Keith stelt dat de huwelijksonderhandelingen waar Romeinse vrouwen zich in konden mengen, niet alleen vanuit persoonlijke overwegingen zijn, maar ook vanuit politieke overwegingen, aangezien de onderhandelingen er regelmatig voor zorgde dat twee vooraanstaande families met elkaar gekoppeld werden. Zij concludeert dat vrouwen die zich mengden in politieke zaken niet alleen in de Aeneas voorkwamen, maar ook in het dagelijks leven in Rome. Vrouwen maakten gebruik van politieke netwerken voor het behalen van een voor hen belangrijk doel.198 Naast de huwelijksonderhandelingen noemt zij twee voorbeelden van groepen vrouwen die demonstreerden tegen nieuwe wetgeving of andere beslissingen ten tijde van de late Republiek, die Hemelrijk ook beschrijft in haar ‘Women’s demonstrations in
Republican Rome’. Dit zijn de demonstraties voor de afschaffing van de Lex Oppia (215 v.
Chr.) en de belasting die de 1400 rijkste vrouwen van Rome dienden te betalen (42 v. Chr.) voor de financiering van de oorlog tegen de moordenaars van Caesar.199 Het overgrote deel
196
Ongepubliceerd hoofdstuk van Hemelrijk, Hidden Lives, Public Personae, 29.
197 Ibid. 30.
198 Keith, ‘Women’s Networks in Vergil’s Aeneid’, , 7 en Dixon, ´A Family Business, 38.
199 Keith, ‘Women’s Networks in Vergil’s Aeneid’, 7 en E.A. Hemelrijk, ‘Women’s Demonstrations in
Republican Rome’ in Blok, J. en Mason, P. Sexual Asymmetry. Studies in Ancient Society (Amsterdam 1987) pp. 217-240. Voor een uitgebreide beschrijving van beide demonstraties zie Hemelrijk, ‘Women’s Demonstrations in Republican Rome’, 218-221. De Lex Oppia werd ingevoerd in 215 v. Chr. om het bezit en de tentoonspreiding van luxe onder vrouwen aan banden te leggen. De wet werd in 195 v. Chr. ingetrokken mede omdat vrouwen uit Rome en de omliggende steden de straten opgingen en deze blokkeerden. In Hemelrijk, ‘Women’s
Demonstrations in Republican Rome’, 218. Valerius Maximus over de Lex Oppia: Val. Max. 9.1.3. De tweede vrouwendemonstratie is degene die volgde op de belasting die de 1400 rijkste vrouwen van Rome werd opgelegd in 42 v. Chr. door Octavianus, Antonius en Lepidus. Deze belasting werd ingevoerd om geld in te zamelen voor de oorlog tegen de moordenaars van Caesar. Om deze belasting af te schaffen deden de vrouwen een beroep op de echtgenotes en vrouwelijke familieleden van de triumviri, maar helaas mocht dit niet baten. Zowel
Octavianus’ moeder als zus steunden de vrouwen, maar de echtgenoot van Antonius, Fulvia, maakte hier op een onbeleefde manier een eind aan. In J. E. Salisbury, Encyclopedia of Women in the Ancient World (Santa Barbara 2001) 161. De vrouwen trokken als gevolg daarvan naar het forum, waar Hortensia haar beroemde speech gaf.
van de demonstaties die geleid werden door Romeinse vrouwen waren een succes, hetgeen met name te maken had met de hoge status van de vrouwen die deelnamen aan de demonstaties. De vrouwen waren veelal familie of kennissen van magistraten en/of senatoren. Ondanks dat Hemelrijk onderstreept dat de demonstaties die zij beschrijft incidenten waren en zeker geen wijdverspreid fenomeen, wordt wel duidelijk dat vrouwen enige organisatiedrang hadden wanneer zij zich aangevallen voelden.200
‘When Hortensia and her fellow-matrons discreetly approached the Triumvirs’ female relations, they made appropriate use of the women’s network that was unofficially and informally empowered to effect political pressure in ancient Rome.’201
Deze demonstraties geven op twee manieren aan dat er sprake is van een sociaal netwerk onder vrouwen. Ten eerste laat de belasting van 42 v. Chr. zien dat vrouwen via echtgenotes van de triumviri ervan uitgingen dat zij politiek het een en ander voor elkaar konden krijgen, zoals ook blijkt uit het bovenstaande citaat van Keith. Dit laat duidelijk zien dat vrouwen van de elite op verschillende manieren en met verschillende doeleinden gebruik maakten van hun sociale netwerk. Daarnaast is het naar mijn mening enkel mogelijk om een grote groep (vrouwen) bijeen te krijgen die hetzelfde nastreven wanneer er sprake is van een sociaal
netwerk, hetgeen ook geconcludeerd wordt door Granovetter.202 De vrouwen die
demonstreerden waren veelal familie van magistraten en/of senatoren en de kans dat zij elkaar kenden was groot.
