Diciplina Arcani bij Dietrich Bonhoeffer .1 Inleiding

Ofschoon Disciplina Arcani als begrip bij Bonhoeffer nauwelijks voorkomt is het belangrijker dan het schaarse gebruik doet vermoeden. ⁶⁹⁹ In mijn onderzoek kijk ik in hoeverre er een relatie is tussen Disciplina Arcani en het begrip navolging. In zijn boek Nachfolge komen we een passage tegen waarin, zonder het woord te noemen, naar het verschijnsel ‘Arkandisciplin’ wordt verwezen. Het gaat dan met name om het gedeelte over goedkope en dure genade. Bonhoeffer betoogt dat er een grens is aan de verkondiging van de genade. Niet dat de genade begrensd is, dat wordt niet gezegd, maar de verkondiging van de genade is begrensd. Zij is namelijk niet voor degenen die haar te grabbel gooien. Genade is dan niet meer genade. De genade moet dus tegen zichzelf beschermd worden door er niet te pas en te onpas over te spreken. Bonhoeffer spreekt hier onder andere ook over vanuit een citaat uit

696 Op wat Bonhoeffer hier bedoelde kom ik in Tussenbalans III terug.

697

DBW, 8, 542 - 543.

698

DBW, 15, 537-543, of; Gesammelte Schriften III, 382-388.

699

In de brieven die Bonhoeffer in de gevangenis schreef, komt de gedachte over ‘Arkandis-ciplin’ slechts twee maal expliciet ter sprake, t.w. in de brief van 30 april 1944 en de daarop volgende brief van 5 mei 1944. Slechts een enkele maal heeft Bonhoeffer eerder over het arcanum gesproken, bijvoorbeeld in zijn in 1932 gehouden colleges over het wezen van de kerk.

142

de Bergrede, Mt. 7, 6: “werp de parels niet voor de zwijnen.”⁷⁰⁰ Genade heet hier ook vergeving. Vergeving mag men niet koste wat kost verkondigen. Genade en vergeving worden dan te goedkoop, de inhoud van het begrip gaat verloren. Bon-hoeffer geeft aan dat het er niet om gaat vergeving op te dringen of bekeerlingen te maken met de genade en de vergeving. Hij ziet dit als ontheiliging van de genade of de vergeving. Dat dit een moeilijk vraagstuk is, begrijpt Bonhoeffer. Hij beschrijft dat als de grote scheiding die er teweeg gebracht wordt. De goede leerling kiest de smalle weg en de nauwe poort: hij moet verkondigen, maar mag daarbij niet de parels voor de zwijnen werpen.⁷⁰¹

In het nu volgende zal ik nader ingaan op het begrip Disciplina Arcani. Allereerst kijk ik naar de oorsprong van het begrip, vervolgens bestudeer ik de implicaties van dit begrip bij Bonhoeffer en aansluitend betoog ik dat dit begrip onlosmakelijk ver-bonden is met zijn visie op navolging. Ik stel nu al dat Disciplina Arcani het leven van de christen in de wereld mogelijk maakt en dus te maken heeft met het denken in twee regimenten.

5.4.3.2 Oorsprong

In zijn colleges in Finkenwalde herintroduceert Bonhoeffer het begrip Disciplina

Arcani. Het is een term uit de 17^e eeuw voor een praktijk die gebezigd werd in de eerste eeuwen van het christendom. In het vroege christendom werd de geloofsleer-ling ingewijd in de geheimen van het geloof. Het ging met name om de sacramenten, de geloofsbelijdenis en het ‘Onze Vader’. Deze geloofsattributen hoorden thuis in het centrum van de gemeente. Er was een soort afscherming naar buiten. Men pro-beerde zo vervlakking van de geloofsgeheimen tegen te gaan.⁷⁰² Men wilde de ei-genheid van het christelijke leven veilig stellen. Bonhoeffer herintroduceert dit be-grip. De geloofsgeheimen worden niet opgedrongen aan een publiek dat er eigenlijk niet in geïnteresseerd is.⁷⁰³ Bonhoeffer werpt een grens op tegen enerzijds de kritiek-loze vermenging van christendom met het religieuze heidendom en anderzijds het cultuurprotestantisme en wereldontvluchtende tendensen. Het gaat dus om een grens naar buiten. Maar het kan bij Bonhoeffer ook de vorm aannemen van een grens naar binnen: ook aan de gelovigen mag men niet de heilsfeiten opdringen die ze nog niet als zodanig kunnen beschouwen. Er moet op die manier gesproken worden dat het geheim als geheim bewaard blijft en betuigd wordt.⁷⁰⁴ Het begrip Disciplina Arcani

