be-trokkenen en belanghebbenden. In sommige gevallen volstaat de presentatie van GIS-kaarten; in andere gevallen kan worden gekozen voor een meer ver-halende biografie, een visuele tijdbalk of een uitwerking in landschappelijke ontwerpprincipes, afhankelijk van het beoogde doel en de beoogde doelgroep. Het is belangrijk dat het van tevoren helder is wat het beoogde product is.
1.2.2 Keuze van het bureau en beoordeling van de kwaliteit van een onderzoeksvoorstel
Een belangrijke stap in het (laten) uitvoeren van onderzoek is de keuze van een onderzoeksbureau. Het is daarbij belangrijk om te beseffen dat historisch-geogra-fisch en meer landschappelijk gericht onderzoek om andere kennis en expertise vraagt dan archeologisch of historisch bouwkundige onderzoek. Er zijn bureaus die alle expertises in huis hebben, maar ook bureaus die gespecialiseerd zijn in landschapshistorisch onderzoek. Verschillende ontwerpbureaus werken geregeld samen met landschapshistorici.
Let er in alle gevallen op dat het bureau de juiste expertise in huis heeft voor land-schappelijk onderzoek.
Omdat waterschappen nog relatief weinig ervaring hebben met het aanbesteden van landschapshistorisch onderzoek en de beoordeling van onderzoeksvoorstellen en -resultaten, is het belangrijk om dat goed te organiseren. Denk daarbij aan de volgende mogelijkheden:
• Investeer als waterschap in eigen expertiseontwikkeling en kennisuitwisseling (zie ook hoofdstuk A4).
• Zoek contact met collega’s binnen het eigen waterschap, met partners (zo-als gemeenten, terreineigenaren of provincie) of met collega-waterschappen. Vraag ze naar hun ervaringen met cultuurhistorisch onderzoek en verschil-lende adviesbureaus.
• Zoek ondersteuning bij de regioconsulent van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, bij het provinciale erfgoedsteunpunt of bij regionale samenwerkings-verbanden op het gebied van archeologie en erfgoed.
• Stel een klankbord- of begeleidingsgroep in die het onderzoek inhoudelijk kan begeleiden.
-rappor-• Zoek een bureau dat aantoonbaar ervaring heeft met cultuurhistorisch on-derzoek in relatie tot ruimtelijke (water)opgaven. Ook andere kennisvelden en expertises, zoals ruimtelijk ontwerp, ecologie of burgerparticipatie, kunnen uiteraard van belang zijn bij de keuze van een bureau.
1.2.3 Kosten en financiering van cultuurhistorisch onderzoek
De kosten van cultuurhistorisch onderzoek zijn sterk afhankelijk van de al beschik-bare informatie, de omvang van het projectgebied, het doel van het onderzoek en de gewenste wetenschappelijke diepgang. Uitgebreid archeologisch onderzoek kan - zeker als daar veel veldwerk mee gemoeid is - in de honderdduizenden eu-ro’s lopen, terwijl een eenvoudige landschapshistorische inventarisatie misschien maar tienduizend euro kost.
Tips:
• Neem cultuurhistorisch onderzoek vanaf het begin mee in de projectbegroting en bij het opstellen van de onderzoeksopdrachten. Op het totale onderzoeks-budget, bijvoorbeeld voor hydrologisch en ecologisch onderzoek, vormt cul-tuurhistorisch onderzoek vaak maar een beperkt deel, terwijl het veel begrip brengt over het historisch functioneren van de beek en het beekdallandschap.
• Bekijk of de opdracht voor het vaak verplichte archeologische onderzoek uit-gebreid kan worden met historisch-landschappelijk onderzoek. Omdat het bu-reau toch al basisgegevens voor het gebied in kaart brengt, zijn de meerkosten relatief beperkt. Let er wel op dat het bureau de juiste expertise in huis heeft voor landschappelijk onderzoek.
• In bredere gebiedsprojecten zijn er vaak projectpartners - zoals gemeenten of provincie - die cultuurhistorie en landschap als expliciete doelstelling in hun beleid hebben opgenomen, en daar ook budget voor hebben gereserveerd. Zoek naar samenwerking en meekoppelkansen;
• Kijk niet alleen naar de extra kosten, maar ook naar de extra financierings-mogelijkheden. Aansprekende verhalen en landschappelijke kwaliteit werken vaak inspirerend. Door cultuurhistorisch onderzoek te koppelen aan ruimte-lijke ontwikkelingsvraagstukken, streekidentiteit, burgerparticipatie, leefbaar-heid of de versterking van de recreatieve aantrekkelijkleefbaar-heid, zijn er vaak meer mogelijkheden voor medefinanciering of fondsen als het Prins Bernhard Cul-tuurfonds.
