De Faludy-vertaling

Új Magyar Könyvkiadó was één van de vijf grote genationaliseerde uitgeverijen in Hongarije. In het begin gaf men vooral Russische literatuur uit, maar na een

reorganisatie in 1955, kwamen ook andere literaturen op het programma te staan. In 1957 kreeg de uitgeverij een nieuwe naam: Europa; het is nog steeds de belangrijkste uitgeverij van wereldliteratuur in Hongarije.

Hegedüs schrijft zijn voorwoord in een makkelijk leesbare, vertellende trant. Hij begint met de uitleg van het pseudoniem. Hij staat stil bij het feit dat Multatuli pas met schrijven is begonnen toen hij al ver in de veertig was en is blijven schrijven tot het eind van zijn leven. Hij onderstreept de internationale bekendheid van deze Nederlandse auteur en vermeldt dat hij in vele talen vertaald is. Dan komt het levensverhaal met daarin een korte schets van de geschiedenis van Nederland vanaf de zeventiende eeuw. Wat Hegedüs ovet de Nederlandse zeventiende eeuw vertelt is een verre echo van wat Marx erover schreef: het was het eerste volk in Europa dat het feodale juk van zich afgeschud had. Dit diende als voorbeeld voor de hele wereld. In deze tijd stond Nederland met haar burgerlijke samenleving en haar vrijheid aan het begin van de vooruitgang. Het stond open voor iedereen die uit zijn eigen land moest vluchten zoals Descartes of die in daar wilden studeren als János Apáczai Csere (1625-1659), de Hongaarse filosoof en pedagoog, die aan de universiteiten van Franeker, Leiden,

Utrecht en Harderwijk gestudeerd heeft, maar die in zijn eigen land met zijn vernieuwende ideeën omtrent pedagogie na zijn terugkeer in Hongarije niet gewaardeerd werd. Hegedüs beschrijft de eeuwen na de Gouden Eeuw toen de Nederlandse burgers zich tevreden stelden met wat zij al hadden en het land niet meer de dynamiek van vroeger had. Merkwaardig is dat ook Hegedüs Multatuli als eerlijke en trouwe echtgenoot afschildert: hij keerde met zijn gezin terug naar Nederland en hij en zijn vrouw streden samen tegen armoede; hij in Nederland en in Duitsland, Tine in Italië waar ze dan ook overleed. Multatuli kreeg nog een late liefde cadeau van het leven en trouwde op hogere leeftijd met Mimi. De reden van Multatuli's populariteit aan het eind van de jaren zeventig van de negentiende eeuw ligt volgens Hegedüs in het feit dat in die tijd de tegenstellingen tussen de gegoede burgerij en de arbeidersklasse zo opvallend werden dat de problemen niet meer verzwegen konden worden. Wat tien jaar daarvoor nog niet uitgesproken mocht worden, werd nu een waarheid als een koe. De tijd had Multatuli ingehaald. Hoewel hij de wereldbeschouwing van de burgerij niet kon overstijgen, was hij toch een kritisch-realistische schrijver die gewetensvol ageerde tegen de als gevolg van de burgerlijke economie ontstane onmenselijkheden. Hij stond nog ver van de arbeidersklasse en het socialisme, maar hij had de leugens van de burgerlijke maatschappij ontmaskerd. Met zijn liefde voor de vrijheid, met zijn solidariteit en met zijn belangrijke oeuvre is hij een bondgenoot geworden van de verarmde werkende massa's. Deze formuleringen getuigen nog steeds van de opgelegde retoriek van de jaren vijftig in Hongarije.

De vertaler György Faludy (1910-2006) was een belangrijk dichtet en schrijver, een emblematische figuur van de Hongaarse emigrantenliteratuur. Faludy studeerde aan verschillende universiteiten in Wenen, Berlijn, Parijs en Graz. Hij begon zijn loopbaan in 1937 met vertalingen (of liever gezegd) bewerkingen van de gedichten van Villon. Deze bewerkingen zullen een bepalende rol spelen in zijn carrière.

Vanwege zijn joodse herkomst verliet hij Hongarije in 1938. Hij vluchtte naar Patijs, maar een paar jaar later dwong de Duitse bezetting hem om weer verder te vluchten. Via Marokko ging hij naar de Verenigde Staten, waar hij als secretaris en redacteur van de Vrije Hongaarse Beweging werkte. Hij diende drie jaar in het Amerikaanse leger. Zijn zus bleef in Hongarije. Ze werd waarschijnlijk doodgeschoten door de Pijlkruisers en in de Donau gegooid. De boeken van Faludy werden verbrand. In 1945 keerde hij terug naar Hongarije waar hij bij het dagblad Népszava ging werken. In 1947 werd een dichtbundel van hem gepubliceerd en de bewerkingen van Villon beleefden al de veertiende druk. Hoewel Faludy een links georiënteerde schrijver was, werd hij door de communistische machthebbers toch afgewezen. Hij koos naar hun smaak veel te sterk partij voor de vrijheid van de mens. Zijn werken mochten niet meer verschijnen. In 1949 werd hij op grond van valse beschuldigingen tot drie jaar dwangarbeid veroordeeld: hij werd naar een werkkamp in Recsk gestuurd. Hier schreef hij zijn

‘Gevangenisgedichten 1949-1953’ die in 1983 in München gepubliceerd werden. Na zijn vrijlating voorzag hij in zijn levensonderhoud met vertalingen. Dit is de periode waarin het werk van Multatuli in zijn vertaling het licht zag. In 1956 verliet hij het land weer. Hij vestigde zich in Londen waar hij redacteur van het

Hongaarstalige tijdschrift Irodalmi Újság (Literair blad) werd. Hij schreef in 1961-62 een autobiografie die eerst in Engelse vertaling verscheen (My Happy Days in Hell). In Hongarije werd deze pas in 1987 in een samizdatuitgave gepubliceerd. Hij woonde in verschillende plaatsen, in Florence, op Malta en in Toronto. In 1980 werden zijn verzamelde gedichten in New York uitgegeven terwijl hij in Hongarije nog steeds een verboden auteur was. Hij heeft ook een monografie over Erasmus (1970) op zijn naam staan, waarin hij de rol van Erasmus in de Hongaarse renaissance analyseert.

