‘Bijdrage tot de historische ecologie van de Limburgse Kempen’ (1999). Voor dit boek in-terviewde Burny bijna 100 oudere bewoners over de manier waarop zij in de eerste helft van de twintigste eeuw omgingen met waterlopen, grasland in beekdalen, droge en vochtige heiden en visvijvers.
Schilderijen en oude foto’s kunnen waardevolle informatie bevatten over de aanwezigheid en het gebruik van erfgoed. Zo schilderde Meindert Hobbema (1638 - 1709) meer dan dertig ‘portretten’ van watermolens, naar tekeningen die hij in het oosten van Nederland maakte. Dezelfde molen tekende hij vanuit meerdere gezichtspunten, zodat men kon zien hoe hij in elkaar zat. Hier ging zijn interesse vooral uit naar de technische constructie van de watertoe-voer. Overigens zijn historische schilderijen lang niet altijd natuurgetrouw, omdat schilders geregeld onderdelen weglaten of toevoegen om een mooie compositie te maken. Gebruik van
historische schilderijen vraagt dus om een goede interpretatie (Rijksmuseum / bruikleen Ge-Historische schilderijen en foto’s
Met historische schilderijen en foto’s kan een beeld gekregen worden van het historische landschap. Ook kunnen foto’s en schilderijen informatie geven over historisch grondgebruik of historisch beheer. Beeldbanken zijn onder andere te vinden in streek- en gemeentearchieven, op de site van het Rijksmuseum of op het Geheugen van Nederland (http://www.geheugenvannederland.nl).
MEER LEZEN OVER HET OPZETTEN EN UITVOEREN VAN CULTUURHISTORISCH ONDERZOEK
Verschillende publicaties gaan in op de opzet van cultuurhistorisch en landschappelijk onderzoek, gericht op natuur- en waterbeheer en/of ruimtelijke uitvoeringsprojecten. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft in 2014 een algemene handreiking voor cul-tuurhistorisch onderzoek ten behoeve van de ruimtelijke ordening uitgegeven, met zowel inhoudelijke als procesmatige aanbevelingen. In 2018 publiceerde de Rijksdienst De
land-schapsbiografe in de gemeentelijke omgevingsvisie, waarin ook tips voor het opzetten van
cultuurhistorisch onderzoek zijn te vinden. Daarnaast gaan het Handboek Cultuurhistorisch
Beheer (Raap & Baas 2010) en Op zoek naar de geschiedenis van het landschap, handleiding voor onderzoek naar onze historische omgeving (Renes 2010) uitgebreid in op de
verschil-lende onderdelen van cultuurhistorisch onderzoek. Het Kenniscentrum Landschap van de Rijksuniversiteit Groningen heeft twee handreikingen opgesteld voor ontwikkelingsgericht, integraal cultuurhistorisch onderzoek: Het maken van een landschapsbiografie: over het
gebruik van historische kennis voor het toekomstige landschap (Meijles & Spek 2009) en Van waterbeleid en biografie tot visie (Sloot 2009). In dit hoofdstuk hebben we ons onder meer
KENNIS, VISIEV
ORMING EN ONTWERP
B
1.4 VAN KENNIS NAAR TOEPASBARE PRODUCTEN
Historisch landschappelijk onderzoek leidt uiteindelijk tot drie vormen van kennis:
1 Kennis over vormende processen. Hoe ontwikkelde zich het landschap in het ver-leden, onder invloed van agrarisch gebruik, watermolens, maatschappelijke ontwikkeling, grootgrondbezit, etc. Deze kennis wordt meestal aangeboden in de vorm van een chronologisch verhaal. Dit verhaal achter het landschap wordt tegenwoordig vaak ‘landschapsbiografie’ genoemd. Soms wordt het samenge-vat in een tijdbalk of tijdlijn.
2 Kennis over de ruimtelijke weerslag van de landschapsgeschiedenis, in de vorm van historische landschapselementen, landschapsstructuren, landschapstypen of karakteristieken van het landschap. Deze kennis is meestal weergegeven op kaarten, soms als onderdeel van een GIS-systeem. Het karakter van landschap-pen wordt beschreven in een toelichting, vergezeld met foto’s.
3 Kennis over de waarde van landschappen of landschapselementen. Op basis van vooraf gekozen criteria als gaafheid, zeldzaamheid, representativiteit, zichtbaarheid of het optreden van ensembles wordt een waardering toegekend aan land-schappen, structuren of elementen.
