Burgertrouw, een echt liberale kiesvereniging

In het artikel van Geart de Vries over Multatuli en Friesland komt de auteur tot de volgende conclusie omtrent Multatuli's contact met Sneek:

Wat het ‘Sneeker Comité der op te richten derde partij’ precies heeft voorgesteld, zal altijd duister blijven. Tot een daadwerkelijke partij of politieke beweging is het in ieder geval nooit gekomen.37

Gezien de politieke ontwikkelingen in het liberale kamp in Sneek lijkt deze stelling echter enigszins voorbarig. Tot een ‘staatkundige omkeering’ zou het inderdaad niet komen, maar er ontwikkelde zich in Sneek rond 1870 wel degelijk een links-liberale beweging, die ontegenzeggelijk Multatuli's stempel droeg.

De politiek speelde zich in deze periode af in kiesverenigingen; verenigingen van stemgerechtigde burgers die bij verkiezingen enkele kandidaten vooraf aanbevalen, en zo een te grote verstrooiing van het

36 Brief van Multatuli aan Houwink d.d. 27-12-1868. 37 De Vries, ‘Multatuli en zijn Friese volgelingen’, p. 95.

stemmenaantal probeerden tegen te gaan. Zij waren de voorlopers van de politieke partijen. In Sneek werd aan het begin van de jaren '50, als in zoveel gemeenten, een kiesvereniging met een ‘algemeen’ politiek karakter opgericht (die dan ook Concordia, ‘Eendracht’ heette). Tien jaar later verscheen een nieuwe kiesvereniging op het politieke toneel, Burgerplicht genoemd, die een wat liberaler karakter droeg. Maar voor Sneeker begrippen was in die periode het verschil tussen ‘liberaal’ en ‘algemeen’ zeer marginaal... Het tijdperk van de politieke differentiatie brak in Sneek rond 1870 aan. Onder invloed van de heftige polarisatie binnen de Nederlands-Hervormde gemeente, die daar tot een orthodoxe ‘machtsovername’ van de bestuursorganen had geleid, richtten anti-revolutionairen de kiesvereniging De Vrije Fries op. Hun kandidaat werd op 3 augustus 1870 in de herstemming tot raadslid gekozen; een tweede anti-revolutionair werd twee weken later ternauwernood verslagen door zijn liberale opponent. In het katholieke kamp nam de ontevredenheid eveneens toe. De afwijzende houding van Burgerplicht in zake het bijzonder onderwijs was er de aanleiding toe dat op 24 januari 1871 de R.C. Kiesvereeniging Gelijk Recht werd opgericht.38

Maar ook de liberalen, veruit de grootste groep kiesgerechtigden, konden niet langer eensgezind genoemd worden. Op 15 juli 1871 plaatsten veertien Sneeker liberalen een advertentie in de Sneeker Courant waarin zij hun ongenoegen met de verkiezingslijst van Burgerplicht kenbaar maakten. Ze bepleitten de herverkiezing van Hijlke Jansz. Kingma, die door Burgerplicht van de lijst was geschrapt. Kingma hoorde getuige Multatuli's brieven van 8 november en 7 december 1868 tot de ‘Multatulianen-kring’ die ten huize van de familie Houwink bijeen kwam. Ook het merendeel van de ondertekenaars van de advertentie kan worden beschouwd als Sneeker Multatuli-bewonderaar. Naast het driemanschap Houwink, Bokma en Fennema verbonden zes personen die net als de gekandideerde H. Kingma in december 1868 hadden ingetekend op het gouden horloge, hun naam aan de oproep. Bovendien was Kingma, samen met zes ondertekenaars van de advertentie, aanwezig geweest bij de vergadering van Gijsbert Japicx toen Multatuli daar tot ere-lid werd benoemd. Ook de tekst van de advertentie verraadt de invloed van Multatuli. Daarin gebruikte adjectieven als ‘echt liberaal’ en ‘zelfstandig’ lijken direct aan hem ontleend. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1 augustus behaalde Kingma 194 van de 372 stemmen en versloeg daarmee zijn tegenkandidaat. Het liberale monopolie van Burgerplicht was doorbroken...