In 1988 keerde hij weer naar Hongarije terug. Zijn werken werden allemaal uitgegeven en ook kwamen nieuwe dichtbundels en vertalingen van hem uit. Hij werd een erkende en zeer geliefde dichter, maar hij bleef zelfs als negentigjarige een ‘enfant terrible’. Hij kreeg de prestigieuze Kossuth-prijs in 1994. In Toronto werd een plein naar hem genoemd: George Faludy Place.

In het tweede deel van zijn autobiografie - Na mijn vrolijke dagen in de hel (2005) - beschrijft hij zijn leven vanaf 1953 tot de dood van zijn eerste vrouw tijdens hun emigratie in 1963. In dit boek krijgen we korte maar interessante informatie over het ontstaan van zijn Max Havelaar-vertaling. Na zijn vrijlating uit het werkkamp moest Faludy werk zoeken om de kost te verdienen. Hij had toen al naam gemaakt als dichter maar hij werd niet graag gezien in de legitieme schrijvers- en uitgeverskringen. Zoals een van de toen wel geaccepteerde schrijvers, Gyula lllyés, tegen hem zei: ‘Ze durven je nergens af te wijzen en ze durven je nergens aan te nemen.’ lllyés heeft hem aangeboden om hem als vertaler uit het Deens, het Noors en het Nederlands te laten registreren bij de Afdeling Vertalers van de Schrijversbond. Faludy stond verbaasd over dit aanbod, omdat hij alleen maar Engels, Duits en Frans kende. Voor vertalingen uit deze talen kregen echter alleen de favoriete vertalers van de

communisten opdrachten. Faludy wees erop dat hij hierdoor nog geen Nederlands of Noors kende. Het antwoord luidde dat hij bij de Duitse boekhandel van alle boeken uit deze talen goede Duitse vertalingen kon krijgen. Van deze Duitse vertalingen zou hij dan gebruik kunnen maken. Faludy was nog steeds achterdochtig en vroeg zich af wat er zou gebeuren als de redacteur de vertaling met het oorspronkelijke werk ging vergelijken. Hij werd gerustgesteld door de mededeling dat de redacteur Deens-Noors nauwelijks Deens kende en de redacteur van de Nederlandse literatuur geen woord Nederlands sprak. De redacteur, Erzsébet Gergely, was zelf vertaler uit het Duits en kende inderdaad geen woord Nederlands.9.

Op die manier kreeg Faludy de opdracht om onder andere de Max Havelaar te vertalen. Hij schrijft hierover: ‘Als eerste opdracht kreeg ik het achterhaalde werk, de Max Havelaar, van de hysterische, maar waanzinnig eerlijke Duitslandse (sic) auteur, Multatuli, daarna Niels Lyhne van Jacobsen’ (eigen vertaling). (Faludy 2005: 36)

Faludy noemt de Max Havelaar een ‘achterhaald werk’. Het is interessant dat Faludy met een leven als het zijne, dat over niets anders ging dan over de strijd om vrijheid tegen onderdrukkers, in het boek van Multatuli geen actualiteit meer zag. Hij zou waarschijnlijk van meet af aan met twijfel en tegenzin de door de communisten ter vertaling aangeboden boeken bekeken hebben. De net geschetste achtergrond van de manier waarop iemand als Faludy aan werk kon komen in het communistische Hongarije rechtvaardigt zijn voorbehoud. Ook kan hij gedacht hebben dat na de onafhankelijkheid van Indonesië het boek zijn actualiteit verloren had. Omtrent de nationaliteit van Multatuli gebruikt Faludy het in het Hongaars niet bestaande woord: ‘németföldi’ dat zoiets als ‘Duitslands’ zou moeten betekenen. Hier gaat het

waarschijnlijk om een tikfout aangezien het woord ‘németalföldi’ wel in het Hongaars bestaat: het betekent ‘Lage Landse’ of ‘Nederlandse’. De letters ‘al’ zijn uit het woord ‘németalföldi’ ofwel in het manuscript ofwel in de gedrukte versie van de

aurobiografie toevallig weggevallen. Vandaar de verhaspeling.

Vanwege de verwijzing naar de Duitse boekhandel in Budapest waar allerlei Deense, Noorse Nederlandstalige boeken in Duitse vertaling te krijgen waren en op grond van het feit dat het boek door een redacteur geredigeerd werd die zelf vertaler en specialist van Duitstalige literatuur was, veronderstel ik dat deze vertaling uit een Duitse vertaling van de Max Havelaar gemaakt werd. Het kan zijn dat de Duitse druk van Spohrs vertaling uit 1903 als brontekst gebruikt werd: deze uitgave heeft helemaal geen voorwerk en verkocht bovendien erg goed.