Vaak hechten overheden veel waarde aan de laatste categorie: de waardering van het landschap. Daarmee kunnen immers te behouden landschappen, structuren of elementen worden aangewezen, terwijl in minder waardevolle gebieden meer vrijheid bestaat voor ontwikkelingen die leiden tot verandering van het landschap. Wie ontwikkelingsgericht in het landschap werkt, heeft meer aan de eerste twee categorieën. De vormende processen uit het verleden kunnen immers nog steeds een rol spelen in de ontwikkeling van het landschap, of opnieuw ingezet worden voor actuele opgaven. Landschappelijke karakteristieken die mogelijk deels dwenen zijn kunnen opnieuw tot uitdrukking worden gebracht of worden ver-sterkt. Denk aan openheid, kleinschaligheid of landschappelijke contrasten. In de praktijk van visievorming en ontwerp blijkt deze meer ontwikkelingsgerichte benadering vaak bijzonder vruchtbaar.
1.5 BIBLIOTHEEK Literatuurlijst
In de literatuurlijst van dit Handboek is een aantal bronnen te vinden. Op de STO-WA site zijn verschillende publicaties ook digitaal te vinden. De literatuurlijst is verre van volledig. Informatie over specifieke beken of beekdalen is vaak te vinden in regionale studies.
Enkele algemene overzichtswerken voor heel Nederland
De afgelopen jaren zijn verschillende studies verschenen over de historische ont-wikkeling van verschillende landschapstypen in Nederland, zoals ‘Het Nederlandse landschap’ (Barends et al. 2010), ‘De ontginning van Nederland’ (Hendrikx 1998), ‘Levend verleden’ (Haartsen et al. 1989) en ‘Ontgonnen verleden’ (Baas et al. 2000). Het boek ‘Jonge landschappen’ (De Harde & Van Triest 1994) gaat in op meer recente land-schappen. ‘Leestekens van het landschap’ (Baas et al. 2005) geeft van een groot aantal landschapselementen een definitie en een verwijzing naar literatuur. ‘Panorama Landschap’ (Baas & Raap 2017) geeft een karakterisering van de Nederlandse land-schapsgeschiedenis in 78 regio’s.
Het boek ‘Leefbaar laagland’ (Van de Ven 2003) gaat vooral in op geschiedenis van de waterbeheersing in Laag-Nederland. Over waterbeheersing in Hoog-Nederland of over bekenlandschappen bestaan geen algemene overzichtswerken.
Kennis op internet
Er komt steeds meer cultuurhistorische en landschappelijke kennis via internet beschikbaar. Veel provincies en gemeenten hebben hun cultuurhistorische inven-tarisaties en beleidsdocumenten via internet beschikbaar gemaakt.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft verschillende themasites ontwik-keld waarop beleidsmatige en inhoudelijke kennis rond landschap, erfgoed en ruimtelijke ontwikkeling is te vinden.
De themasite www.erfgoedenruimte.nl staat in het teken van erfgoed in de ruim-telijke ordeningspraktijk met kennisdossiers, tijdlijnen en inspirerende voorbeel-den. Ook bijvoorbeeld informatie over de Omgevingswet en de Erfgoedwet is hier te vinden. Er is een apart kennisdossier over erfgoed en water.
KENNIS, VISIEV
ORMING EN ONTWERP
B
De themasite www.landschapinnl.nl belicht de ontwikkeling van hetcultuurland-schap en brengt de gelaagdheid van het Nederlandse cultuurlandcultuurland-schap in kaart. Het bevat een groot overzicht van erfgoedkaarten, bronnen en relevante kennis-websites, zowel van de Rijksdienst als van andere partijen. Dit overzicht wordt regelmatig uitgebreid.
Op de site www.leestekensvanhetlandschap.nl is een uitgebreid digitaal overzicht te vinden van de betekenis, het ontstaan en de verspreiding van honderden land-schapselementen, van blauwgrasland tot watermolen. Het bevat ook een uitgebrei-de digitale bibliotheek. De site is voor een groot uitgebrei-deel gebaseerd op uitgebrei-de publicatie ‘Leestekens van het landschap’ (Baas et al. 2005).
De websites www.cultureelerfgoed.nl/monumentenregister en
www.monumenten.nl bundelen informatie en inspiratie over (de omgang met) ge-bouwde en archeologische rijksmonumenten.
De website www.archeologieinnl.nl bevat kennis over regelgeving en (gemeente-lijk) beleid rond archeologie en bundelt een grote hoeveelheid kennisbronnen- en kaarten.
De (digitale) brochure Erfgoed in de omgevingsvisie: overzicht digitale kennis- en inspira-tiebronnen (2017) geeft een overzicht over alle beschikbare erfgoedinformatie die de Rijksdienst met betrekking tot de omgevingsvisie heeft gebundeld.