeg wereldwijd veel aandacht. Vladimir Boekovski wist vervolgens medische bewijzen voor het misbruik naar het westen te smokkelen. Op basis van de Boekovski documenten durfden Britse psychiaters zich tegen de Sovjet psychiatrie uit te spreken. Hoewel het nog tot de jaren 1980 duurde voordat de Sovjet Unie
zou bekennen dat zij de psychiatrie inderdaad als repressiemiddel hadden gebruikt, kon men vanaf de jaren 1970 al van deze praktijken weten. De WPA deed in 1971 echter of haar neus bloedde met als resultaat dat Boekovski tot twaalf jaar kamp en verbanning werd veroordeeld.
In het westen ontstond ondertussen steeds meer aandacht voor misstanden in de Sovjet Unie. Deze aandacht werd in Nederland mogelijk gemaakt door een klein groepje mensen waaronder Henk Wolzak en Karel van het Reve. Zij hadden contacten in de Sovjet Unie, bezochten die en smokkelden documenten naar het westen. In de jaren 1970 werden in Nederland verder regelmatig campagnes voor in de Sovjet Unie vervolgde dissidenten georganiseerd. Eén van de eerste campagnes was die voor de vrijlating van Vladimir Boekovski. Hierin vervulde Henk Wolzak een belangrijke rol. Toen Boekovski in 1976 vrijkwam, bezocht hij Amsterdam om Wolzak persoonlijk te bedanken. Druk vanuit een klein land als Nederland bleek een bijdrage te kunnen leveren aan het bewerkstelligen van concessies van het Sovjet regime.
Vreemd is dat er in de campagne voor vrijlating van Boekovski nauwelijks aandacht was voor het misbruik van de psychiatrie. In de krantenartikelen die over Boekovksi verschenen werd wel melding gemaakt van het feit dat hij meerdere malen onder dwang in een psychiatrische inrichting was opgenomen, maar hieraan werd geen bijzondere waarde gehecht. Het psychiatrisch misbruik was blijkbaar niet meer dan een vorm van repressie naast de kampen en de gevangenis. Misschien dat de verklaring hiervoor is dat men zich weinig bij het misbruik van de psychiatrie kon voorstellen.
Het misbruik van de psychiatrie zou echter een speciale plaats toegekend moeten krijgen binnen de geschiedenis van de Sovjet Unie. George Orwell mag een dergelijke vorm van onderdrukking in zijn boek 1984 niet hebben voorzien, maar naast de leuzen war is peace en slavery is freedom had madness is sanity kunnen staan. Het misbruik van de psychiatrie was het summum van stille repressie en een essentieel onderdeel van het instrumentarium waarmee de Sovjet Unie haar ideologische tegenstanders bestreed. Hoewel het misbruik van de psychiatrie uiteindelijk mededankzij Vladimir Boekovski uitkwam, lijkt het sinds de jaren 1980 als historisch onderwerp verdwenen te zijn. Het kwalijkst hieraan is dat er vanuit de voormalige Sovjet Unie nooit enige vorm van reflectie op het fenomeen is geweest. De Russische Federatie pretendeert dat het Sovjet verleden een afgesloten hoofdstuk is, maar dat is het natuurlijk niet. Om een voorbeeld te geven, Poetin diende als KGB-agent onder het bewind van Yoeri Andropov, die het misbruik van de psychiatrie mogelijk maakte. Wellicht is het vandaag de taak van westerse historici om Rusland met zijn eigen verleden te confronteren.
Wat dat betreft houdt de campagne voor de vrijlating van Boekovski ons ook een spiegel voor. In de jaren 1970 waren mensen bereid zich voor het lot van de onderdrukten in andere landen in te zetten. Hoe anders is de situatie nu? In de aanloop naar de Olympische Spelen werd er veel gediscussieerd over protesten tegen Poetin vanwege recentelijke wetgeving die homoseksuelen
discrimineerde. Waren de argumenten die het koningshuis en de minister-president aandroegen om geen politieke daad te stellen in Sochi niet vergelijkbaar met die van de psychiaters die op het WPA congres in Mexico Stad weigerden het misbruik van de psychiatrie te bespreken. Beide partijen kozen voor ‘stille diplomatie’. In beide gevallen haalde het niets uit. Debat was er voorafgaand aan de Olympische Spelen veel, maar acties bleven uit. Eén van de redenen hiervoor lijkt te zijn dat Nederlanders zich niet kunnen voorstellend at Rusland zich iets aan zou trekken van de mening van dit kleine landje. Toch wisten een klein aantal Nederlanders de Sovjet autoriteiten in de jaren 1970 tot grote concessies te dwingen. Waarom zou dat nu niet meer tot de mogelijkheden behoren. Er is hier duidelijk sprake van een mentaliteitsverandering, maar volgens mij heeft deze niet in Rusland maar in het westen plaat gevonden.
Net als in de Sovjet Unie is er vandaag de dag van alles mis in Rusland. Net als toen zal het deze tekortkomingen ten alle tijden ontkennen, maar kritiek van buitenaf doet nog steeds zeer. Als ik de voormalige dissidente Irina Grivnina moet geloven, heeft Poetin het misbruik van de psychiatrie geherintroduceerd als repressiemiddel tegen mensen die zich niet achter zijn bewind scharen. Misschien wordt het tijd dat meer mensen zich in het westen over dergelijke misstanden uitspreken.
Bronnen Literatuur
- Abuse of Psychiatry for Political Repression in the Soviet Union; hearing before the subcommittee to investigate the administration of the internal security act and other internal security laws of the Committee on the Judiciary United States Senate, ninety-second congress, second session, September 26, 1972 (New York 1973).
- Bloch, Sidney, ‘Psychiatry as ideology in the USSR’, Journal of medical ethics 4 (1978) pp. 126-131. - Bloch, Sidney en Peter Reddaway, Soviet Psychiatric Abuse: The Shadow over World Psychiatry (Londen 1984).
- Boobbyer, Philip, ‘Vladimir Bukovskii and Soviet Communism’, The Slavonic and East European Review 87 (2009) pp. 452-487.
- Boer, Simon Pieter de, E.J. Driessen en H.L. Verhaar, Biographical dictionary of dissidents in the Soviet Union, 1956-1975 (The Hague 1982).
- Boekovski, Vladimir, Kasteel tussen vier muren; uit het leven van een Russische dissident (Londen