Bonhoeffer richt zich met deze kritiek ook tegen Barths openbaringspositivisme ( God kennen we alleen uit de openbaring in Christus ) waarmee hij bedoeld dat alle dogmata ge-lijkgeschakeld worden en in zijn geheel worden aangeboden, zonder dat men ernaar vraagt of men rijp is en er voor open staat. Geloven wordt zo tot wet.

704

De oude kerk heeft dit gedaan, aldus Bonhoeffer, door over het geheim van God, Christus en de Geest te spreken in paradoxen. De uitspraken van de concilies van Chalcedon, Nicea, Efese en Constantinopel over de grote vragen van Godsleer en christologie geven blijk van de bemoeienis zowel om voor het eigentijds forum van deze essentialia te spreken, als om in het spreken het geheimvolle te bewaren. Vgl. Gesammelte Schriften III, 383 e.v. of: DBW, 15, 577 e.v.

143 roept bij veel commentatoren huiver op.⁷⁰⁵ Zij vrezen een terugtrekken in de binnen-kamer, een breuk met de wereld. Dat roept dus wel begrip op, maar zo is het door Bonhoeffer niet bedoeld. Bonhoeffer zag deze gevaren zelf ook. En ondanks zijn ervaring met de rijkdom aan spiritualiteit binnen de kloostercultuur wees hij een monnikendom af. Juist vanuit het aspect van afzondering van de wereld was hij geen voorstander van een elitair christendom.

5.4.3.3 Wat betekent Disciplina Arcani bij Bonhoeffer?

Bonhoeffer verstaat Disciplina Arcani als een zwijgen uit eerbied voor het Woord, geen doodzwijgen van dat Woord. Er heerst stilte omdat er niet zorgvuldig gespro-ken kan worden. Omdat Bonhoeffer pleit voor gehoorzaam leven in vrijheid en verantwoordelijkheid, pleit hij ook voor zorgvuldigheid in het spreken en zwijgen. Zorgvuldig spreken komt voort uit aandachtig zwijgen, uit luisterend leven. Het juiste woord ontspringt aan het zwijgen, is eigenlijk niets meer dan een resonantie van zwijgen en reflectie. Zorgvuldig zijn in spreken getuigt van respect. Om Bon-hoeffer goed te begrijpen moet de positie van zijn kerk in de beschouwing meege-nomen worden. Bonhoeffer beschrijft ergens dat de kerk teveel naar zichzelf heeft gekeken. Ze heeft teveel op zichzelf en haar positie gelet en eigen veiligheid en invloed te belangrijk gevonden. Daardoor heeft ze voor veel mensen het zicht op de boodschap van Christus weggenomen. De stilte die er nodig is, is er één van zuive-ring. De prediking moet juist door het zwijgen heen weer aan zeggingskracht win-nen.⁷⁰⁶ Verdisconteren we daarnaast de situatie in het nazi-Duitsland waarin Bon-hoeffer leefde en waarin zwijgen veelal was geboden, dan begrijpen we dat hij geen plat schreeuwend heldendom voorstaat. Hij blijft altijd de pastor die oproept tot biecht, tot ommekeer die een voorwaarde is voor de vergeving, samen met het goede handelen.

Disciplina Arcani betekent voor Bonhoeffer dus geen apathie, of het terugtrekken op

eigen gebied. Hierover zegt Bonhoeffer dat het wachten op Gods tijd niet gebeurt met de handen over elkaar. Het christelijke leven bestaat voort en het bestaat in deze stille periode uit: bidden en het goede doen.⁷⁰⁷ Het christendom leidt een verborgen leven in de wereld en niet erbuiten. Het gaat dus niet om handelen in een veilige enclave waar christenen betere tijden afwachten. Er is juist een roeping in deze we-reld. Het goede doen betekent zelfs een engagement in de wereld, een mee opnemen van het bestaan. Ook hier blijft de ene werkelijkheid van kracht. Bonhoeffers over-tuiging is dat een herstel en een herinterpretatie van het christendom alleen mogelijk is wanneer een zwijgen naar buiten toe verdere profanatie van en misvattingen be-treffende de christelijke fundamenten zou voorkomen. Niet wegtrekken uit de we-reld, maar wel een in stilte bewaren van de geheimen. Die stilte is dus geen doodse stilte, want het geheimvolle wordt niet doodgezwegen. Bij Bonhoeffer heeft het te

Opvallend is hier de gelijkenis met Luther, die ook grote moeite heeft met het ‘en bloc’ over-nemen van de uitspraken van de grote concilies.