Op de advertentie van 15 juli 1871 volgden meer van dergelijke

38 J.H. Verhage, Hervormde gemeente en gemeentepolitiek. Aspecten van confessionele verzuiling in Sneek 1865-1890 (Scriptie Universiteit van Amsterdam 1990), hoofdstuk II en III.

berichten. Er werd gesproken van ‘oud-leden van Burgerplicht’ of van ‘enkele liberale kiezers’,39

maar telkens werden eigen kandidaten aanbevolen. Terugkerend element was ook de naam van Jan Houwink onder de advertenties. Begin 1874 sloten de ‘opstandige’ liberalen zich hechter aaneen. In de Sneeker Courant van 30 april werd melding gemaakt van de oprichting van een nieuwe kiesvereniging, genaamd Burgertrouw. Die naam was al eerder in enkele advertenties gebruikt, maar werd nu als een soort radicaal-liberaal fabrieksmerk gepresenteerd. Waarschijnlijk door bemiddeling van Bokma (die zelf overigens zijn naam niet aan de vereniging verbond) werd een week later in de Sneeker Courant eveneens een reglement en programma van de kiesvereniging afgedrukt. Jan Houwink werd voorzitter. Hij zou dat tot de opheffing van Burgertrouw in 1893 blijven. Zes andere Sneeker Multatulianen40

stonden hem gedurende kortere of langere tijd terzijde.

De kiesvereniging kende een voor haar tijd zeer progressief politiek programma, dat voor een niet onaanzienlijk deel geënt lijkt te zijn op de ideeën van Multatuli:

Figuur 1: Het programma van Burgertrouw (Sneeker Courant) en Multatuli's (politieke) ‘Ideen’:

Multatuli's ‘Ideën’ Burgertrouw 6 mei 1874

‘Het onderwijs is slecht’ (Idee 451) ‘[Sommigen] zeggen: “onderwys voor 't ‘Verbeterd staatsonderwijs bereikbaar

voor alle standen;

gemeen, nu ja, maar... niet teveel! Verlichting, beschaving, het zy zo... maar in gepaste maat”. Het komt me voor dat zy die aldus spreken, in al te “gepaste maat” verlicht zyn, en geen onderwys genoeg hebben genooten.’ (Idee 831) ‘Vrye en algemeene verkiezingen dus. Afschaffing van de census, die

Uitbreiding van kiesbevoegdheid;

bespottelyk is. En waarom kiezen de vrouwen niet mee?’ (Idee 451)

39 Sneeker Courant respectievelijk 15-7-1871 en 26-7-1873.

40 Allen hadden destijds ingetekend op het gouden horloge voor Multatuli; drie van hen hadden eveneens de gememoreerde vergadering van Gijsbert Japicx bijgewoond.

‘Zyn de belastingen verminderd? Of juister: is er iets gedaan om te bewerken, Billijke lastenverdeling, in dien zin dat

de gezamenlijke belastingen de

dat de zeer hooge belastingen kunnen ingezetenen overeenkomstig hunne

worden opgebracht zonder àl te groote inspanning?’ (Idee 452)

draagkracht en zooveel mogelijk naar hunne inkomsten treffen;

‘Is nyverheid aangemoedigd door opheffing van allerlei beletsel?’ (Idee 452)

‘Afschaffing van tiendrecht, tariefherziening’ (Idee 451) Voor Handel en Nijverheid... afschaffing

van alle belemmeringen, belastingen en rechten die beide drukken, en bevordering van Staatswege van de nog ontbrekende spoorwegverbindingen;

‘Ja, 't is toch gek dat de zielen worden gerepareerd op kosten van de staat, en als De vrije Kerk in den vrijen Staat;

ik overschoend word, of achterlappen noodig heb, vind ik nergens een van landswege gesalarieerd schoenmaker.

Ontwerp van wet - enig artikel: Het

repareren van de schoenen der ziel komt voortaan ten-laste van wie er op loopt.’ (Idee 295)

‘Ik zie honderden ossen en duizenden soldaten voorby m'n woning dryven. Dat alles moet geslacht worden.’ (Idee 747) Afschaffing van de Nationale Militie;

‘De slag [om Atjeh] is geslagen. ... Wat zou 't baten, of ik nu aantoonde dat de vijf Krachtige uitbreiding van het onderwijs

in de aan Nederland onderhoorige

koloniën en ontwikkeling van een millioenen die gevorderd worden tot

vrijzinnig koloniaal regeeringsbeleid op elk gebied.’

herstel der geleden schade, liever moesten besteed worden aan 't Onderwys?’ (Idee 1066)

‘'t Zou goed zyn den Javaan in de mening te laten dat uitzuigen en afpersen en snel ryk worden private liefhebberyen zyn, en geen officiële deugden.’ (Idee 451)

Hoewel directe bemoeienis van Multratuli met Burgertrouw niet is vast te stellen en ook niet waarschijnlijk lijkt, draagt het hierboven afgedrukte program zonder twijfel zijn stempel. Multatuli's politieke ideeën hadden in Sneek de (denkelijk onaangename) herinneringen aan zijn persoon blijkbaar overleefd.