KENNIS, VISIEV
ORMING EN ONTWERP
B
1.3 BOUWSTENEN VOOR GOED CULTUURHISTORISCH EN LANDSCHAPPELIJK
ONDERZOEK
Veldonderzoek: ga kijken in het veld
Misschien wel het belangrijkste onderdeel van cultuurhistorisch en landschappe-lijk onderzoek is het veldwerk. Ga kijken in het veld. Een goede voorbereiding is uiteraard belangrijk. Wat weten we al van het gebied, en wat hebben anderen al onderzocht? Hoe is het gebied geologisch ontstaan?
Ga bij voorkeur ook samen kijken met bewoners, heemkundekringen, terreinbe-heerders, waterschapsmedewerkers en deskundigen (historisch-geograaf, land-schapsarchitect). Bespreek gezamenlijk wat belangrijke historisch-landschappelij-ke karakteristiehistorisch-landschappelij-ken zijn of waren.
Historische kaarten, hoogtekaarten, aardkundige kaarten
• Vrijwel geheel Nederland werd vanaf de eerste helft van de negentiende eeuw systematisch gekarteerd. Deze topografische kaarten geven een goed beeld van het landschap in de tijd vóór de grote stadsuitbreidingen, heideontginningen en ruilverkavelingen. Vergelijking van verschillende edities van topografische kaarten geeft inzicht in veranderingen in het landschap tussen verschillende tijdstippen. De vergelijking van historische kaarten met de huidige situatie geeft inzicht in de vraag welke historische elementen en landschappen in het huidige landschap zijn terug te vinden. Veel bureaus, instituten en overheden hebben deze kaarten in hun GIS-systeem, maar ze zijn ook online gemakkelijk te raadplegen, op bijvoorbeeld www.topotijdreis.nl. Voor meerdere provincies zijn gedetailleerde kaarten van het eerste kadaster, omstreeks 1832, online be-schikbaar, met gegevens over eigenaar, landgebruik en de waarde van de grond. Zie www.hisgis.nl.
• Speciaal voor waterbeheerders zijn de waterstaatskaarten van Rijkswaterstaat informatief. Vanaf halverwege de 19e eeuw zijn er 5 edities van verschenen. Ze zijn te vinden op de website van Rijkswaterstaat.
• Steeds vaker wordt ook gebruik gemaakt van het Algemeen Hoogtebestand Ne-derland (AHN), ontwikkeld door onder andere de waterschappen, waarop hoog-teverschillen in het maaiveld zeer nauwkeurig zijn te zien. Hiermee worden re-gelmatig nog ‘onbekende’ grafheuvels, karresporen, raatakkers, walpatronen, verlande watergangen of ‘vergeten’ sterrenbossen ontdekt. Ook deze kaarten
• Luchtfoto’s geven soms beter dan kaarten een indruk van de opbouw van het landschap. Ze maken deel uit van de GIS-database van de meeste overheden, maar zijn ook online te raadplegen op de uitgebreide kaartenverzameling van PDOK (Publieke Dienstverlening op de Kaart): http://pdokviewer.pdok.nl. Op Google Maps kan daarnaast via Streetview snel een indruk worden verkregen van het aanzien van het landschap vanaf wegen.
• Ook op bodemkaarten en geomorfologische kaarten zijn beekdalen meestal goed te onderscheiden (zie ook verder in dit hoofdstuk bij Aardkunde).
• In opdracht van provincies en overheden zijn landschappen getypeerd en land-schapselementen in kaart gebracht. Veel daarvan is online te vinden. De site Landschap in Nederland is daarvoor een handige ingang: www.landschapin-nederland.nl.
• De bovenstaande kaarten en luchtfoto’s geven een snel inzicht in het land-schap van nu en dat van de afgelopen eeuwen. Diepgaander onderzoek kan aan de hand van oudere kaarten of oudere luchtfoto’s. Soms is archiefwerk nodig om kaarten en foto’s boven water te krijgen, veel archieven zijn al online raad-pleegbaar.
• Voor beekdalen zijn er - vaak bij waterschappen zelf - soms oude bestekken be-schikbaar van de normalisatiewerkzaamheden, die vooral tussen 1930 en 1980 zijn uitgevoerd. In die bestekken is vaak de situatie terug te vinden van vóór de normalisatie.
Literatuur
Vaak is er al veel cultuurhistorische kennis over een gebied beschikbaar. Vaak gaat het daarbij om (beleidsmatige) cultuurhistorische inventarisaties van gemeenten, provincie of bijvoorbeeld een regionale omgevingsdienst. Gemeenten zijn ver-plicht om bij het opstellen of de actualisatie van een bestemmingsplan rekening te houden met cultuurhistorische waarden en de in de grond aanwezige of te ver-wachten archeologische monumenten.
Terreinbeheerders en landgoedeigenaren hebben geregeld hun landschap en erf-goed in kaart laten brengen. Ook waterschappen zelf hebben in de loop van de tijd voor deeltrajecten en specifieke projecten soms cultuurhistorisch onderzoek laten uitvoeren. Het loont de moeite om die kennis binnen het waterschap gemakkelijk toegankelijk te maken.
KENNIS, VISIEV
ORMING EN ONTWERP