705

Met A. Dumas vraag ik mij af of de term Disciplina Arcani hier wel de meest gelukkige vondst was. Vgl. A. Dumas: Une théologie de la réalité, D. Bonhoeffer, Geneve 1968, 231. Maar wellicht is het goed oude axioma’s weer te herdefiniëren.

706

Vgl DBW, 8, 436. (Widerstand und Ergebung, 328).

707

144

maken met het leven met het geheim, het geheim vieren. Dit geheim is geen exclu-sief geheim. Het is het geheim van het gratuïte karakter van de verlossing.⁷⁰⁸ Dat geheim is het hart van Bonhoeffers theologie, wat hij zuiver wil houden en waar met eerbied mee omgegaan moet worden.

Disciplina Arcani betekent voor Bonhoeffer dus zeker geen dualisme. Samenvattend

is het volgende te kunnen zeggen:

- Disciplina Arcani bewaart deze wereld voor God, maar ook andersom.⁷⁰⁹

- Disciplina Arcani bewaart de eigenheid van de kerk en wil haar

geloofsge-heimen beschermen tegen profanisering.⁷¹⁰

- Disciplina Arcani bewaart de eigenheid van de wereld en wil die wereld

bewaren tegen sacralisering.

- Disciplina Arcani beoogt het zout zijn bewarende kracht te laten behouden.

Met andere woorden: het ‘zuiver’ houden van de kerk in onderscheiding van de wereld is noodzakelijk voor het behoud van de wereld en het (chris-telijk) leven. ⁷¹¹

Disciplina Arcani is zo een vorm van een denken in twee regimenten, die niets

te-rugneemt van de menselijke verantwoordelijkheid in deze wereld en van Gods vrij-heid Heer te zijn van deze wereld.

Kortom: het gaat om een zuiver houden van de kerk en de wereld, van wat de kerk is en wat de (mondig geworden) wereld is. Anders gezegd: het gaat erom dat het heili-ge niet heili-geprofaniseerd en het wereldse niet heili-gesacraliseerd wordt. Dit impliceert dus een ‘grens’, maar die moet men zich niet ruimtelijk en statisch voorstellen. We moe-ten hier, om het zo uit te drukken, niet kwantitatief maar kwalitatief denken, niet fysisch maar meer psychisch. Want er is wel een sterke samenhang; het geloof (en het beleven en onderhouden van het geloof) heeft nu eenmaal alles met de wereld te maken. Maar een christen leeft in die wereld als het ware incognito. Ik meen dat Bonhoeffer dit ook op het oog had toen hij schreef over ‘natuurlijke vroomheid’ en ‘onbewust christen zijn’.

708

In de Disciplina Arcani blijft het ‘laatste’, Gods rechtvaardigend woord, als het laatste bestaan, de mens kan er niet over beschikken, het blijft geschenk, maar juist daarom kan men het ‘voorlaatste’ op zich nemen.

709

H.J.J. van Schijndel, Religie, Geloof, Disciplina Arcani, Bonhoeffers Disciplina Arcani en de religie van het geloof, Kampen 1978, 162: “Diciplina Arcani betekent verborgenheid van God in een mensenwoord en van de woorden Gods in een eigen ‘ruimte’, maar deze verbor-genheid geeft de eenheid niet op (…) maar doet integendeel juist recht aan de eiverbor-genheid van God midden in de werkelijkheid.”

710

Vgl. H.J.J. van Schijndel, Religie, Geloof, Disciplina Arcani, Bonhoeffers Disciplina Arcani en de religie van het geloof, 163.

711

Vgl. de lezing op het Bonhoeffer Werkgezelschap Nederland (7 april 2008) welke Dr. G. Dekker, emeritus-hoogleraar aan de Vrije universiteit te Amsterdam, hield over Arkandis-ziplin of Arcanum bij Bonhoeffer.

145