De demonstratie voor de afschaffing van de Lex Oppia valt buiten het
onderzoeksgebied, want met de komst van de Keizertijd vonden demonstraties onder vrouwen niet langer plaats. Hemelrijk dicht het ontbreken van vrouwendemonstraties ten tijde van de Keizertijd toe aan het bestaan van de senaat voor vrouwen en de conventus matronarum.203 Deze conventu(s) matronarum wordt besproken in een passage van Suetonius.
Voor de speech van Hortensia zie App. BC 4.5 Als gevolg van de vastberadenheid van de vrouwen werd besloten om het aantal te verlagen van 1400 naar 400 vrouwen. Hemelrijk, ‘Women’s Demonstrations in Republican Rome’, 219-20. Valerius Maximus over de belasting: Val. Max. 8.3.3.
200 Hemelrijk geeft aan dat de historiciteit van enkele voorbeelden twijfelachtig is, maar dat dit niet afdoet aan de
conclusie aangezien de voorbeelden deel uitmaken van de Romeinse beeld op hun gemeenschappelijke verleden. In Hemelrijk, ‘Women’s Demonstrations in Republican Rome’, 227.
201
Keith, ‘Women’s Networks in Vergil’s Aeneid’, 11.
202 […], the more local bridges (per person?) in a community and the greater their degree, the more cohesive the
community and the more capable of acting in concert. In Granovetter, ‘The Strength of Weak Ties’, 1376.
203 Hemelrijk, ‘Women’s Demonstrations in Republican Rome’, 231. ‘[..], the assembly of matrons of Rome
‘Amongst other liberal studies, he (Galba) applied himself to the law. He married Lepida, by whom he had two sons; but the mother and children all dying, he continued a widower; nor could he be prevailed upon to marry again, not even Agrippina herself, at that time left a widow by the death of Domitius, who had employed all her blandishments to allure him to her embraces, while he was a married man; insomuch that Lepida's mother, when in company with several married women204, rebuked her for it, and even went so far as to cuff her.’205
In bovenstaand citaat bespreekt Suetonius hoe de moeder van Aemilia Lepida, de echtgenote van Galba, Agrippina de Jongere in het gezicht sloeg vanwege haar poging om Galba te verleiden. Dit citaat is om meerdere redenen bijzonder, maar voor dit onderzoek is het interessant dat de moeder van Lepida in het gezelschap was van een conventu matronarum. We kunnen er hier vanuit gaan dat het een groep getrouwde elitevrouwen betreft, gezien de term matronarum. Dat deze groep vrouwen samenkwam blijkt uit het citaat van Suetonius. De vrouwen waren gegroepeerd vanwege religieuze of andere doeleinden en kwamen tezamen op feestdagen en voor andere bijzondere gelegenheden.206 Het bestaan van de conventum
matronarum wordt ook bevestigd door een inscriptie, maar helaas verschaft deze ons weinig
informatie.207 Zeer waarschijnlijk heeft Sabina, de vrouw van Keizer Hadrianus een donatie gedaan aan de conventum matronarum en heeft Julia Domna, echtgenote van Septimius Severus, die donatie in ere hersteld. Dit laat zien dat de groep vrouwen als groep werden erkend.
Naast de conventu matronarum is er ook een ordo matronarum bekend. De ordo
matronarum was een ‘orde’ voor getrouwde vrouwen afkomstig uit de senatorenstand die
gelijkenissen vertoonde met de ordes voor mannen, zoals de senatoriale orde.208 In Rome bestond een orde uit een organisatie van personen binnen een groep of een vereniging.209 Wanneer een groep vrouwen publiekelijk optrad kon aan hen gerefereerd worden als ordo, dat zich op deze manier ook onderscheidde van vrouwen van andere standen binnen Rome.210 Om deel uit te kunnen maken van deze orde moesten vrouwen afkomstig zijn uit senatorenfamilies, getrouwd zijn en beschikken over enige rijkdom en ook binnen het college
204
In de Latijnse versie wordt dit conventu matronarum genoemd. In Suet. Gal. 5.1.
205 Suet. Galb. 5.
206 Hemelrijk, Matrona Docta, 13. 207 CIL VI. 997
208 Hemelrijk, Matrona Docta, 12. Voor meer over vrouwen als een ordo zie: ‘Ongepubliceerd hoofdstuk van
Hemelrijk, Hidden Lives, Public Personae, 40-44.
209 "Ordo." Brill’s New Pauly. Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and , Helmuth Schneider. Brill
Online, 2013. Reference. Universiteit Amsterdam. 13 December 2013
<http://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ordo-e900330>
210
speelde deze criteria een rol. De interne hiërarchie werd namelijk bepaald naar status, rijkdom en de carrière van de echtgenoot.211
Ten slotte spreek Valerius Maximus over een senatus matronarum. De passage waarin
Valerius Maximus de senaat voor vrouwen bespreekt gaat over Gaius Marcius Coriolanus, die verbannen was uit Rome en zich tot Attius Tullius uit Antium keerde voor hulp. Hij was de aanvoerder van de Volsci die eerder een militaire campagne hadden verloren tegen de Romeinen met name door Gaius Marcius Coriolanus (493 v. Chr.).212 Volgens de traditie wilde Coriolanus als wraak voor zijn verbanning samen met de Volsci de stad innemen, maar samen met zijn vrouw Volumnia haalde zijn moeder Veturia hem over om zich terug te trekken.213 In ruil vaardigde de senaat enkele decreten uit ten behoeve van de vrouwensenaat (senatus matronarum).214
Tevens kunnen we concluderen dat een groep vrouwen ook door de buitenwereld, naast keizerlijke vrouwen, gezien werd als een daadwerkelijk groep, zoals de curia mulierum. Zo was het voor buitenstaanders mogelijk om als weldoener op te treden voor deze groep, zoals Caio Sulpicio Victori doet met een dubbel banket voor de vrouwen van de curia.215 Ondanks dat we van deze groepen weinig weten kunnen we wel concluderen dat er groeperingen van vrouwen bestonden. Wellicht ontstond de ene groep als voortvloeisel van een andere groep, maar het is duidelijk dat het mogelijk was om als een groep vrouwen op te treden en dat er met een naam aan deze groep gerefereerd kon worden. Dat er binnen deze groepen sprake was van een sociaal netwerk is naar mijn mening evident.
De curia/ordo/conventu(s)/senatus matronarum laten zien dat wanneer vrouwen in het
openbaar gezamenlijk optreden zij hiervoor een naam kregen. Daarnaast waren deze vrouwen (bijna) allemaal van senatoriale afkomst, waardoor de kans dat zowel strong als weak ties van een Romeinse vrouw onderdeel uitmaakten van deze groep aanzienlijk was. We hebben nu verschillende bewijzen voor het bestaan van sociale contacten en sociale netwerken van vrouwen in en buiten Rome en kunnen derhalve vaststellen dat vrouwen in Rome wel degelijk sociale netwerken hadden en hier ook gebruik van maakten in het dagelijks leven.
211 Idem. 13 en ongepubliceerd hoofdstuk van Hemelrijk, Hidden Lives, Public Personae, 41. 212
Liv. 2.33.5
213 Eder, Walter (Berlin)."Coriolanus." Brill’s New Pauly. Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and ,
Helmuth Schneider. Brill Online, 2013. Reference. Universiteit Amsterdam. 11 December 2013.
214 Val. Max. 5.2.1. 215